MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

3. Vergi sistemi və vergi siyasəti.
Azərbaycan respublikasının vergi siyasəti “Vegi sistemi” haqqında qanunla müəyyən edilmişdir. Qanuna əsasən vergilər əlavə dəyər vergisi, aksiz vergisi, fiziki şəxslərdən alınan vergilər və s. formada tətbiq edilir. Tutulmuş vergilər ümum dövlət vergi sisteminin əsasını təşkil edir.
Dünya ölkələrində birbaşa vergilər bütün vergi gəlirlərinin 40%-ni təşkil edir. Dolayı vergilər arasında əlavə dəyər vergisi (bu qrup vergilərin 80%-i) aksizlər, gömrük rüsumu və gömrük tarifləri əsas rol oynayır.
Təcrübə göstərir ki, vergilər həmişə iki vəzifəni yerinə yetirir: birincisi dövlətə pul toplamaq, ikincisi isə pulu əlindən alınanların pul qazanma marağını saxlamaqdır. Vergilərin tətbiqi ilə dövlətlə hüquqi və fiziki şəxslər arasında münasibətlər yaranır. Azərbaycanda məlum 22 vergi növündən hələlik bir qismi: mənfəətdən alınan vergi, gəlir vergisi, əmlaka görə vergi, torpaq vergisi, reklam ilə əlaqədar vergi və s. tətbiq edilir.
Dünya ölkələrində vergiyə cəlb etmək müxtəlifdir: Almaniyada 2, Türkiyədə 5, Fransada 5, Belçikada 6 növ vergi tətbiq olunur.
Vergi sisteminin əsas məqsədi və müvəffəqiyyəti onda olur ki, bərabər mənfəətə - bərabər vergi prinsipi tətbiq edilsin. Yəni istehsalçıları maraqlandırmaq, kapital axınını ticarət kanallarından istehsalata yönəltmək ən mühüm vəzifədir. Belə ki, işgüzar fəaliyyətin inkişafına kömək baxımından düzgün vergi siyasəti mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində sahibkarlar nə qədər çox qazanırsa bir o qədər az vergi verir. Bu isə məhsul istehsalını artırmaqda maraq yaradır. Respublikamızda inzibati-amirlik sisteminin ləğv edilməsi yolunda xeyli iş görülməsinə baxmayaraq, bazar iqtisadiyyatına keçidlə müxtəlif maneələrə rast gəlinir. Vəziyyətin belə olmasının əsas səbəblərindən biri sahibkarların işgüzar fəaliyyətə cəlb edilməsinə olduqca zəif diqqətin yetirilməsidir. Respublikada işgüzar fəaliyyət və sahibkarlığın inkişafı üçün əsas yollardan biri düzgün vergi qanunlarının tətbiq edilməsidir. Bu məqsədlə “Azərbaycan Respublikasında hüquqi şəxslərin mənfəətindən və gəlirlərinin ayrı-ayrı növlərindən vergilər haqqında” (1991-ci il), “Əlavə dəyər vergisi haqqında” (1991-ci il), “Azərbaycan respublikasında fiziki şəxslərdən gəlir vergisi verilməsi haqqında” (1991-ci il), “Gömrük tarifi haqqında” (1995-ci il), “Aksizlər haqqında” (1991-ci il) Azərbaycan Respublikası qanununun qəbul edilməsi bu sahədə atılmış mühüm addımdır.
Respublikada dövlət vergi xidməti, vergi və qiymət intizamına riayət olunmasına nəzarət sistemini təkmilləşdirmək məqsədilə xidmət bölməsi kimi fəaliyyət göstərir. Bu müstəqil orqanın əsas vəzifəsi vergi qanunvericiliyinə əməl olunmasına nəzarət etmək və dövlət büdcəsinin formalaşmasına şərait yaratmaqdır. Ölkə üçün daha vacib olan problemlərin həllinə səmərəli maliyyə və büdcə siyasətinin həyata keçirilməsinə, maliyyə vəsaitlərindən daha səmərəli istifadə olunmasına, əhalinin sosial müdafiəsinə yönəltməyə imkan verir. Dövlət vergi xidməti vergi qanunvericiliyinə əməl olunmasına nəzarəti həyata keçirməklə geniş informasiyaya malikdir ki, bu da dövlət gəlirlərinin proqnozlaşdırılmasında, qanunvericilik aktlarının layihələrinin hazırlanmasında, onların reallığını və səmərəliliyini müəyyənləşdirmək baxımından istifadə olunmalıdır.
