MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

Pul – bütün əmtəələr üçün ümumi ekvivalentdir. Bu o deməkdir ki, pul olan şeyin ictimai istehlak dəyəri vardır. Pul əmtəə istehsalı şəraitində insanların ictimai münasibətlərini ifadə edən iqtisadi kateqoriyadır. Pol A.Samuelson qeyd edir ki, pul bütün dünyada qəbul edilmiş mübadilə vasitəsidir. Beləliklə, pul satılmış və alına biləcək əmtəəni təmsil edir.
Müasir pul vahidləri olan dollar, marka, funt, frank, iyen, evro, rubl, manat və s. milli kağız pullar vasitəsilə alıcılıq qabiliyyətinə malikdirlər. Sizin müəyyən məbləğdə pulunuz varsa onu asanlıqla istənilən nemətə dəyişə bilərsiniz Çünki, pul hamının qəbul etdiyi mübadilə vasitəsidir.
Ümumiyyətlə, kağız pulların dəyəri yoxdur. Ancaq insanlar kağız pulları qiymətləndirirlər, onların alıcılıq qabiliyyəti olan “kağız parçaları” edirlər. Pulun alıcılıq qabiliyyəti pul kütləsinin həcmini öz nəzarətində saxlayan hökumət, Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən edilir. Müasir pul sabitliyi heç də ölkənin qızıl ehtiyatı ilə müəyyən olunmur. Bu sabitliyi Mərkəzi Bank özünün düşünülmüş pul-kredit siyasəti ilə təmin etməlidir. Tədavüldə həddindən çox pul kütləsi olarsa o öz alıcılıq qabiliyyətini itirir, qiymətdən düşür.
Pulun tədricən məhdudlaşan forması – sikkədir. Sikkə xırda pul şəklində də əlverişlidir. Bununla yanaşı bütün ölkələrdə xırda metal pullar ümumi pul kütləsinin yalnız bir neçə faizini təşkil edir. Pul tədavülünün daha böyük faizi ölkənin mərkəzi bankının buraxdığı banknotlar (bank biletləri) və dövlət xəzinədarlığının buraxdığı xəzinə beletləridir. Bunlar kağız pullardır. Onlar dövlət kağız pullarını təmsil edir. Adi həyatda bu iki forma vətəndaşlar üçün fərqlənmir.
Kağız pullar və xırda pullar, bir yerdə nağd pulları əmələ gətirir. Bu pullar öz fiziki formasında mövcud olan real pullardır. Nəğd pullar hələ də onları cəlbedici edən üstünlüklərə malikdir. Nəğd pullar çoxsaylı ödəmələrin yerinə yetirilməsində kifayət qədər universal vəsaitdir. Nəğd pul asanlıqla nəğd olmayan pula çevrilir. Ancaq bu prosesdə çətinliklər də meydana çıxa bilər.
Nəğdsiz pullardan istifadə etməyin geniş yayılan və tərəqqi edən forması pul çekləridir. Bank hesabında olan pul çekləri əmanətinin sahibinin, əmanətin məbləğini ötüb-keçməyən, istənilən məbləğə çek yazmağa və bu çeki ödənilməyə təqdim etməyə və yaxud ödəmə vəsaiti kimi ondan istifadə etməyə əsası və hüququ vardır. Bununla da, çek pulun – nəğd olmayan ödəmə funksiyasını yerinə yetirir. Lazım olan şeyləri almaq üçün öz cibində və portfelində pul gətirmək lazım deyildir. Çek kitabçasının olması kifayətdir. Çünki, sahibinin imza etdiyi çek, bankın onun hesabından pul verilməsində və yaxud başqa hesaba köçürülməsində əmanətçinin əmrini təmsil edir. Nəğdsiz hesablaşmalardan istifadə olunan ölkələr də çeki və çek əmanətlərini pulun forması hesab edirlər.
Lakin nəğd puldan fərqli olaraq, çeklər o qədər də universal ödəmə vasitəsi hesab olunmur. Onların qəbulu məhdud ola bilər və bankda müəyyən hesaba bağlıdırlar. Onu başqa şəxsə vermək çətindir, onların əsl olmasını və həqiqi sahibinə aid olmasını təsdiq etmək tələb olunur. Bir sıra ölkələrin maliyyə praktikasında geniş istifadə olunan çeklər, öz tətbiqini Azərbaycanda indi tapmışdır. Ayrı-ayrı şəxslərə nisbətən müəssisələr tərəfindən tez-tez istifadə olunur.
Xüsusi kredit biletlərini təmsil edən çeklər, pul vəsatlərinin bir növü olub, pul vəsaitinin bir hesabdan digərinə köçürülməsi üçün istifadə olunur və pul ödəmələrini həyata keçirir.
Plastik kartlar forması olan bu çeklər pul vəsaitlərinin spesifik alətləri sırasına aid edilir. Bu cür kartların köməyi ilə ödəmələri həyata keçirmək, onlar üzrə banklardan pul almaq olar. Maqnit yazısı olan kartlardan metroya keçmək üçün, plastik kartlardan avtomat telefonlarla danışıq üçün istifadə edilir.
