Хужайра ширасининг осматик босими усимликнинг яшаш мухити, хавонинг харорати, тупрокнинг физик ва химиявий холати ва бошка ташки мухит омилларига боглик. Масалан, сув етарли ва сувга якин жойларда усувчи усимликларда хужайра ширасининг осмотик босими 1 атмосферага тенг келгани холда, Урта Осиё чулларининг кум тупрокли районларида усадиган саксовул, кандим, куёнсуек каби усимликлар хужайра шираси осматик босими 40-60, хатто 100 атмосферага тенг булади. Шундай килиб, хужайранинг хаёт фаолиятини нормал бориши хужайра шираси концентрациясига боглик булади. Айтайлик, тирик хужайра концентрацияси нихоятда паст булган усимликни суюк силитра эритмасига солайлик. Бунда дархол хужайра шираси ва эритма уртасида узига хос осматик муносабат шаклланади. Хужайра шираси кучли концентрацияга эга булган турли туман моддалар эритмаси булганлигидан у азот эритмасига нисбатан юкори осматик босимга эга булади. Хар иккала эритма- селитра эритмаси билан хужайра ширасининг осматик босими тенг булмагани сабабли, селитра эритмасидаги сувни хужайра шираси суриб ола бошлайди. Бунинг натижасида хужайра шираси хажман ортиб вокуола катталаша боради. Вокуоланинг ктталаша бориши цитоплазмани уз навбатида хужайра девори томон суради. Бунинг натижасида хужайра девори таранглашади. Хужайра деворининг чузилиши чегараланган булгани сабабли, маълум вактдан сунг у таранг тортиб сув сурилиши тухтайди. Хужайранинг шундай таранг холати тургар холат дейилади. Усимлик хужайрасининг тургар холати хужайра ичи билан хужайра ташкарисидаги босимлар фарки, мухит шароити ва хужайра пустининг мустахкамлигига боглик. Тургар усимликнинг нормал хаёт фаолияти хисобланади. Юкорида айтилганидек, силитра эритмаси кучли концентрацияга эга булсин дейлик. Унда тургар холатининг тескариси булади. Хужайра шираси таркибидаги сув силитра эритмаси томон утади. Хужайра шираси куюклаша бошлайди. Вокуола кичраяди ва протопласт хужайра пустидан ажралиб уртада туплана бошлайди. Хужайранинг бундай холати плазмолиз номи билан аталади. Плазмолиз усимлик тукималарининг сулиш, сувсизланиш ва хатто нобуд булишига сабаб булади. Плазмолизга учраган хужайра сув билан таъминланса, дархол у олдинги холатига кайтиши мумкин. Хужайранинг бундай холати деплазмолиз деб юритилади. Плазмолиз кабарик, ботик, эгилган, спазматик нурланишларда руй бериши мумкин.
Схематик равишда усимликнинг хужайра тузилишини куйидаги тартибда изохлаш мумкин:
I Протопласт
органоидлар
II хужайра пусти
Do'stlaringiz bilan baham: |