Vergi qanunlarına görə əlavə dəyər vergisi, aksis vergisi, hüquqi şəxslərdən gəlir vergisi (mənfəətdən vergi), gömrük vergisi, əhalidən vergilər və s. Respublikanın Milli Məclisi tərəfindən müəyyən edilir.
Əlavə dəyər vergisi əmtəələrin, işlərin, xidmətlərin istehsalı prosesində yaranan və onlar satıqdıqca dəyər artımının bir hissəsinin büdcəyə alınması formasıdır.
Əlavə dəyər vergisinin ödəyiciləri hüquqi şəxs statusu olan, istehsal və başqa kommersiya fəaliyyəti göstərən müəssisələr və təşkilatlar, o cümlədən xarici investisiyaların qoyulduğu müəssisələr, əmtəələrin, işləri və xidmətləri öz adından satan qeyri-məhdud ortaqlıqla istehsal və başqa kommersiya fəaliyyəti göstərən fərdi (ailəvi) xüsusi müəssisələr, respublika ərazisində istehsal və başqa kommersiya fəaliyyəti göstərən beynəlxalq birliklər və xarici hüquqi şəxslər aiddir.
Vergi tutma obyekti isə respublika ərazisində əmtəələrin o cümlədən istehsal-texniki təyinatlı əmtəələrin, görülmüş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin satışı üzrə dövriyyələrdir. Vergitutma dövriyyəsini müəyyənləşdirmək üçün satılan əmtəələrə və göstərilən xidmətlərə tətbiq edilən qiymətlər və tariflər əsas götürülür.
Respublikamızda ayrı-ayrı sənaye əmtəələrinə Aksiz dərəcələri tətbiq edilir. Aksizlər əmtəənin və xidmətlərin qiymətinə daxil edilən və alıcı tərəfindən ödənilən vergi növüdür. Aksiz vergisi bir sıra şərab məhsulları, balıq məhsulları, təbii xəz, gön dəri məmulatı, billur və rəngli şüşə məmulatı, neft məhsulları, respublikadan kənara təyyarə biletlərinin satışı və s. üzrə tətbiq edilir.
Azərbaycan bazar münasibətlərinə keçid və qiymətlərin liberallaşdırılması ilə əlaqədar olaraq 1992-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq bir sıra kütləvi istehlak mallarına, neft və tütün məmulatlarına, ziynət əşyalarına, habelə xidmətlərə və s. aksiz dərəcələri tətbiq edilir. Dövlət ayrı-ayrı əmtəələrə və xidmətlərə tələb artdıqda və yaxud da azaldıqda aksiz dərəcələrini dəyişməklə (artırmaqla və ya azaltmaqla) onlara olan tələb və təklif arasındakı mütənasibliyi tarazlayır.
Aksiz dərəcələrinin dəyişdirilməsi bilavasitə dövlət büdcəsinin tələbatı, habelə bu vergi növünün dövlət gəlirlərinin formalaşmasında xüsusi çəkisinin böyük olması ilə də bağlıdır. Belə ki, aksizlər əlavə dəyər vergisi ilə birlikdə dövlət büdcəsinin təxminən 60-65 faizini təşkil edir.
Respublikada verginin mühüm növlərindən birini mənfəətdən alınan vergi təşkil edir. Vergi balans mənfəəti əsas götürməklə hesablanır.
Vergi tutulan mənfəətin hesablanması üçün renta tədiyyələrinin məbləği, müəssisəyə məxsus səhmlərdən, istiqrazlardan və digər qiymətli kağızlardan götürülmüş gəlirlərin (dividentlərin, faizlərin) məbləği, yaradılmış birgə müəssisələrdə payçı kimi iştirakdan götürülmüş gəlirin məbləği (xaricdə götürülən gəlirdən savayı) balans mənfəətindən çıxılır.
Mənfəətdən verginin ödəyiciləri müstəqil balansa malik olan təsərrüfat hesablı müəssisələr (hüquqi şəxslər), bütünlüklə xarici investorlara məxsus olan müəssisələr (xarici müəssisələr), birgə müəssisələr (respublika və xarici hüququ şəxslərin və vətəndaşların iştirakı ilə) beynəlxalq birliklər, kommersiya fəaliyyətindən gəlir götürən təşkilatlar, təsərrüfat və digər kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları (birlikləri), respublika səhmdar kommersiya bankları, kommersiya bankları, sığorta təşkilatları, səhmdar cəmiyyətləri və məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər, istehlak cəmiyyətləri, kooperativlər və s. ola bilərlər.
