Muloxaza. Xulosa chikarish

Hukmlarning modalligi. Atributiv va munosabat hukmlari, shuningdek, ulardan tashkil topgan murakkab hukmlar assertorik (lot. assero – tasdiqlayman) yoki voqyelik hukmlari deyiladi. Ularda predikatda ko’rsatilgan belgining subyektda bor yoki yo’qligi haqida fikr bildiriladi. Modal hukmlarda esa predikatning subyektga tegishli yoki tegishli emasligi haqidagi fikr qat’iy, kuchli (zaruriy) yoki qat’iy bo’lmagan, kuchsiz (ehtimol) tasdiq yoki inkor shaklida bayon qilinadi. Boshqacha aytganda, modal hukmlarda subyekt va predikatning o’zaro munosabati haqida muayyan nuqtai nazardan fikr bildiriladi. Masalan, «Inson abadiy yashamaydi» assertorik hukmi «Inson abadiy yashashi mumkin emas», deb bayon qilinganda modal hukm ko’rinishida ifodalanadi. Bu hukm avvalgisiga nisbatan kuchli. «Ukam ingliz tilini o’rganadi» hukmiga nisbatan «Ukam ingliz tilini o’rganishi mumkin» hukmi kuchsiz tasdiq hukm hisoblanadi. Bu hukmlardan birinchisi assertorik, ikkinchisi modal hukmdir.
Assertorik (voqyelik) hukmlarga shart, zarur, mumkin kabi modal tushunchalar (operatorlar)ni kiritish orqali modal hukmlar hosil qilinadi. Modal operator M harfi bilan belgilanadi.
Modal hukmlar modal mantiqda o’rganiladi. Unda aletik (zaruriy), epistemik (eng ishonchli bilim), deontik (majburiylik), aksiologik (baholash) va vaqt modalligini ifodalovchi hukmlar tahlil qilingan.
Biz bulardan aletik modal hukmlarini ko’rib chiqamiz. Aletik modal hukmlar subyekt va predikat o’rtasidagi ikki turli aloqadorlikni o’z ichiga oladi: zaruriy va problematik (ehtimoliy).
Modal hukmlarni ifodalash uchun turli modal operatorlardan foydalaniladi. Masalan, aletik modal hukm-larda quyidagi modal operatorlardan foydalaniladi:
« A» – A zaruriydir.
« A» – A tasodifiydir.
«A» – A bo’lishi mumkin.
« A» – A bo’lishi mumkin emas.
Ba’zan «Lp» –«r zaruriydir», «Mr» – «r bo’lishi mumkin» belgilaridan ham foydalaniladi.
Zaruriy modal hukmlar turli fanlarning qonunlarini, shu jumladan, mantiq qonunlarini va ulardan kelib chiqadigan holotlarni ifodalaydi. Masalan, «Butun bo’lakdan katta», «Har bir fuqaro qonunlarga bo’ysunishi shart».
Qonunlarga zid bo’lgan, ularni va ulardan kelib chiqadigan turli holotlarni inkor etuvchi hukmlar ehtimoliy hukmlari deyiladi. Masalan, «Simob daryosining bo’lishi mumkin emas».
Qonunlar va ulardan kelib chiqadigan holatlarga zid bo’lmagan, qonunlarni ham, ularning oqibatlarini ham ifodalamaydigan hukmlar tasodifiy hukmlar deyiladi. Masalan, ba’zi hududlarda dengiz ko’pigining toshqini bo’lishi tasodifiydir.
Ehtimollik hukmlari deb, qonunlar va ularning oqibatlariga zid bo’lmagan fikrlarga aytiladi. Masalan, «Marsda hayot bo’lishi mumkin».
Modal tushunchalardan hamma sohalarda foydalanish mumkin.