Muloqotdagi qiyinchilik muammosini psixologik-pedagogik adabiyotlarda o’rganilganligi

2.2.Muloqotdagi qiyinchiliklarni kichik maktab yoshida namoyonbo’lishi.

Bolalar maktab yoshiga yetganda ularning bir-birlariga nisbatan

munosabatlari yangicha mazmun kasb etadi. Bola ilgari ota-onasi,
guruhdagi tengdoshlari, tarbiyachi bilan muloqotda bo'lgan bo'lsa,
endi maktab o'qituvchisi, sinf rahbari bilan muloqotda bo'ladi. Bolalarda
bu davrda mas’uliyat hissi shakllanadi.

Bolalar nutqining o'sishida ularning maktabda o'qishi katta rol o'ynaydi. Bola maktabgacha yoshda o'ylamasdan gapiradi, maktabda esa

u gaplashayotgan til o'qitiladigan va o'rganiladigan ilm bo'lib qoladi.
Grammatikani o'qib o'rganish jarayonida bola nutqining fonetik jihati
to'g'ri bo'lib boradi, nutqning sintaksis tuzilishi takomillashadi. Maktabda
o'qitilayotgan hamma fanlami o'rganish jarayonida o'quvchi nutqining
lug'ati boyiydi, so'zlarning mazmuni uning uchun chuqurlashadi va
kengayadi. Bolalarning yozma nutqni egallashlari ular nutqining o'sishida
muhim bosqich bo'ladi. Bola o'z fikrlarini yozma nutqda bayon qilishga
harakat qiladi. O'quvchi o'qituvchining topshirig'iga binoan yozma ishlar
bajarayotganda o'zining shu ishiga o'z fikrining qanday til bilan bayon
qiUnganiga qarab baho berilishini oldindan bilib turadi. O'quvchi
maktabda berilgan topshiriqni tayyorlash vaqtida shu topshiriqni o'ziga
o'zi gapirib berishni mashq qilib turishi nutqining o‘sishiga katta ta’sir
qiladi. Bolalar nutqining o'sishida o'qituvchining nutqi katta rol o'ynaydi,
chunki uning nutqi o'quvchilar uchun namuna hisoblanadi. Shuning
uchun o'qituvchi o'z nutqini takomillashtirish ustida ishlashi kerak.
Maktabda bolalar uchun eng awalo faol ishlatiladigan so'zlaming
miqdori oshadi. Yozma nutqni, o'qish va yozishni o'zlashtirish o'quvchi
hayotida hosil qilingan malaka hisoblanadi. Kichik maktab yoshidagi
bolalar tovushlami bir-biriga qo'shish orqali so'z tuzish malakasini
egallab olgach, ba’zida matn mazmunini noto'g'ri tushunadilar. Unga
o'quvchilarning so'z boyligining kamligi yoki asosiy fikrni ajrata
bilmasligi sabab bo'ladi. Shu munosabat bilan o'qituvchi oldida bolalarda
lug'at boyligini oshirish va uiami o'qigan narsalari yuzasidan mustaqil
reja tuzishga barvaqtroq o'rgatish vazifasi turadi. Yozuv darslarida bola
harf va so'zlami yozishda katta qiyinchilikka duch keladi. Dastlab bola
butun e’tiborini yozish texnikasiga va o'tirish qoidasiga rioya qilishga
qaratadi. Awal bolaning yozma nutqi uning og'zaki nutqi orqali
belgilanadi, ya’ni u so'zni qanday talaffuz etsa shunday yozadi. Bu
davrda bola bilan ovoz chiqarib aytish bo'yicha muntazam mashqlar
o'tkazish uning imlo qoidalarini muvaffaqiyatli o'zlashtirishida katta
ahamiyatga ega. Yozma nutqda imo-ishora, ohangdan foydalanilmaydi.
Shu bois bolalarning yozma nutqlari ulaming og'zaki nutqiga qaraganda
ancha bo'sh bo'ladi. Bolalar nutqi kattalar nutqi ta’sirida o'sadi. Shuning
uchun pedagoglar bolalarga kichik maktab yoshidan boshlab og'zaki va
yozma nutqni o'stirish bilan birga nutq madaniyatini ham o'rgatib
borishlari zarur.

Kichik maktab yoshida do’stona aloqalar jadal rivojlanadi. Tengdoshlar guruhi bilan ijtimoiy muloqot ko’nikmalarini olish va do’stlar ortorish qobiliyati bu yosh bosqichida rivojlanishning muhim vazifalaridan biridir. Agar 9-10 yoshli bola sinfdoshlaridan biri bilan do’stona munosabatlarga ega bo’lsa, demak, u bolaning tengdoshlari bilan yaqin ijtimoiy aloqani o’rnatishi, uzoq vaqt davomida munosabatlarni saqlab turishi muhim va qiziqarli.

