Мукаддима


Усимликлар систематикасининг асосий услублари



Download 0,82 Mb.
bet97/100
Sana14.06.2022
Hajmi0,82 Mb.
#668000
1   ...   92   93   94   95   96   97   98   99   100
Bog'liq
Botanika Mustafayev 2010

Усимликлар систематикасининг асосий услублари. Хар бир фаннинг узига хос хусусиятга эга булган услублари булганидек, усимликлар оламини филогенетик системасини тузиш учун тегишли услублардан фойдаланади. Хусусан, филогенетик система тузиш жараёнида усимликлар систематикаси устида илмий тадкикот ишлари олиб борадиган олимлар усимликларнинг чогиштирма, морфологияси, анотомия, эбриология палеоботаника экологияси, география, биохимия ва генетика фанларининг усул-амаллари ва шу сохада эришилган ютукларидан фойдаланади.
Чогиштирма морфология услуби, филогенетик система тузиш (яратиш) учун ишлатиладиган методлардан энг мухими ва асосийси хисобланади. Барча филогенетик системаларнинг намоёндалари чогиштирма морфология услуби натижаларини уз ишларида асос килиб олганлар.
Бу табиий хол, чунки усимликларнинг бажарадиган вазифаси ва яшаш мухитини узида акс эттирадиган ташки тузилиши, унинг системадаги урнини ифодалабгина колмай, балки тархий тараккиёт давомида шаклланиши, узгара бориши ва ривожланиш даражасини хам белгилайди.
Шундай экан, асосий эътибор усимликларнинг вегетатив органлар билан бир каторда гененратив, ташки мухит таъсирига, хар холда, кучли даражада тез мослашмайдиган купайиш органларига алохида эътибор берилади. Чунки генератив органларининг тузилиши филогенетик системаларни тузиш учун асосий мезон хисобланади. Шундай экан, таккослаш йули билан генератив органларнинг структур тузилиши ва улар билан боглик булган усимликлар оламининг индивидуал тараккиёт даврида мавжуд булган, тарихий тараккиёт жараёнида спорофит (жинссиз) наслнинг геметофит (жинсий) наслга нисбатан хукмрон була бориши, усимликлар оламининг тубандан юксакка , яъни уругли усимликларга кадар ривожлана боришини курсатади.
Усимликларнинг вегетатив ва генератив органларининг шакл тузилишини, гомология (шакл тузилиши ва вазифасига кура, хар хил келиб чикиши бир хил) ва аналогия (куриниши ва вазифасига кура бир хил, келиб чикиши хар хил органлар) ходисасини урганиш филогенетик системаларни тузишда куллаш учун мухим ахамиятга эга, чунки бу ходисаларни билиш филогенетик жихатдан усимлик турларининг узаро якинлиги, уларнинг кавм-кариндошлиги, систематик жихатдан узок ёки якинлиги хакида маълумот беради. Шу билан бирга филогенетик жихатдан бир-биридан узок булган, ухшаш мухит шароитларида усадиган усимлик турларининг конвергенциясини (шаклан ухшашлик хусусиятлари) урганиш хам таксономик бирликларни фарк килиш ва уларни филогенетик системада уз урнига жойлашишида мухим ахамиятга эга. Филогенетик жихатдан бир-биридан узок лекин шаклан ухшаш булган турларга Америка катуслари ва африка сутламаларини мисол тарикасида курсатса булади.
Тарихий тараккиёт жараёнида яшаш мухити вакти-вакти билан узгариб турганлиги туфайли усимликларини вегетатив ва генератив органлари хамма вакт хам бир текисда тараккий этмай, балки мосланиш жараёнида тухташ, оркага кайтиш ва айрим органларнинг редукцияси хам содир булган. Шунинг учун хам усимликларнинг морфологик тузилиши хакида аник маълумотга эга булишда, унинг эволюцион тараккиёт жараёнида содир булган узгаришларни аниклашда, усимликнинг тарихий тараккиёти давомида органларининг редукцияси хам анча кийинчиликлар тугдиради.
Бинобарин, усимликларнинг алохида органларини соддалиги ва уларнинг бирламчи еки иккиламчи тузилишидаги орган эканлиги, хакида хамма ботаник олимларни фикри бир хил эмас. Усимлик органларининг тузилишига кура соддалиги, бирламчи булиши ва узок тарихий тараккийт давомида мухит таъсирида иккиламчи узгаришга учраган ва натижада соддалашган булиши хам мумкин.
Шунинг учун филогенетик системаларнинг муаллифлари Р. Ветштейн, А. Энглер, Н. Кузнецов, Н. Буш, ёпик уругли усимликларнинг гул тузилишидаги икки паллалилар синфи вакилларининг оддий гул кургонли булиши, гултож барглари бир катлам (однокоправность) холда жойлашган гул тузилишли усимликларни (толдошлар, кайиндошлар оилаларига мансуб усимликлар) систематик жихатдан бирламчи деб карасалар, бошка Г. Галлир, Б. Козо-Полянский, А. Гросчейли, А. Тахтаджян каби ботаниклар хисоблайдилар. Бу сингари чалкашлар филогенетик системалар тузишда чогиштирма морфологик услубдан фойдаланилган холда тулик урганилади ва унинг филогенетик жихатдан богликлик томонлари аникланади. Чогиштирма морфология услуби асосида аникланган усимликларнинг органларини келиб чикиши тугрисидаги маълумотлар филогенетик системалар тузишда тулик тадбик этилади. Чогиштирма морфология услуби канчалик даражада мухим булмасин, у узи филогенетик система тузиш учун тулик маълумот беришга кодир эмас.
