|
İstehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan əmtəə istehsalının iki əsas tipi: sadə və kapitalist əmtəə istehsalı mövcuddur.
Sadə əmtəə istehsalı hər hansı bir cəmiyyətin inkişafında ayrıca, müstəqil bir təsərrüfat forması olmamışdır. O təkcə bir istehsal üsulunda deyil, bütün sosial-iqtisadi sistemlərdə mövcud olub fəaliyyət göstərir.
Sadə əmtəə istehsalı kapitalist əmtəə istehsalının meydana gəlib inkişaf etməsində xüsusi rol oynamışdır. Sadə əmtəə istehsalı xırda xüsusi mülkiyyətçilərin, məsələn, kəndlilərin, sənətkarların öz istehsal vasitələri və şəxsi əməklərinə əsaslanan, bazarla bağlı olan istehsaldır. Kapitalist əmtəə istehsalı isə xüsusi mülkiyyətə və muzdlu əməyə əsaslanan sahibkarlar tərəfindən idarə olunan və nəticəsi xüsusi formada mənimsənilən istehsaldır. Kapitalizmdə əmtəə istehsalı ümumi xarakter alır.
Əmtəə istehsalının mövcudluğunun ilkin şərti və ümumi əsası ictimai əmək bölgüsüdür. Nə qədər ki, texniki tərəqqinin hüdudu yoxdur, əmək bölgüsünün inkişafının da sonu yoxdur. Deməli, əmtəə təsərrüfatının təkmilləşdirilməsinin də hüdudu yoxdur.
İctimai əmək bölgüsü əmək fəaliyyətinin müxtəlif növləri üzrə xüsusiləşməsidir. Lakin ictimai əmək bölgüsü özlüyündə məhsul istehsalını əmtəə kimi zəruri etmir. Əmək məhsulu o zaman əmtəə olur ki, istehsalçılar mülkiyyətçi kimi xüsusiləşmiş olurlar.
Ayrı-ayrı istehsalçıların xüsusiləşmiş xarakteri və onlar arasında ictimai əlaqə isə istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətin forması ilə müəyyən olunur. Beləliklə, istehsal olunan məhsulun əmtəə kimi meydana gəlməsinin ümumi əsası, ictimai əmək bölgüsü, zəruri şərtləri isə istehsal vasitələri və əmək məhsulları üzərində xüsusi mülkiyyətin olmaması və istehsalçıların xüsusi mülkiyyətçi kimi əlahiddələşib müstəqil fəaliyyət göstərmələri çıxış edir.
Əmtəə istehsalının meydana gəlməsinin maddi şərti ictimai əmək bölgüsünün inkişaf səviyyəsidirsə, sabəbi istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətdir.
Əmək bölgüsü yanaşı olan müxtəlif konkret əmək növlərinini məcmusu olub, ictimai əməyin hissələrini təşkil edir. İctimai əmək bölgüsü cəmiyyətin inkişafı prosesində əmək fəaliyyətinin keyfiyyətcə differensiasiyasıdır. Onun inkişafı istehsalın tərəqqisinin: işçilərin ixtisasının və bacarığının yüksəlməsini, həmçinin də əməyi asanlaşdıran və ixtisar edən, bir adamın bir neçə nəfərin işini yerinə yetirməsinə imkan verən maşının ixtira edilməsini nəzərdə tutur. İxtisaslaşdırılan müəssisələrdə nemət istehsalının artması, onların artıq sayının, böyük sayda digər faydalı şeylərə dəyişdirilməsi imkanı və zərurəti yaradır.
Tarixən üç böyük ictimai əmək bölgüsü olmuşdur. Birincisi, maldarlığın əkinçilikdən ayrılması; ikincisi sənətkarlığın əkinçilikdən ayrılması; üçüncüsü, tacir tayfalarınını meydana gəlməsidir. Əmək bölgüsünün sonrakı inkişafı onun daha da dərinləşməsinə, əməyin differensiasiyası və bir-birindən ayrılmış əmək növləri arasındakı asılılığın güclənməsinə səbəb olmuşdur.
İctimai əmək bölgüsünün aşağıdakı formaları meydana gəlmişdir:
Beynəlxalq əmək bölgüsü.
Ümumi (xalq təsərrüfatının sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və s. kimi iri sahələrə ayrılması) əmək bölgüsü.
Xüsusi (sahələrdaxili müəssisələr daxilində istehsalın növləri üzrə bölünməsi) əmək bölügüsü.
Fərdi (peşələr üzrə) əmək bölgüsü.
Əmək bölgüsünün inkişafı, təsərrüfat əlaqələrinin açıq olmasına, bazar xarakterli münasibətlərin əmələ gəlməsinə şərait yaratmışdır.
Məhz ikinci böyük ictimai əmək bölgüsü və xüsusi mülkiyyətin yaranması nəticəsində sadə əmtəə istehsalı meydana gəlmişdir. Sadə əmtəə istehsalı feodalizmin dağılmasında və kapitalizmin meydana gəlməsində mühüm rol oynamışdır.
İnkişafın ilk çağlarında əmtəə istehsalı sahəsindəki işçilərin nisbətən az məhsul istehsal etmələri və kifayət qədər inkişaf etməyən tədavül çox vaxt iqtisadiyyatda başlıca mövqe tutan natural təsərrüfatla qonşu olur. Kapitalizmdə inkişaf etmiş əmtəə təsərrüfatının meydana gəlməsi natural istehsalın hökmranlığına son qoyur, bütün məhsullar əmtəəyə çevrilir. İnsanların iş qüvvəsi də alqı-satqı obyektinə çevrilir.
Klassik kapitalizm şəraitində əmtəə istehsalı daha da inkişaf edir. Sadə və kapitalist əmtəə istehsalı arasında ümumi fərqli cəhətlər vardır. Ümumi cəhətlər bunlardır:
Hər ikisi, istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətə əsaslanır.
Hər ikisi üçün istehsalçılar arasında rəqabət mübarizəsi xarakterikdir.
Bu növ əmtəə istehsalı arasında fərqlər də vardır.
Sadə əmtəə istehsalında istehsal vasitələri və istehsal olunan məhsul bilavasitə istehsalçıya məxsusdur. Kapitalist əmtəə istehsalında isə sahibkar kapitalistə məxsusdur.
Sadə əmtəə istehsalının məqsədi istehsalçının öz şəxsi tələbatını ödəməkdir. Kapitalist əmtəə istehsalının məqsədi isə gəlir əldə etməkdir.
3. Sadə əmtəə istehsalı şəxsi əməyə, kapitalist əmtəə istehsalı isə muzdlu əməyə əsaslanır.
Sadə əmtəə istehsalçısı ikili təbiətə malikdir. Onlar bir tərəfdən şəxsi əməyi ilə yaşayış vasitələri əldə edən zəhmətkeşlərdir, digər tərəfdən xüsusi mülkiyyətçilərdir. Onlar bazarda öz əməklərinin məhsullarını satırlar, digər tərəfdən isə varlanmağa çalışırlar.
Hər iki əmtəə istehsalı tipi bazar iqtisadiyyatının mövcudluğunun zəruri şəraitini təşkil edir və yanaşı mövcud olurlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