Maxsus tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, do’stlar bilan munosabat va do’stlikni tushunish boshlang’ich maktab bolaligi davomida muayyan dinamikaga ega. 5-7 yoshdagi bolalar uchun do’stlar, birinchi navbatta, bola bilan o’ynayotganlar, boshqalardan ko’ra tez-tez ko’rinishadi. Do’stni tanlash birinchi navbatta, tashqi sabablr bilan belgilanadi: bolalar bir stolda o’tirishadi, bir uyda yashaydilar va hokozolar. Do’stlari bilan ajralib turadigon bo’lsak, ular do’stlar yaxshi harakat qilishadi, ular bilan qiziqarli. Ushbu davr mobaynida do’stona munosabatlar nozik va qisqa muddatli bo’lib, ular osongina paydo bo’ladi va tezda kesilishi mumkin.

8 va 11 yillar orasida bolalar ularga yordam beradigonlarning do’stlarini o’z so’rovlariga javob berishadi va ularning manfaatlarini baham ko’rishadi. O’zaro hayrixohlik va do’stlikning paytdo bo’lishi uchun insonning mehir- oqibat va g’amxo’rlik, mustaqillik, o’ziga ishonch, halollik kabi fazilatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Boshlang’ich maktab yoshdagi oxirga kelib tengdoshlarning ortib borayotgan roli 9-10 yil ichida (kichik bolalarda farqli o’laroq) maktab o’quvchilari sinfdoshlar huzurida olingan fikrlarni sezilarli darachada boshdan kechirayotgani, ular uyatchan bo’lib, nafaqat begonalar, balki ularning yoshidagi begona bolalar.

Bolalardagi aloqa buzilishlarning etioligiyasi har xil. Uning kamida uchta manbasini aytish mumkin. Birinchi manba – oilaviy xulq-atvori stereotiplari, bolaning tanqidiy jihatdan o’rganilmaganligi va oilaviy munosabatlardan tashqarida takrorlanishi. Misol uchun, onadan ko’chirilgan qizning nomoyishkorona ta’sirchanligi va shavqatsizligi tengdoshlar orasida qahqaha va noto’g’ri tushunishga olib keladi. Xatti – harakatlarning stereotiplari bilantengdoshlarning kam doirasif=dan kelib chiqqan bunday nizolar, ayniqsa, bolalar bog’chasiga bormagan uy tarbiyasidan keyin maktabga kelgan bolalarga xosdir.

Bolaning xulq-atvorining ikkinchi manbayi. Bolaning xulq – atvori o’ziga xos xususiyatlariga dosh bera olmasligi. Kam moslashuvchanlik, yuqori reaksiya intensivligi va salbiy kayfiyatga ega bo’lgan bolalar jamoasi uchun juda qiyin bo’lib, ko’plab tajavuskor reaksiyalar va qochish reaksiyalariga olib keladi, bu esa o’z navbatida hafa qiladi va g’azablanadi. Bunday bolalarning jamoaviy hayoti stereotipik ravishda takrorlanadigon mojarolar bilan to’la, bolaning shokayatlari odatiy holga aylanadi, do’stlik va tushunishning mumkin emasligi hissi paydo bo’ladi dezataptatsiyaning uchinchi manbayi bolaning ichki mojarolari. Misol uchun, muxtoriyat qurquvi bilan bir bola tez-tez maktabga noqulay vaziyatda noaniqlik ko’rsatishi mumkin. Tengdoshlar jamoasi uchun bunday bola qiziq emas, shuning uchun bolalar u bilan aloqa qilishni istamaydilar va u o’zini ajratib turadi.