Gələcəkdə daha əlverişli və təkmilləşmiş formada istifadə ediləcək elektron pulların olacağı nəzərdə tutulur. Kağız pul sənədlərinin, məlumatın daşıyıcıları maşınlar olan sənədlərə dəyişdirilməsi elektron pullara yol açır.
Banklardakı cari hesablarda olan nəğdsiz pullar, çeklərin köməyilə, asanlıqla ödəniş vasitəsinə çevrilir. Bundan əlavə, bir bank hesabından digərinə nəğdsiz-pul köçürmələri formasından geniş istifadə olunur. Məsələn, ABŞ-da və Avropada bütün bağlaşmaların və əmtəə-pul dövriyyəsi dəyərinini təxminən 90 faizi, nəğd puldan istifadə olunmayan hesablaşmalar vasitəsilə həyata keçirilir. Bu səbəbdən hesablaşmalarda istifadə edilən bütün əmanətlər və yaxud müddətsiz depozitləri, çeklər və çek əmanətlərinin müxtəlif formalarını pul hesab etmək və pul kütləsinə aid etmək qanunauyğun sayılır.
Pulun mahiyyəti geniş şəkildə onun funksiyalarında təzahür edir. Qızıl standartları ilə götürdükdə pul: 1) dəyər ölçüsü; 2) tədavül vasitəsi; 3) tədiyyə vasitəsi; 4) yığım vasitəsi; 5) dünya pulu vəzifələrini yerinə yetirir.
Əmtəə tədavülü üçün lazım olan kağız pulun miqdarı həmişə ölkədə tədavül üçün tələb olunan qızılın miqdarına uyğun olmalıdır. Qızıl standartlarının ləğv edilməsi pul kimi qızılın yığım vasitəsi və dünya pulu funksiyalarının aradan çıxmasına gətirib çıxarmışdır. Hazırda bu funksiyaları qızılın əvəzləyicisi olan pullar yerinə yetirir.
Ən əvvəl pul dəyər ölçüsü funksiyasını yerinə yetirir. Ona görə ki, nəğd şəkildə deyil, xəyalən bütün əmtəələrin dəyəri pulla ölçülür. Pul dəyər ölçüsü kimi tədavüldə iştirak etmir. O əmtəədə təcəssüm edən ictimai zəruri əməyin ölçüsüdü. Pul ictimai əməyin məhsulu olduğuna görə dəyər ölçüsü funksiyasını yerinə yetirir. Qızıl standartları olduğu şəraitdə pul dəyər ölçüsü vəzifəsini qızılın köməyi ilə yerinə yetirir. Pulun özünün də dəyəri var. Dəyəri olmayan hər hansı bir şey dəyər ölçüsü ola bilməz. Dəyər ölçüsü, vəzifəsini yerinə yetirməklə pul qiyməti üzə çıxarır. Əmtəənin dəyəri tədavül dairəsində qiymət şəklində meydana çıxır. Qiymət miqyası pul vahidində ifadə olunmuş qızılın kütləsini ölçmək üçündür. Pul dəyər ölçüsü olmaqla başqa əmtəənin dəyərini, qiymət miqyası kimi isə qızılın miqdarına ölçür.
Pulun ikinci fuksiyası onun tədavül vasitəsi olmasıdır. Pulun tədavül vasitəsi kimi satıcı ilə alıcı arasında sövdənin baş tutmasını mümkün edir., alqı-satqı baş verir. Ancaq pul bu prosesdə mütləq meydanda olmalıdır ki, əmtəələrin alqı-satqısı baş versin. Pul tədavül vasitəsi vəzifəsini ötəri yerinə yetirir. Belə ki, pul alıcının əlindən satıcının, satıcının əlindən alıcının əlinə keçir və belə bir formula alır: Ə (əmtəə) – P (pul) – Ə (əmtəə). Hazırda dünyanın hər yerində pulun funksiyasını kağız pullar yerinə yetirir.
Əmtəələrin möhlətlə satılması pulun tədiyyə funksiyasını yerinə yetirməsinə səbəb olur. Tədiyyə vaxtı çatdıqda alıcılar əmtəənin pulunu ödəməyə məcbur olurlar. Pul alınmış hər cür borcların, vaxtı çatmış digər zəruri odəmələrin icrasını mümkün edir və bu zaman özünün tədiyyə vasitəsi olması funksiyasını yerinə yetirir.
Pulun tədiyyə funksiyasını yerinə yetirməsi tədavüldə pulun miqdarını azaldır. Bunun əvəzinə bank sənədlərindən, çeklərdən istifadə olunur.
