Muhammad Solihning ijodi va faoliyati haqida. "Shayboniynoma" tarixiy doston

KIRISH

Muhammad Solihning ijodi va faoliyati haqida.

2. “Shayboniynoma” – tarixiy doston.

3. “Shayboniynoma” ning badiiyligi va tili.

Xulosa.

Foydalinilgan adabiyotlar ro’yxati.

Kirish

\.Bobosi Shohmalik Ulugʻbek saro-yida, otasi Nursaidbek esa Ulugʻbek, Joʻgi Mirzo, Abu Said saroylarida eʼtiborli arboblardan boʻlgan. M. S. Xorazmda savod chiqargach, Hirotga borib, Aburahmon Jomiydyan ilm oʻrgangan. Otasi vafot etgach, Husayn Boyqaro va b. temuriylar saroyida maʼlum muddat xizmat qilgan. Biroq otasining oʻlimiga sababchi boʻlgan temuriyzodalar bilan ishlashni xoxlamay, 1499-y. Shayboniyxon xizmatiga kirgan. Buxoro, Chorjoʻy, Niso viloyatlariga hokimlik qilgan. «Amir ul-ulamo», «Malik ush-shuaro» unvonlariga sazovor boʻlgan. 1507—10 y. larda Hirotda yashagan. Shayboniyxon vafotidan soʻng Buxoroga qaytgan.
Muhammad Solih turkiy va forsiyda ijod qilgan. Sheʼrlari ishqiy, biografik, siyosiy mavzuda. Oʻzbek adabiyoti tarixida ilk realistik tarixiy doston — «Shayboniynoma»ni yozgan. Doston 8880 misra, 76 bobdan iborat. 15-a. oxiri — 16-a. boshlaridagi voqealar aks etgan bu asar tarixiy, etnografik, geografik, lingvistik jihatlardan ham, badiiyligiga koʻra ham muhim ahamiyatga ega. Dostonning asl nusxasi topilgan emas, ammo shoir hayotligida Qosim kotib tomonidan 1510-y. da koʻchirilgan qoʻlyozma nusxasi Venada saqlanadi. 1904-y. da Sankt-Peterburgda (1904), Toshkentda (1961, 1989) nashr etilgan.
Vamberi M. S. ning «Laylo va Majnun» nomli turkcha goʻzal dostoni borligini xabar bergan, lekin u topilgan emas. «Qomus ul-aʼlom»sA «Noz va Niyoz» manzumasi Muhammad Solihga nisbat berilgan, biroq Nisoriy «Muzakkiri ahbob»da uning muallifini Baqoiy deb koʻrsatadi.
Muhammad Solih o’n yoshida otasidan ajralib etim qoldi va yoshligidan qiyinchilik ko’rib o’sdi. U bir necha vaqt temuriy hukmdorlarga, jumladan otasini o’ldirtirgan, Xuroson podshohi Husayn Boyqoroga xizmat qilishga majbur bo’ldi. Biroq, Muhammad Solihning o’z otasini o’ldirgan qotilga adovati kuchli edi, shu sababli keyinchalik uning xizmatidan ketdi va Sulton Ahmad Mirzoning o’g’li Sulton Ali Mirzoning xizmatida bo’ldi. Keyinchalik undan ham aynib 1499 yilda Movaraunnahrda yangi tashkil topgan o’zbek davlati hukmdori Shayboniyxon (1451-1510) xizmatida bo’ldi va unga Buxoro, Dabusiya qal’alarini olishda juda katta yordam berdi. Xon minnatdorchilik yuzasidan unga Xorazmda ko’pgina mulklar in’om qilgan. Muhammad Solih xon bilan barcha yurishlarda qatnashib ko’rganlarini va eshitganlarini bir erga jamlab o’zining “Shoyboniynoma” asarini yozgan va xonga taqdim qilgan.
Muhammad Solih qisqa umr ko’rib, 1506 yilda Buxoro shahrida vafot qilgan. U fors va o’zbek tillarida she’rlar yozgan. Muhammad Solih o’zining “Shayboniynoma” asari bilan o’sha davrdagi hayotni real ifodalab bergan. Bu asarda u real shaxslarning obrazini, tarixiy joylarni, janglar va shaharlarni tasvirlagan. U asar tarixiy mavzuga bag’ishlangan va masnaviy shaklida yozilgan dastlabki asarlardandir. Bu esa adabiyotimiz tarixida tamoman yangilik edi. Shoir Shaybonixonning Samarqand, Buxoro, Qarshi, Xorazm viloyatlarni bosib olishdagi vaziyatini uning och qolgan aholini nihoyatda qiynashini aks ettira turib xon va sultonlarni qilgan jonbozliklarini yashirmay yozgan. Bir tomonlari ushbu asar realistik jangnoma poema hisoblanadi. Uning o’g’li Mirzo Ulug’bek ham shoir bo’lgan va bir qancha she’rlar bitgan, padarini kitobini ko’paytirishda alohida jonbozlik ko’rsatgan.
Biz shu bugungi kungacha bu davr tarixini o’rganganda Bobur Mirzoning asariga murojat qilardik, Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asarida qarama qarshi tomonlarda harakatlanayotgan qo’shin boshliqlari, davlat arboblari, qabilalar to’g’risida va shu davrdagi harakatdagi davlatlar (Farg’onadagi Bobur Mirzo, Shayboniyxon, Xuroson podshohi Husayn Boyqaro, Eron shohi Ismoil Safaviy)ning ichki tashqi siyosatlari to’g’risida ko’pgina ma’lumotlarga ega bo’lamiz.