1997-ci ildə Respublikada vergi ödəyicilərin ayrı-ayrı növləri üçün mənfəət vergisi səhmdar kommersiya bankları, kommersiya bankları, sığorta təşkilatları və s. üçün – 32% müəyyən edilmişdir. Mənfəətdən vergi ödəyən müəssisə və təşkilatlara, banklara, istehsala, ticarət kommersiya strukturlarına vahid vergi dərəcəsinin (32 faiz) tətbiqi onlara qeyri-bərabər rəqabət şəraiti yaradacaqdır. Qalan şərtlər sabit qaldıqda əvvəllər mənfəətdən 35 faizlə vergi verən istehsal müəssisələrinin vergi yükü cəmi 3 faiz azaldığı halda, mənfəətdən 45 faizlə vergi verən ticarət-kommersiya, ictimai iaşə, bank və vasitəçilik təşkilatlarının vergi yükü isə 13 faiz azalacaqdır. Yəni istehsal müəssisələrinə nisbətən bu müəssisələrdə mənfəətdən vergi yükünün azalma faizi 4,3 dəfə çox olacaqdır. Bu cür dəyişiklik isə istehsalın deyil, ticarət-kommersiya strukturlarının inkişafını stimullaşdıracaqdır. Azərbaycanda iqtisadiyyatın bütün sahələrində mənfəətə vahid vergi dərəcəsinin tətbiqi istehsalçılara nisbətən ticarət-kommersiya və s. vasitəçiliklə məşğul olanlara yeni stimullar yaradacaqdır. Bu isə məhsullarına tələbat olan, lakin ağır maliyyə vəziyyəti ucbatından tam gücü ilə işləyə bilməyən müəssisələrin müflisləşməsini sürətləndirə bilər.
Müxtəlif mülkiyyət formalarına, rezident və qeyri-rezident müəssisə və təşkilatlara bərabər vergi dərəcəsi müəyyən etmək, güzəştləri maksimum azaltmaq, iqtisadi cəhətdən əsaslandırmaqla vergi dərəcələrini aşağı salmaq, vergi bazasını genişləndirmək, vergi yükünün ağırlığını əmlaka keçirmək istehsalın fəal amillərinin inkişafına kapital qoyuluşunu stimullaşdıran, bazar iqtisadiyyatı tələblərindən irəli gələn çevik vergi siyasəti yeritmək vacibdir.
Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, xırda sahibkarlığın sürətlə və səmərəli inkişaf etməsi üçün işgüzarlıq fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi və xırda sahibkarlığa vergi güzəştləri tətbiq edilməlidir. Bu üsul artıq özünü həyatda doğrultmuşdur.
Tətbiq edilən vergi növlərindən biri də Gömrük vergisidir. Gömrük vergisi beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə geniş tətbiq olunur. Ölkələr arasında qarşılıqlı güzəştlər və gömrükxana rüsumları tətbiq edilir. Bunlar çoxcəhətli ticarət danışıqlarının gedişində işlənib hazırlanır, güzəştlərin, o cümlədən siyasi güzəştlərin qarşılıqlı olması, xarici ticarətin şəxsi – hüquqi əsaslarla aparılması Taariflər və Ticarət üzrə Baş Sazişin (TTBS, 1948) əsas prinsiplərindən biridir. TTBS-ə təkcə sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr deyil, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyəti daxildir. Bu birlikdə 100-dən çox ölkə iştirak edir. Bu təşkilat hər il gömrüklərin, idxal edilən əmtəələrin gömrükxana rüsumlarının aşağı salınması kəmiyyət, məhdudiyyətlərinin ləğvi və s. məsələlər üzrə konfranslar, çoxtərəfli danışıqlar “raundları” keçirirlər.
Hər bir ölkənin dünya bazarında mövqeyi dövlətlərin xarici ticarət siyasətinin xarakterini müəyyən edir. Hazırda bazar iqtisadiyyatı ölkələrində antidempinq gömrük növü tətbiq edilir. Antidempinq gömrüyü – idxal edilən əmtəələrə tutulan gömrük növüdür. Bazar iqtisadiyyatı ölkələrinin daxili bazarlarının müdafiəsi məqsədi ilə tətbiq edilir.
