MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

3. Torpaq rentası və torpağın qiyməti.
Torpaq mülkiyyətçisi onun özü becərməyib, başqasına icarəyə vermək yolu ilə ondan gəlir götürə bilər. İcarə - torpağı, haqqı ödənilmək şərtilə, müəyyən müddətə başqasının istifadəsinə vermək deməkdir.
Torpağın icarəyə verilmə müddəti müqavilə ilə müəyyən edilir. İcarə müddəti uzun olduqda onu icarəyə götürən kapital sahibi torpağa əlavə xərc qoyub daha çox gəlir götürmək imkanı əldə edir. Torpaq mülkiyyətçisi isə çalışır ki, icarə müddəti qısa olsun. Bununla o, yeni müqavilə bağlayarkən icarə haqqını artırmaq imkanı əldə edir. Buna görə də, torpağı icarəyə verənlə onu icarəyə götürən arasında daima mübarizə gedir.
Torpağı icarəyə götürən kapital sahibi torpaqdan istifadə haqqı olaraq torpaq mülkiyyətçisinə icarə haqqı ödəyir. İcarə haqqına daxildir: 1) Torpaqdan istifadə haqqı olaraq torpaq mülkiyyətçisinə verilən renta. 2) İcarəyə verilməzdən əvvəl torpağa qoyulmuş kapitalın faizi (icarəyə verilmiş sahədə olan tikililər, çoxillik bitkilər, yollar və s. istifadəyə görə). Renta – torpaq mülkiyyətinin iqtisadi cəhətdən reallaşdırılmasının başlıca formasıdır, yəni mülkiyyətçinin icarəyə verdiyi torpaqdan götürdüyü gəlirdir.
Torpaq üzərində mülkiyyət formalarının müxtəlif olması ayrı-ayrı tarixi şəraitdə rentanın da müxtəlif formalarda götürülməsinə səbəb olmuşdur. Tarixən rentanın feodal torpaq rentası və kapitalist torpaq rentası kimi formaları olmuşdur. Kapitalist torpaq rentası bazar iqtisadiyyatı şəraitində torpaq mülkiyyətçilərinin gəlir mənbəyi olaraq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Tarixən renta feodal torpaq mülkiyyətinin hakim olduğu bir şəraitdə meydana gəlmiş və əsasən üç formada ödənilmişdir: 1. İşləyib ödəmə (biyar) rentası. 2. Məhsul (töycü) rentası. 3. Pul rentası (pulla ödənilən).
Birinci halda təhkimli kəndli həftənin müəyyən günlərini, əvəzi ödənilmədən, feodalın torpağında işləməli idi. İkinci halda kəndli rentanı məhsul şəkilində ödəməli idi. Üçüncü halda isə kəndli məhsulunu satıb rentanı pul şəklində ödəməli idi. Hər üç halda kəndli feodalın ona verdiyi pay torpağından istifadənin əvəzini (haqqını) ödəmiş olur.
Rentanın mürəkkəb və bazar mexanizmilə tənzimlənən əsas forması kapitalist torpaq rentasıdır. Mükəmməl icarə sistemi və gəlirin renta forması torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin hakim olduğu kapitalizm cəmiyyətində birinci yüz il ərzində qərarlaşmış iqtisadi münasibət formasıdır. Kapitalist torpaq rentası sahibkar kapitalistin icarə etdiyi torpaqdan götürdüyü gəlirdən torpaq mülkiyyətçisinə verdiyi hissədir (haqdır). Renta muzdlu kənd təsərrüfatı fəhlələrinin əməyi ilə yaradılır və torpaq mülkiyyətçiləri tərəfindən mənimsənilir. Torpağı icarəyə götürən xırda kəndli təsərrüfatları da torpaq mülkiyyətçisinə renta verirlər. İcarəyə verilən torpaq dövlətə məxsus olduqda renta dövlətə ödənilir.
Kapitalist torpaq rentasının iki forması mövcuddur – differensial renta və mütləq renta.
Necə olur ki, torpağı icarəyə götürən kapitalist-sahibkar torpağa qoyduğu kapitala görə özü də mənfəət götürür və mənfəətdən artıq qalanını renta şəklində torpaq mülkiyyətçisinə verir? Mənfəətdən artıq olan bu məbləğ (gəlir) hansı şəraitdən asılı olaraq yaranır? Qoyulan sualların cavabını vermək üçün sənaye ilə kənd təsərrüfatında əlavə mənfəətin yaranma mexanizmini aydınlaşdırmaq lazımdır.
Sənayedə istehsala yeni texnika tətbiq edib məhsulun fərdi istehsal qiymətini ictimai istehsal qiymətindən aşağı salan sahibkar əlavə mənfəət götürə bilir. Əgər inhisar mövcud deyilsə, bu əlavə mənfəət müvəqqəti olacaq. Çünki qalan sahibkarlar da yeni texnikanı tətbiq edəcək və başqaları kimi mənfəət götürəcək. Əlavə mənfəət götürmək üçün yeni cəhdlər etmək və yeni texnika tətbiq etmək lazım gələcək.