Ma’lumki, 6 – 7 yoshli bola allaqachon o’z his tuyg’ulariga ega bo’lish, o’z harakatlarini va istaklarini boshqalarning harakatlari va istaklari bilan bog’lashga harakat qilmoqda. Bolaning irodasiga alohida talablar qarama – arshi motivlarga duch keladigan vaziyatlarni keltirib chiqaradi. 9 – 11 yoshda bolalar xarakter va moyillikning shaxsiy xususiyatlarini yanada ko’proq namoyon qila boshlaydilar. Bolalar endi bir – birlari bilan o’ynashmaydi chunki ular o’yin maydonchasining bir burchagida yoki bir sinfda yok iota – onalari do’st bo’lgani uchun. Ular qizizqarli va qulay muloqot qilishni istaganlar bilan do’stona munosabatlarni jalb qila boshlaydilar. Misol uchun, agar bolada sport moyilligi bo’lsa, unda u sportni yaxshi ko’radigan bolalr bilan qizizqadi. Oddiy qiz tinch bolalar bilan muloqot qilishni boshlaydi. Bolaning yopiq tabiati sirlarni buzayotganlar bilan tanishishni istamaslikka olib kelishi mumkin. Albatta, aniq qoidalar yo’q, lekin sizning farzandingiz uning muloqot doirasi o’zgarganligini bilib olishi mumkin, chunki u ilgari do’stona munosabatda bo’lgan bolalar endi avvalgi munosabatni boshdan kechirmaydilar. Bunday munosabatlarning buzilishi hissi shubhalanishi mumkin. Ammo bolalarga vaziyatga moslashishni o’rganish va yangi do’stlar ortirishni o’rgatish juda muhim, agar u hafa bo’lmasa. Lekin k’oincha tengdoshlar o’rtasidagi kelishmovchilik ikki tomonning tayog’idir: farzand ota-onaga nima deyishidan qat’I nazar, bunday begunoh qo’y emas.

Bolaga tengdoshlari bilan muloqot qilishda qiyinchiliklarni yengishga qanday yordam berish mumkin?

Birinchidan, boshlang’ich maktabning barcha bolalari, eng yaxshi do’stlar tomonidan xiyonat qilinganligini his qilish juda daxshatli, lekin ko’p hollarda bu his-tuyg’ular faqat vaqtinchalik hodisadir. Bugungi kunda ikkta bola janjal qilishdi va bir hafta o’tgach ular yana do’stdirlar. Agar buni yodda tutsangiz, bolaga muloqotda qiyinchiliklarni yengishga yordam berish ikki yo’l bilan amalga oshirilishi mumkin. Birinchida, bolani vaziyat tez orada o’zgarib ketishiga ishonch hosil qiling, ikkinchidan farzandinggiz bir qator ijtimoiy muammolarga duch kelganligi sababli o’zinggizni kamroq tashvishga solishga haeakat qiling.

Bundan tashqari, boshlang’ich ,aktabda (va hatto o’rta maktabda) do’stlik, odatda, juda o’zgaruvchan bo’lsada, siz bolalar o’rtasidagi janjal va janjallar boshqa ota-onalar bilan do’stona munosabatlaringizga ta’sir qilmaslikka harakat qilmasligingiz kerak. Bolalarning kelishmovchiligi sizga murosasiz tuyilishi mumkin bo’lsada, bir muncha vaqt o’tgach, bu shunday emas. Bundan tashqari siz va boshqa ota-onalar o’rtasida bolalarning janjallari sababli uzaygan munosabatlar hali ham davom etishi mumkin bo’lsada, bolalarning eski shikoyatlaridan hech qanday iz qoldirmasligi mumkin. Bugungi kunda ikki bola bir-biriga dushmanlik qilishi mumkin, lekin ertaga ular yarashishi ham mumkin. Biroq, agar biz kattalar hali ham bir-birimizga yomon his-tuyg’ularni oziqlantirsak, bu bizning do’stligimizi yo’q qiladi. Hatto farzandlarimiz do’st bo’lib qolsa ham bolangizga yordam berish uchun oshirilishi kerak bo’lgan birinchi qadam obyektiv bo’lishi kerak.

Agar do’stlik abadiy tarqalib ketgan bo’lsa bolaning hayotta muloqot doirasini kengaytirish yangi do’stlar orttirish kerak deb o’ylash uchun tayyorlash kerak bo’ladi, chunki (bir sabab yoki boshqa sabablarga ko’ra) endi u bilan muloqot qilishni istamaydi. Buning uchun tashvishlanish aniq. Ehtimol, eski do’stlar do’stlikni buzish uchun juda yaxshi ish qilmagan bo’lishi mimkin, ammo ular hali ham empatiya, kabi tushunchalarni o’zlashtira olmagan bolalardir. Bolaga yangi do’stlar orttirishni ayting, masalan, sinfda, o’yin maydonchasida, sinfdan tashqari va sport mashg’ulotlarida bolalar bilan suuhbatlashing. Maktabdan keyin doira uchun ro’yxatdan o’ting. Agar siz sevgan kishi bilan tanishsangiz uni o’yanashaga taklif qiling.

Kamdan kam hollarda farzandinggiz do’stona aloqalarni o’rtanishi bilan doimiy muammolarga dush kelishi mumkin. Agar shunday bo’lsa, psixologdanyordam so’rashga harakat qiling, chunki bolaning tengdoshlari bilan muloqot qilishda muammolari bor va unga yordam beradi. Ammo agar bola quyidagi hatti-harkatlarning ayrim turlarini namoyish qilsa, men bolalar psixologiga yoki boshqa bolalar mutaxasislariga murojaat qilishni qat’iy tavsiya etaman. Bola odamlar bilan aloqa qiliishdan qochadi, o’zini yopadi, juda kamtarlik bilan harakat qiladi yoki bolalar kattalar bilan o’ralganligini his qiladi. Kattalar bilan yaxshi muloqot qilishi mumkin. Ammo bolalar uni zerikarli, yopishqoq, g’ayritabiiy deb hisoblashadi. Bolaning do’sti yo’q ko’pincha o’z kompaniyalarida tengdoshlari tomonidan qabul qilinmaydi, masxara qilinadi yoki hafa bo’ladi. Bola jismoniy tajovusni ko’rsatadi, haqoratli nutqdan foydalanadi, boshqa bolalarga nisbatan nohaqlik yoki g’azab bilan harakat qiladi. U do’stlari yoki qiz do’stlariga muhtoj emaslikni boshqa bolalar bilanmuloqot qilishdan qochishni ta’minlaydi.

XULOSA

Muloqot tashqi ta’sirlar, namunalar asosida o’zini-o’zi tuzatish, qayta tarbiyalash, shaxsiyimkoniyatini ruyobga chiqarish uchun puxta zamin hozirlaydi, komillik sari yetaklaydi.

Barkamol insonlarning muomala maromi, mulohaza yuritish uslubi, munosabatga
kirishish o’quvchanligi, vaziyatdan chiqish salohiyati ham, boshqa odamlar tomonidan taqlidqilinadi va hayot tajribasida unga rioya etib yashaydi. Odamlar o’rtasidagi shaxslararomunosabat jarayonida g’ayritabiiy ijtimoiy holat yoki hodisaga ongli tayanish - o’zini - o’zimukammallashtirish, o’zini - o’zi ruyobga chiqarish, o’zini-o’zi boshqarish, o’zini - o’zibaholash, o’ziga - o’zi buyruq berish shaxsning ruhiy dunyosida muhim kamolot bosqichidir.

SHuning uchun ichki va tashqi taqlidning tushunish hamda ularni bosqichma-bosqich egallabborish - bo’lg’usi mutaxassisning kasbiy tayyorgarligi hamda barkamol shaxs sifatidashakllanishining garovidir. Muloqotga kirishuvchilarning o’zaro yaqinligi bilan, bir-birlari bilanmuloqotdan qoniqish hosil qilganligining yuksak darajasi, javob tariqasidagi his-tuyg’ular vaafzallikning o’zaro taxmin qilinishi bilan belgilanadigan o’zaro munosabatlar va o’zarobirgalikdagi harakatning barqaror individual-tanlash tizimi sifatidagi do’stlik kishilar

munosabatining alohida shakli sifatida yuz beradi. Do’stlikning rivojlanib borishi uning o’zarohamjihatlikning zarurligini, oshqoralik va ochiqlikni, ishonchni, o’zaro faol yordamlashuvni,samimiylikni va his-tuyg’ularning beg’arazligini qaror toptiruvchi yozilmagan qonun – qoidagaamal qilishini taqozo etadi.
Do’stona muloqot o’rnatish va do’st tutinish muammosi o’spirinlik yoshida ayniqsa
dolzarb masalaga aylanadiMuloqotga kirisha olmaslikning asosiy sababi - bu o’zini - o’zi ortiqcha yoki pastbaholash tufayli o’ziga va uni qurshab turgan odamlarga noto’g’ri munosabatdir. Buning oldiniolish imkoniyatlari mavjud bo’lib, asosan quyidagilarga ahamiyat berish ijobiy samaralar sariyetaklaydi:
1) hamqorlik faoliyatida, muloqotlar tizimi orqali muloqot jarayonining barchazolari o’rtasida insonparvarlik munosabatlarini tashkil qilish, emotsional muhitni taqqoslashimkoniyatini yuzaga keltirish.

2) muloqotda ichki munosabatlar tizimida har bir a’zoning qulay pozitsiyasini

ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish.

3) insonning muloqot xususiyatlari, maromi, usullari, shakllari to’g’risidagi axborotniegallashga oid maxsus mashg’ulotlarni uyushtirish.4) shaxslararo munosabatlar va muloqot usullariga mo’ljallangan ishbilarmonliko’yinlari, psixodrama, trening tizimini yaratish