Hazırda dünya ölkələrində bir tərəfdən vergiyə cəlb olunan gəlirlərin siyahısı ixtisar olunur və vergi dərəcələri aşağı salınır, digər tərəfdən isə vergiqoyma bazası, yəni vergiyə cəlb olunan gəlirin həcmi genişlənir.
Respublikanın vergi islahatı haqqında Qanun vergiqoyma bazasını, müxtəlif güzəştlərin, vergidən yayınma imkanlarının məhdudlaşdırılması və ya ləğvi vasitəsilə vergiyə cəlb olunması gəlirin həcmini genişləndirir.
Əhalidən alınan vergilər əhalinin könüllü və məcburi tədiyyəsi büdcə gəlirində xüsusi qrupu təşkil edir. Əhalinin könüllü tədiyyəsinə dövlət istiqrazlarının və pul – şey lotereyalarının satışından dövlət gəliri daxildir. Məcburi tədiyyələr isə şəxsi gəlir vergisi, kənd təsərrüfatı vergisi, subay, tək və az ailəli vergi, yerli vergilər və rüsumlar daxildir.
Verginin norması proqressiv, proporsional və möhkəm miqdarda ola bilər. Proqressiv norma zamanı gəlirin artması ilə alınma payı gəlirin həcmindən asılı deyil. Möhkəm norma zamanı isə cəlb olunan gəlirin miqdarı nəzərə alınmır. Proporsional və möhkəm norma o hallarda tətbiq edilir ki, ödəyicinin gəlirinin nizamlaşdırılması vəzifəsi qoyulmur. Gəlir vergisi əhalidən alınan mühüm vergilərdən biridir.
Sosial sığortaya qoyuluşlar, yaxud əmək haqqı fondundan tutulan vergilər – icbari sığorta planları, məsələn, qocalığa görə sığorta, pulsuz tibb yardımı üzrə dövlət proqramı çərçivəsində ödənilən sığorta haqqlarıdır. Bu vergilər həm sahibkarlardan, həm də muzdla işləyənlərdən tutulur. Sosial təminat proqramlarının inkişafı və genişlənməsi, işçi qüvvəsinin artımı nəticəsində son illərdə əmək haqqından tutulan vergilərin məbləği artmışdır.
Kənd təsərrüfatı vergisi – kənd yerlərində torpaq sahəsinə malik olan vətəndaş təsərrüfatı ödəyir.
Yerli vergi və rüsumların isə ən mühüm tərkib hissəsi tikinti və torpaq rentasıdır.
Sığorta sistemi.
Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq bütün sahələrdə olduğu kimi, sığorta işdə bazar münasibətlərinə uyğunlaşdırılaraq liberallaşdırılmalı, sığortaçı ilə sığorta olunanlar arasında mənafelər nisbəti bazar qanunlarına uyğun qurulmalıdır.
Sığorta sistemi dedikdə respublikamızda olan bütün sığorta təşkilatlarının (xaricdə yaradıla biləcək filialları və kompaniyaları ilə birlikdə) məcmuu və onlar arasındakı qarşılıqlı münasibətlər başa düşülür.
Dövlət sığortası Azərbaycan Respublikası sığorta sisteminin əsasını təşkil edir. Dövlət sığortası mərkəzi aparatdan və yürlərdəki orqanlardan ibarətdir. Dövlət sığortasının obyektləri fiziki və hüquqi şəxslərin əmlakı və məsuliyyəti, fiziki şəxslərin həyatı və sağlamlığıdır. Sığorta sistemində nəzarət ümumi (dövlət) və xüsusi (sığorta orqanı tərəfindən) formalarda aparılır.
Respublikada sığorta, Azərbaycan Respublikasının “Sığorta haqqında” (1993-cü il) qanunu və digər qanunvericilik aktları əsasında həyata keçirilir, sığortanın hüquqi, təşkilatı və iqtisadi əsasları müəyyən edilir və sığortanın iştirakçıları arasında münasibətlər tənzim edilir.
Sığorta bazarında sığortaşılar və sığorta olunanlar arasında iqtisadi münasibətlər sistemi formalaşır ki, burada da bazar qanunları fəaliyyət göstərir.
SIĞORTA – sığorta olunanın və ya xeyrinə sığorta müqaviləsi bağlanmış digər şəxslərin düşdüyü zərərin ödənilməsi yolu ilə onların əmlakının və əmlak mənafelərinin müdafiəsi sahəsində münasibətlərdir.
Sığortanın obyektləri – fiziki və hüquqi şəxslərin əmlakları və Azərbaycan respublikasının qanunvericliyinə zidd olmayan digər əmlak və kapital növləridir.
Respublikanın sığorta sistemi qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri sığorta bazarının yaradılmasıdır. Sığorta bazarı dedikdə, sığorta olunanların mənafeyinə uyğunlaşdırılan sığorta xidmətlərinin çevik sistemi başa düşülür. Sığorta sistemi bazar iqtisadiyyatının normal fəaliyyət göstərilməsində mühüm rol oynayır. Belə ki, milli sərvətləri qorumaq və onun ehtiyaclarını təmin etmək üçün müasir sığorta xidmətinə böyük ehtiyac vardır.
Sığorta bazarı yaratmaq üçün hər şeydən əvvəl, dövlət sığortasının fəaliyyətində inhisarçılığa son qoyulmalıdır. Sığorta işində əsaslı dönüş yarada biləcək səhmdar, şərikli və kooperativ sığorta cəmiyyətləri həm müstəqil, həm də assosuasiya birlikləri formasında təşkil edilə bilər.
Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq icbari sığorta növlərinin bir hissəsi dayandırılır və könüllü sığortanın daha mütərəqqi növlərinin aparılmasına üstünlük verilir. Bu isə sığorta təşkilatlarının tam kommersiya hesabı prinsipi üzrə işləməyə keçməsinə və investisiyanın imkanlarından səmərəli istifadə etməyə şərait yaradır. Hazırda firmalar, səhmdar cəmiyyətiləri, şirkətlər, kooperativlər sığorta xidmətinə daha böyük maraq göstərirlər.
Hazırda respublikamızda yeni sığorta növləri, o cümlədən vətəndaşların məsuliyyəti sığortası, əlavə pensiya sığortası, mənzillərin təmirinin sığortası və s. həyata keçirilir. Dövlət sığortası respublikamızın sığorta sisteminin əsasını təşkil edir.
Respublikamızda sığorta bazarının müəyyən sahələri, o cümlədən xarici sığorta, bəzi əmlak və məsuliyyət sığortası növləri təyinatına və obyektlərinə görə əmlak sığortasına və şəxsi sığortaya bölünür.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət sığortası əməliyyatları bazar münasibətlərinə uyğunlaşdırılır və əsasən könüllü qaydada aparılır. Müstəsna hallarda əmlaka və məsuliyyətlə icbarilik tətbiq edilir. Könüllü sığorta xidmətində müəssisə, firma, şirkətlərin əmlakı, nəqliyyat vasitələri, vətəndaşların şəxsi sığortalanması, uşaqların, nikahın sığortalanması və s. həyata keçirilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş ölkələrdə xüsusi sığorta sistemi geniş yayılmışdır. Məsələn, İngiltərədə xüsusi sığorta kompaniyası olan “Lloydas” şirkəti 350 il bundan əvvəl yaranmışdır və hazırda da fəaliyyət göstərir. Bu şirkət öz sıralarında xüsusi sığorta cəmiyyətlərinin və ayrı-ayrı şəxsləri birləşdirir. Bu şirkətin üzvlərinin sayı 33,5 min nəfərdən çoxdur. Şirkət hər bir sığorta olunanın hərəkətlərinə, o cümlədən şəhərin zəlzələdən sığortalanmasına, məhşur futbolçuların sığorta olunmasına və s. cavabdehlik daşıyır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində alternativ sığorta orqanları (xüsusi kompaniyalar) dövlət sığorta orqanları ilə rəqabət aparırlar. Dövlət sığortası məcburi və könüllü aparıldığı halda, sığorta bazarında xüsusi kompaniyalar yalnız könüllük, geniş çeşidli (növlü) və güzəşt əsasında sığorta əməliyyatları aparırlar.
Sığorta kompaniyaları aşağıdakı xidmətləri yerinə yetirir:
Əmlakın sığortası (tərpənən və tərpənməz);
Ev heyvanlarının sığortası;
Kommersiya əməliyyatlarının sığortası (kommersiya riski);
Vətəndaşların sığortası (xüsusi şəxslərin).
Xüsusi kompanilayalar sığorta müqaviləsi bağlayarkən əmlaka bazar dəyərinə görə təminat verirlər. Bu isə müştərilərin sayının artmasında bir stimul rolu oynayır.