Мухаммадиева Дилафруз Ахтамовна Сравнительное исследование

Бош-кўз қилмоқ ибораси ҳам бугунги кунда ишлатилмайдиган 
фраземалардан биридир. У «назорат», «эгалик» маъноларини ифодалайди. 
Чун Иброҳим муҳимми устида эди, филҳол оғасининг эл-кунини ул бош-кўз 
қилди (б.212.). 
Кўз ядроли фраземалар инсоннинг чексиз ва турли-туман ҳис-
ҳаяжонини, физиологик жараѐнларни ифодалашга хизмат қилади, уларнинг 
асосий қисми структурал жиҳатдан от +
 
феъл тузилишига эга бўлган икки 
ҳамда уч компонентли феъл иборалардир: кўз етар ерда, кўз илмас, кўз 
солинг, кўзим уйқуга борди. Ушбу мисолларда феъл грамматик таянч 
компонент вазифасини ўтаса, кўз сўзи семантик таянч компонент бўлиб, 
фраземаларнинг мантиқий ядросини белгилайди. 
Ушбу мисоллардан кўз етар ерда ва кўз илмас фраземалари масофа ва 
майдон тушунчасини, кўз солинг, кўзларига мил тортқайлар, кўзим уйқуга 
борди, кўзлари чироғдек ѐруди, кўз тутулур фраземалари эса ҳолат 
семаларини ташишга хизмат қилган. 
Қўл ядроли фраземалар «Бобурнома»да қўл, илик ва даст шаклларида 
қўлланилади, биз ушбу компонентни ҳам грамматик, ҳам ҳам семантик таянч 
вазифасида кўришимиз мумкин: илик элтмоқ – «қўл узатмоқ, емоқ», илик 
олишмоқ – «курашмоқ», ўзимнинг илигимда – «ўз қўлимда», илик кўнглидин 
ювмак, қўлға олмак – «эгалик қилмоқ», даст бермас – «бўйсунмас», зери 
дасти – «қўл остида» каби. Келтирилган мисолларнинг кўпчилигида илик 
сўзи кўчма маънода ишлатилган бўлиб, улар одатда «ихтиѐр», «эгалик 
қилиш» каби маъноларни билдиради, бу эса халқнинг турмуш тарзи ва 
дунѐқараши ҳосиласи ҳисобланади. 
Илик элтмадим фраземасининг тўғридан тўғри маъноси «қўл 
узатмадим» тарзида бугунги кунда ҳам қўлланилади, «емадим» сўзига тенг 
келади. Қўл узатмаслик турли сабабдан бўлиши мумкин, биз юқорида 
келтирган мисолда ҳам илик узатмаслик сабаби очиқланган, яъни Бу 
суҳбатда менинг олдимға қоз кабоби қўйдилар, чун қуш бузмоғини ва 

---

18 
тўрғамоғини қилғон эмас эдим, илик элтмадим 
– 
ғоз кабобини тўғраш ва 
бузишни билмагани учун емаган.