Pulun funksiyalarından biri də sərvət toplamaq və qənaət edib yığmaq rolunda çıxış etməsidir. Pulu bir müddət tədavül dairəsindən çıxarmaq və toplamaqla, onu yığım vasitəsinə çeviririk. Pul qənaət funksiyasını səmərəli surətdə yalnız o halda yerinə yetirə belər ki, yığıldığı müddətdə alıcılıq qabiliyyətini saxlaya bilsin. Daha doğrusu, müəyyən vaxtdan sonra, onun əvvəl olduğu miqdarda əmtəə və ya xidmət almaq qabiliyyəti olsun. İnflyasiyanın mövcud olduğu bir şəraitdə isə pulun real dəyəri aşağı düşür və özünün funksiyasını yerinə yetirə bilmir.
Bank fəaliyyətinin zəif və əhatə dairəsinin məhdud olduğu bir şəraitdə tədavül dairəsindən çıxarılan pullar sandıqlarda saxlanılırdı. İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlar sərbəst pullarını banklarda saxlamağı daha məqsədəuyğun hesab edirlər. Çünki bu pullar onlara əlavə gəlir gətirir. Banklarda toplanmış həmin pullardan yığım vasitəsi kimi istifadə olunur.
Pulun funksiyalarından biri də onun dünya pulu rolu oynamasıdır. Tarixən qızıl əsasən dünya pulu funksiyasını yerinə yetirib. Dünya bazarlarında alqı-satqı və tədiyyə vasitəsi kimi qızıldan istifadə olunub. Qızıl pul kimi öz fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra dünya pulu rolunda ABŞ dolları və digər inkişaf etmiş bir neçə ölkənin dəyərli valyutaları çıxış edir.
Dəyər qanunu. Qiymət. Qiymətin funksiyaları.
Əmtəə istehsalı və əmtəə tədavülünün meydana gəlməsi ilə dəyər qanunu da meydana gəlib fəaliyyət göstərmişdir. Dəyər qanunu əmtəə istehsalının obyektiv iqtisadi qanunudur. Əmək – dəyər nəzəriyyəsinə əsasən, əmtəə təsərrüfatının hər bir sahəsində eyni növ məhsulun istehsalına müxtəlif həcmdə fərdi iş vaxtı sərf olunur. Bu təsadüfən baş vermir. Axı bir-birindən asılı olmayan xüsusi istehsalçılar müxtəlif istehsal şəraitinə malikdirlər. Onlar ixtisaslarına, əmək bacarığına, əmək sərfinin səmərəlilik dərəcəsinə, istifadə etdikləri əmək alətlərinin keyfiyyətinə görə fərqlənirlər. Buna görə də müxtəlif istehsalçıların məhsulların istehsalına sərf etdikləri iş vaxtı və deməli fərdi dəyərləri də eyni olmur.
Lakin bazarda əmtəələr, onların hər birinin sahibinin istədiyi fərdi qiymətlərlə satıla bilməz. Eyni əmtəələr, onların istehsalında sərf olunan fərdi əməklərdən asılı olmayaraq, “ictimai qiymətə”, bazar qiyməti ilə satılacaqdır. Bazar qiyməti isə dəyər qanunu və digər qanunların fəaliyyətinin təsiri altında formalaşır.
Əmtəə təsərrüfatının qanunu olan dəyər qanunu tələb edir ki, əmtəələrin istehsalı və mübadiləsi onların istehsalına sərf olunmuş ictimai-zəruri iş vaxtına uyğun olaraq baş versin. Bu dəyər qanununun mahiyyətini təşkil edir. Əmtəələrin istehsalı və mübadiləsi fərdi məsrəflərlə deyil, ictimai zəruri əmək məsrəfləri əsasında həyata keçirilir. İctimai zəruri, yəni əksər istehsalçıların, sərf etdiyindən çox iş vaxtı sərf edən istehsalçı bazarda öz əmtəəsini satmaqda çətinlik çəkir və məcbur olur ki, aşağı qiymətə satsın və bu halda o ziyana düşür. Əksinə ictimai zəruri iş vaxtından az vaxtda əmtəəsini istehsal edən istehsalçı isə öz əmtəəsini onun fərdi dəyərindən yüksək qiymətə satacaq və qazanacaq.
Marksist təlimə görə dəyər qanunu aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: birincisi dəyər qanunu istehsal proporsiyalarının tənzimləyicisi rolunu oynayır. O istehsalın həcminə, onun inkişaf sürətinə və əməyin müxtəlif sahələr üzrə bölgüsünə təsir göstərir.
İkincisi, dəyər qanunu əmək məhsuldarlığının yüksəlməsinə, əmtəənin dəyər kəmiyyətinin azalmasına, bazar qiymətlərinin formalaşmasına və aşağı düşməsinə təsir göstərir. Dəyər qanunu məhsuldar qüvvələrin inkişafını stimullaşdırır.
Üçüncüsü, dəyər qanunu bütün istehsalçıların iqtisadi bərabərliyi ifadə edir. Onlar müəyyən növ məhsulların hazırlanmasına sərf etdikləri ictimai zəruri iş vaxtına müvafiq olaraq öz əmtəələrini eyni bazar qiymətləri üzrə realizə edirlər.