Анатомия услуби усимликларнинг ички тузилишини урганишга асосланади ва микроскоп кашф этилгандан сунг бу услуб морфология услубига нисбатан бир кадар кейинрок ривож топган булишига карамасдан унинг маълумотлари филогенетик системаларни тузишда мухим роль уйнайди.
Бу услуб ёрдамида катта ва кичик таксономик бирликлар аникланади. Масалан, попоротниксимон ва очик уругли усимликларда факат трахиедларнинг булиши, трахецдлардан ташкари хар хил утказувчи най богламлари булган ёпик уруглиларга нисбатан содда тузилганлигидан далолат бериши, гулли усимликларнинг най богламларини жойлашишига караб, бир паллали ва икки паллалиларга ажратилиши кабилар филогенетик системаларни тузишда мухим роль уйнаган.
Эмбриология услуби онтогенез услуби билан бирлаштирилган холда олиб борилади. У усимликни муртак стадияси ва инди видуал тараккиёт даврини урганишга асосланади. Филогенетик систематикани ривожланишидаги мухим маълумотлар шу асосида олинган. XIX асрнинг охирларидан бошлаб юксак усим ликларнинг ургочи ва эркак гаметофидини ривожланиши хакида олиб борилган илмий ишлар попоротниксимонлар билан очик уругли усимликлар орасида богланиш борлигини аниклашда ва юксак усимликларнинг узига хос оргинал системасини тузишга замин яратади.
Эмбриология ва онтогенез методи купчилик холларда филогения учун мухим маълумотлар беради. Лекин бу метод хам кушимча, ёрдамчи метод хисобланади, чунки филогенияга тааллукли масалаларни чогиштирма морфология услубисиз хал килиши кийин.
Усимликлар оламини филогенетик системасини яратишда усимликларда учрайдиган майиб-мажрухлик холатларини урганиш хам мухим ахамиятга эга. Масалан, гул кургонининг яшил кисмларини мавжудлиги унинг баргдан келиб чиккан лигидан далолат беради. Бир жинсли гуллардан чангчи ва уругчининг тараккий этиши, купгина усимликларда учрайдиган бир жинсли гулнинг икки жинсли гулдан келиб чикканлиги тугрисида маълум фикрлар мавжуд.
Филогенетик системаларнинг яратилишида палеоботаника услубининг улуши катта, бу услуб чогиштирма, морфология ва анатомия услубини тадбик этиш йули билан казилма холдаги усимликларни урганади. Шу усул ёрдамида силур даврида таркалган псилофитларнинг таркалганлиги, тошкумир даврида уругли попротниксимонлар ва беннетритларнинг топилиши, уругли усимликларнинг кайназойда гегимон булганлиги аникланади.
Бир-бири билан узвий боглик булган экология ва география услублари усимликлар оламининг ер юзида географик таркалиши ва топографик жойлашишини ва унинг тарихий сабабларини урганади. Алохида олинган систематик гурухлар ареалини урганиш, уларнинг эволюцияси хакида маълумотлар беради.
Биохимиявий усул узаро якин таксономик бирликлар-турлар, тукумлар ва оилаларга мансуб усимликларнинг органларида учрайдиган моддаларнинг химиявий таркибини урганишга каратилган булиб, айрим химиявий бирикмалар алохида олинган систематик гурухлар учун характерли бинобарин, усимлик органларининг эволюцияси уларнинг химиявий таркиби билан паралел равишда борган. Биохимиёвий услуб асосида олиб борилган ишлар пиримитив (содда) тузилишли кадимий турларнинг таркиби анча содда тузилишли химиявий бирикмалардан иборат эканлиги, тарихий тараккиёт жараёнини юкори погонасида жойлашган усимликларнинг химиявий таркиби мураккаб тузилишли химиявий бирикмалардан иборат эканлиги урганилади.
Филогенетик система яратилишида мухим ахамиятга эга булган ёш, шу билан бир вактда усимликлар системасига янги йуналишларни яратилишига сабаб булган услублардан яна бири эксперименталь гнетика услуби хисобланади. Бу услуб бир томонлама эксперименталь тажриба утказиш йули билан усимликларнинг кавм-кариндошлик хусусиятларини аникласа, иккинчи томондан ирсий белгиларнинг наслдан-наслга утиши хамда асосий систематик бирлик-турининг пайдо булиши ва эволюцияси масалаларини урганиш билан шугулланди.

Download 0,82 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   92   93   94   95   96   97   98   99   100




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish