|
1.2.Xorij psixologlari tadqiqotlarida muloqotdagi qiyinchiliklar.
Boshlang’ich maktab yoshidagi bolalarda psixologik va pedagogik muammo sifatida muloqot qilishdagi qiyinchiliklar psixologiyaning murakkab muammolaridan biridir.Maxsus tadqiqot obekti sifatida qiyinchiliklar yoki aloqa to’siqlari muammosi XX asrning o’rtasidan D.Kati, L.Li. G. Lasswel, M.Anderson, E.S.Kuzmin, B.D.Parygin, V. F. Lomov va boshqalar o’rgandilar. Hozirgi bosqichda aloqa qiyinchiliklari turli pozitsiyalardan ko’rib chiqiladi. I.A Qish shunday ta’rif beradi: ”aloqa qiyinchiliklari -bu subyektiv tufayli aloqa sherigi, uning harakatlari, matn noto’g’ri tushunish, komunikativ vaziyat o’zgarishi rad qilish bashorat (rejalashtirilgab) muloqotni amalga oshirishda “qobiliyatsiz”bir shaxs tomonidan omon davlat, o’z psixologik holati.Aloqa qiyinchiliklarning holati pozitsion rol o’ynash sohasi bir qtor sabablarga bog’liq: oila tarbiyasi, jamiyatdagi mavqei, rolning atributlari, muassasa maqomi va boshqalar.Bu qiyinchiliklar statuslarning assimetriyasi konversion rollarning huquq va majburiyatlari sharoitida paydo bo’ladi. Yoshta’sirdoirasi ma’lum bir yosh guruhida paydo boladi, ma’salan, maktabdan oldingi bola kattalar bilan muloqotni avzal ko’radi, bitiruvdan so’ng yoshlar va qizlar kattalar bilan muloqot qilishda qiziqish bildiradilar.
Va Kan-Kalik oddiy muloqotga yo’sqinlik qiladigan muayyan “psixologik-to’siqlar” bilan muloqot qilishda qiyinchiliklarni chiqaradi bu subektlarning faoliyatiga ta’sir qiladi.
A.K.Markovning fikriga ko’ra, qiyinchiliklar to’xtatish, faoliyatning uzilishi, muloqotning o’zi o’quv faoliyatida davom etishning mumkin emasligi, sinf yoki gurux ichidagi talabalar ichidagi talabalar o’rtasidagi o’zaro ta’sirning qiyinchiliklariga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash uchun yetarlicha intensiv o’rganiladi.Shu bilan birga, A.K.Markova ikki ma’noga ega bo’lgan qiyinchilikning salbiy funksiyasini ham aniqlaydi:
a)cheklov(qiyinchilikni bartaraf etish yoki o’z-o’zidan norozilik yuzaga kelishi uchun sharoit bo’lmasa, masalan,o’z-o’zini hurmat qilish);
b)halokatli(qiyinchiliklar to’xtashga ,faoliyatning parchalanishiga muloqotdan qochishiga olib keladi).
N.V.Kyueva, V.Kastakina bolalarning muloqot qiyinchiliklarining sabablari quyidagila:oilada noto’g’ri munosabaylar,ta’limning nomuvofiqligi va qarama-qarshilikda nomoyon nbo’ladi.Bundan tashqari uning fikriga kora , sabablari psixofiziologik kaslliklar, somatik va irsiy kasalliklar bo’lishi mumkin.Ko’pincha kasallik belgisi odamlar bilan aloqa qilishdan bosh tortish, o’z-o’zidan g’amxo’rlik qilish, izolyatsiya va passivlikdir. Ehtimol, tajavuzkor,zo’ravonlik, ziddiyatlarga qarshi kurashish vijdonlik zarar yetkazish istagi bilan kuchayib borayotgan qo’zg’aluvchanlik namoyon bo’lishi mumkin. Aloqa qiyinchiliklari vosita bilan ajralib turadigon odamlar tomonidan boshdan kechiriladi, bu esa keskin kayfiyat, ko’z yoshi, shubhalanishtendensiyasiga ega. Shunday qilib muloqotda qiyinchiliklarga olib keladigon sabablarni tahlil qilib, tadqiqotchilarning fikriga ko’ra muloqotning shaxsiy psixologik xususiyatlari, jumladan, insonning intelektual, kuchli irodal, shaxsiy nomoyon bo’lishi mumkin degan xulosaga kelishi mumkin.