Shayboniylar sulolasining asoschisi Muhammad Shayboniyxon hukmdor Abdulxayrxonning nabirasi Shoh Budoqxonning oʻgʻli boʻlib, u 1451 yil tugʻilgandir. Bolaligidan uni Muhammad Shoh Baxt (“Shoh baxti”) deb atar edilar. Muhammad Shoh Baxtning otasi Shoh Budoq Sulton erta vafot etgan. Koʻchmanchi oliy tabaqadagilarning oʻzaro nizolari qurboni boʻlgan Abdulxayrxon vafotidan soʻng (1469) uning hokimiyatiga birlashgan qabilalar tarqab ketdi. Dashti Qipchoqning sharqiy qismida gʻalayonli yillar boshlandi. Shayboniyxon hokimiyat uchun kurash olib bordi va bir madaniy markazdan ikkinchi bir madaniy markazga oʻtish chogʻida baʼzi qalʼalarga yurish qildi. Keyinchalik u Samarqandga, Temuriylar saroyiga taklif etildi.

Temuriylar saroyida Shayboniyxon “buyuk xon”ning nabirasi sifatida yaxshi kutib olindi. Temuriy hukmdorlar Shayboniyga umid bilan Dashti Qipchoqda oʻz siyosatlarini amalga oshiruvchi shaxs sifatida qarar edilar. Markaziy Osiyoning madaniy markazlarida maʼrifatli kishilar bilan yaqindan tanishuv Muhammad Shayboniyga ijobiy taʼsir koʻrsatdi. Ayniqsa, Buxoroda yashagan yillari uning hayotida oʻchmas iz qoldirdi, bu yerda Kurʼonni juda yaxshi oʻquvchi qorilardan biri Mavlono Muhammad Xitoyi unga dars bergan.
Shayboniyxon oʻz davrining maʼrifatli kishisi, jasur jangchi boʻlishi bilan birga mohir sarkarda ham edi. Oʻzining sheʼriy solnomasi – “Shayboniynoma”ni Shayboniyxonga bagʻishlagan Muhammad Solih, uni harbiy mahoratga ega kishi sifatida taʼriflaydi.
Shayboniyxon Dashti Qipchoqda oʻz davlatini tiklashga muvaffaq boʻldi.
Shayboniyxon 1510 yil Marv yaqinidagi Mahmud qishlogʻida Eron shohi Ismoil Safaviy bilan boʻlgan jangda halok boʻldi. Jang tugaganidan soʻng uning jasadi askarlar jasadlari orasidan topilgan. Shayboniyxonning vahshiylarcha tanib boʻlmas holga keltirilgan boshsiz tanasi Samarqanddagi Baland Sufa degan yerga dafn etildi. Hozirda boshqa shayboniylar ham dafn etilgan Sufa Registon maydonida joylashgan boʻlib, Tillakori va Sherdor madrasalari oʻrtasidagi burchakdadir.
Tarqoq qabilalarni toʻplash va shaharlardagi eʼtiborli shaxslardan oʻziga ittifoqdoshlar yigʻishdan oʻz faoliyatini boshlagan Muhammad Shayboniyxon qoʻlga kiritilgan qalʼalarni mustahkamlash va ularda oʻz hokimiyatini yanada kuchaytirishga katga eʼtibor berdi. U harbiy yurishlar va davlat ishlari orasidagi qisqa tanaffuslarda turli fanlar va islomni oʻrganish, tarixiy va sheʼriy asarlar bitish bilan shugʻullandi. Shayboniylar davlatiga asos solgan Muhammad Shayboniy oʻz saroyiga koʻplab tarixchilar, shoirlar, olimlarni jalb etdi. Uning saroyida Kamoliddin Binoiy, Muhammad Solih, Mullo Shodi, Fazlulloh ibn Ruzbehxon kabilar panoh topib, oʻz asarlarini bitdilar. Muhammad Shayboniyxonning Hirotni qoʻlga kiritilgandan soʻng Kamoliddin Behzod tomonidan chizilgan portreti bizning kunlargacha saqlanib qolgan. Rasmning diqqatga sazovor tomoni xon oldidagi yozuv qurollari boʻlib, ular hukmdorning ilm-maʼrifatga qiziqqani va yozishni yaxshi koʻrganligini koʻrsatadi.
Shayboniyxon tarixni sevgan va tarixiy asarlar yaratilishida ishtirok etgan. Soʻnggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, Shayboniyxon oʻzbek (“turk”) tilida bitilgan oʻziga xos manba – “Tavorixi guzidayi nusratnoma” asarining yozilishida bevosita ishtirok etgan. Bu manbada keltirilgan aniq dalillar bilan tasdiqlanadi.
Hozirda “Tavorixi guzidayi nusratnoma” hamda Shayboniyxon faoliyatiga oid boʻlgan boshqa tarixiy asarlarning bir manba asosida vujudga kelganligi haqidagi faraz isbotlangan deb aytish mumkin (V. P. Yudin, R. G. Mukminova). Bu hol muallifi nomaʼlum “Tavorixi guzidayi nusratnoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”, Kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”, Mulla Shodining “Fathnoma” asarlarida bayon etilgan voqealarning oʻxshashligi va ularda keltirilgan bir xil sheʼrlar, shu jumladan Muhammad Shayboniyga nisbat beriladigan sheