Muhandislik geologik tadqiqotlar

 
14.7.2.Daryolarning geologik ishi 
Ko’p aholi yashaydigan punktlar, sanoat markazlari, qishloq xo’jalik 
maydonlari daryo vodiylariga joylashgan. Daryo geologik nuqtai nazardan uch 
qismdan iborat bo’ladi; yuqori, o’rta, va quyi oqim. Daryolarning suv oqadigan 
joyi 
o’zan 
deb ataladi. 
Issiq kunlar boshlanishi bilan tog’lardagi qor va muzlar erishi va 
bahordagi yog’ingarchilik ko’pligi tufayli suv sathi ko’tariladi, ba’zan 
qirg’oqlarga chiqib ketadi, ularni yemiradi. Daryo boshlanish qismidagi tog’ 
jinslarini yuvib kelib, o’z yo’lida o’rta yoki quyi qismlarida ularni yotqizadi, 
natijada allyuvial yotqiziqlar hosil bo’ladi, buni
akkumulyatsiya jarayoni
deyiladi. 
Allyuvial yotqiziqlarni tashkil qilgan jinslar donalari saralangan, silliq-
langan bo’ladi. Daryo suvlari o’zan tubi va yonlarini to’xtovsiz yemiradi. Bunga 
daryo eroziyasi
- deyiladi. Daryo quyiladigan suv havzasi sathi eroziya bazisi 
deyiladi. Masalan, Chirchiq va Ohangaron daryolari eroziya bazisi, Sirdaryoning 
suv sathi hisoblanadi. Sirdaryoning eroziya bazisi bo’lib, Orol dengizining sathi 
hisoblanadi. O’zan va qirg’oqlarning yuvilishi 
natijasida 
daryoning 
ikkala 
qirg’oqlarida
pog’ona - pog’ona shaklidagi balandliklardan 
iborat supachalar hosil bo’ladi, bular daryo 
terrassasi deb ataladi. Daryo terrassasi o’z
tuzilishiga qarab, uchga; erozion (yuvilgan), 
erozion akqumulyativ (yuvilib yig’ilgan) va 
asosli terrassalarga bo’linadi.

---

110 
Erozion terrassalar daryo qirg’oqlarida tub jinslarning yemirilishidan hosil 
bo’ladi (14.8- rasm). 
Erozion akkumulyativ terrassa daryo yotqiziqlarining qayta-qayta yuvilib 
tagi ochilishi natijasida hosil bo’ladi. (14.9-rasm) 
Daryo vodiysida erozion va akqumulyativ sikllarning bir necha marta 
takrorlanishi tufayli erozion va akqumulyativ terrasalar hosil bo’ladi.
Terrasalar vodiy yonbag’ri bo’ylab qiya suppachalar shaklida 
tarqalgan bo’ladi, bunday suppachalarning soni har xil bo’lib, 3 dan 20 tagacha
bo’ladi. Tuzilishiga ko’ra terrasalar: allyuvialli, to’la allyuvial, yotqiziqlaridan 
iborat, erozion - tub jinslardan tashkil topgan bo’lib, allyuvial jinslar bilan 
qoplangan bo’ladi.
14.9 – rasm
. Daryo erozion – akkumulyativ terrasalarining ko’ndalang kesimi: 
daryo dastlab aa, keyin bb va vv punktir chizislar bo’yicha oqqan;
I,II, III, IV erozion – akkumulyativ terrasalar.
Daryolarning yemirilib borishi, uning yaqinidagi aholi yashaydigan
joylarga, sanoat inshootlariga va ayniqsa ko’priklarga zarar yetkazishi mumkin. 
Ko’priklar uchun tag va yon eroziya ham xavfli hisoblanadi.
Ko’prikning tayanch ustunlari suvning oqimi va o’zanida bo’lsa, oqim 
yuzasi bu zonada kichikligi sababli suvning tezligi katta bo’lib, tagi tez yuvila 
boshlaydi. Ko’priklarni yemirilishidan saqlash chorasi, tayanch asosini iloji 

---

111 
boricha chuqurrok joylashtirish, va qo’shimcha chora sifatida xarsang tosh, og’ir 
yuklarni ko’prik asosiga tashlashdir. Yon tomonni yuvilishdan saqlash uchun 
qirg’oq ihota qismlarini mustahkamlash zarurdir.