L. A. Karpenko taklif etgan tasnifga ko'ra muloqotning quyidagi
vazifalari ajratiladi:
— aloqa o'rnatish vazifasi — suhbatdoshni aloqaga kirishish uchun
tayyorlash;
— informatsion vazifa — suhbatdosh bilan muayyan ma’lumotlar,
fikrlar va rejalami almashish;
— faoliyatga undash — suhbatdoshni biror harakatni bajarishga
stimullashtirish (rag'batlantirish);
— koordinatsion vazifa — suhbatdosh bilan hamkorlikdagi
faoliyatni tashkil etish va uni amalga oshirishdagi harakatlarni
muvofiqlashtirish;
— tushunishni ta’minlash vazifasi — suhbatdoshning fikrlari va
hissiyotlarini tushunish;
— amotiv vazifa — suhbatdoshda muayyan hissiyotlami uyg'otish
hamda ularni o'zgartirish;
— munosabat o'rnatish vazifasi — munosabatlar tizimidagi shaxsiy
o'rinni, mavqeni aniqlash;
— ta’sir ko'rsatish vazifasi — suhbatdoshning xulq-atvori, shaxsiy
xususiyatlari, maqsadlarini o'zgartirish.
Demak, muloqot murakkab polifunksional ya’ni ko'p vazifali
hodisadir.Biz bo'lajak mutaxassislarda quyidagi muomala xususiyatlarini
shakllantirishimiz zarur:
— muomala madaniyatining nazariy asoslari;
— shaxslararo munosabatlar qonuniyatlari;
— pedagogik muloqotning qonuniyatlari;
— oilada, guruh va jamoalarda muloqotga qo'yiladigan asosiy
talablar haqida tasawurga ega bo'lish;
— shaxsda muloqot shakllanishini o'rganish;
— muomala madaniyatini barcha guruh va jamoalarda shakllantirish;
— shaxslararo munosabatlarda muloqotning ahamiyatini kuzatish;
— muloqot xossalarini bilish va qo'Ilay olish;
— guruhlarda muloqotni shakllantirish metodikalarini o'tkazish;
— oilada muloqot madaniyati, muloqot xossalaridan boxabar bo'lish;
— muloqot madaniyatini shakllantirish maqsadida psixologik
maslahatlar tashkil etish yuzasidan ko'nikmalar hosil qilish.
L. S. Vigotskiy, A.N. Leontev, A.R. Luriya, D.B. Elkonin tadqiqotlariga ko‘ra, bolaning dastlabki ijtim oiy ehtiyojlaridan biri bu
— muloqotga nisbatan ehtiyojdir. A.V. Zaporojes va M .l. Lisina
izlanishlarida ta’kidlanishicha, bolalarning kattalar bilan muloqotga
kirishish ehtiyoji 7 yoshgacha bir nechta bosqichlarda rivojlanib boradi:
1) e’tibor va hayrixohlikka ehtiyoj paydo bo'ladi;
2) kattalar bilan hamkorlik qilish ehtiyoji tug'iladi;
3) awalgi barcha ehtiyojlarning kattalar tomonidan hurmatqilinishiga ehtiyoj tug'iladi;
4) maktabgacha tarbiya yoshidagi bolada atrofdagilar bilan o'zaro
bir-birini tushunish ehtiyoji vujudga keladi.Inson o'zini idora qilish, turli vaziyatlarda o'zini tutish fazilatlario'zlashtirilayotgan davrda ba’zi bir qoidalarga rioya qilsa, hamkorlikjarayonida ma’lum yutuqlarga erishadi:
1. Ijtimoiy hodisalaming tashqi voqe bo'lishi ichki ruhiy holat va
uning mazmunini aks ettirib ikki tomonlama aloqa tufayli mazkur
jarayon yuzaga keladi.
2. Ixtiyoriy, faol diqqatning tashqi obyektlarga yo'naltirilganligi va
to'planganligi tu rli omillar ta’siri tufayli samaradorlik darajasini
pasaytiradi, asabiy holat ishchanlikni kamaytirib, muloqot maromiga
putur yetkazadi.
3. Inson o'zini erkin, ozod, bemalol his etish hislatini o'zlashtirishi
uchun jismoniy keskinlik, asabiy taranglik, aqliy zo'riqish orqaliko'zlangan maqsadiga yetishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