Kənd təsərrüfatında isə vəziyyət başqadır. Əvvəla, əsas istehsal vasitəsi olan torpağın özü məhduddur, onun təbii münbitliyi və məkanca yerləşməsi adamlardan asılı deyil. Torpağın bir çox parametrləri, o cümlədən də, onun iqlim şəraiti, yerləşdiyi yer (məkan) əsrlərlə dəyişməz qalır. Torpaq sahələri təbii münbitliyinə görə müxtəlif olur (münbit, orta münbitlik, az münbit, pis torpaqlar). İkincisi, əhalinin artan tələbatını ödəmək üçün yalnız yaxşı, məhsuldar sahələri becərmək kifayət etmir. Buna görə də cəmiyyətin tələbatını ödəmək üçün orta və aşağı münbitlikdə olan, uzaq məsafədə yerləşən torpaq sahələri də becərilməlidir. Üçüncüsü, müxtəlif vəziyyətdə becərilən məhsul vahidinə çəkilən xərclər müxtəlif olacaqdır. Bu zaman yaxşı torpaqda istehsal olunan məhsul ucuz, pis torpaqda istehsal olunan məhsul isə baha başa gələcək. Əgər məhsullar yaxşı torpaqda istehsal olunan məhsulun qiymətinə satılsa, onda pis torpaqda istehsal olunan məhsullar ucuz satılar və nəticədə həmin sahələr becərilməz. Buna görə də sənayedən fərqli olaraq kənd təsərrüfatı məhsulları üçün ictimai qiymət kimi pis torpaqlarda (az münbit və məkanca uzaq olan torpaqlar) istehsal olunmuş məhsulun qiyməti çıxış edəcək və bütün məhsullar bu qiymətlə satılacaqdır. Nəticədə orta və xam torpaq sahələrindən əlavə gəlir götürüləcəkdir. Bu gəlir isə pis torpaqlarda istehsal olunmuş məhsulların qiyməti ilə (ictimai istehsal qiyməti) orta və yaxşı torpaqlarda istehsal olunmuş məhsulların fərdi qiymətləri arasındakı fərqdən ibarətdir. Götürülən əlavə gəlir daimi olacaqdır. Dördüncüsü, torpağı icarəyə götürənlərin biri münbit torpaqda, digəri pis torpaqda, başqası isə orta şəraitdə olan torpaqda təsərrüfatçılıq edir. Təsərrüfat obyekti kimi torpaq üzərində inhisar var, kim haranı becərirsə həmişə onu da becərməlidir. Buna görə də, torpağın münbitliyi və məkanca yerləşməsindən asılı olaraq əlavə mənfəət götürüləcəkdir, bu da diferensial (fərq) renta adlanır.
Differensial renta I və II olur.
Differensial renta I torpağın təbii xassəsi, onun münbitliyi və məkanca yerləşməsi ilə bağlıdır. Məkanca bazara yaxın olan torpaqları becərənlər, bazardan uzaq olan torpaqları becərənlərə nisbətən az nəqliyyat xərci ilə öz məhsullarını bazara çıxaracaq və əlavə gəlir götürəcəkdir.
Differensial renta II – torpağa əlavə kapital qoyulması, elmi-texniki nailiyyətlərindən istifadə etmək sayəsində torpaqdan əlavə götürülən mənfəətdir. Biologiya, biokimya, genetika və s. elm sahələrində qazanılmış nailiyyətlərin tətbiqi sayəsində torpağın iqtisadi münbitliyi artır və nəticədə məhsuldarlıq yüksəlir və əlavə fərqli mənfəət əldə edilir. Torpaq sahibinə çatan bu əlavə mənfəət II differensial renta adlanır.
Mütləq renta. Torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət inhisarı olduğu bazar iqtisadiyyatı şəraitində, kapitalizm cəmiyyətində ən pis torpaqların da sahibi vardır və ən pis torpaqlar da icarəyə verilir və onun sahibi mütləq renta götürür. Azad rəqabətin hökm sürdüyü bazar iqtisadiyyatı şəraitində kapitalın üzvü quruluşu aşağı olduğu kənd təsərrüfatında məhsulların ictimai dəyəri onun istehsal qiymətindən yüksək olmuş və məhsullar öz dəyərinə satıldığından ictimai istehsal qiyməti ilə dəyərin fərqindən mütləq renta əldə etmək mümkün olmuşdur.
Rentanın başqa bir növü də inhisar rentasıdır. İnhisar rentası xüsusi əlverişli təbii şəraitlə bağlıdır. Belə şərait subtropik bitkilər, çay və s. yetişdirməyə imkan verir və bu məhsullar inhisar qiymətləri ilə satılır. Bu qiymətlər bir qayda olaraq fərdi dəyərdən yüksək olur və torpaq mülkiyyətçisinə inhisar rentası almağa imkan verir.
Torpağın qiyməti. Mülkiyyət obyekti kimi torpaq alınıb satıla bilir. Ancaq torpağın dəyəri yoxdur, çünki o insan əməyinin məhsulu deyildir. Bəs onun qiyməti necə müəyyən olunur? Hər şeyin alqı-satqı obyekti olduğu bazar iqtisadiyyatı şəraitində elə şeylər var ki, onların qiyməti dəyərlə deyil, istifadə edilməsindən əldə olunan gəlirə görə müəyyən olunur. Torpaq da irrasional qiymət olan əmtəədir. Torpağın mülkiyyətçisi onu elə bir məbləğə satır ki, əldə olunmuş pulu banka
qoyduqda onun gətirdiyi faiz torpaqdan götürülən rentaya bərabər olsun. Başqa sözlə, torpağın qiyməti kapitallaşmış rentadır. Bərabər şəraitdə torpaqdan götürülən rentanın miqdarı onun qiymətinin müəyyən edilməsində həlledici rol oynayır. Torpağın qiyməti həmçinin bankın verdiyi faizdən asılıdır. Borc faiz norması nə qədər yüksək olarsa torpağın qiyməti bir o qədər aşağı olar. Deməli, torpağın qiyməti rentanın kəmiyyəti ilə düz, borc faizi norması ilə tərs mütənasibdir.
Formula şəklində torpağın qiymətini belə ifadə etmək olar:
renta

Torpağın qiyməti = faiz norması 100 %

Torpağın qiyməti sabit qalmır, tələb və təklifin təsiri altında dəyişir və müxtəlif ölkələrdə müxtəlif olur.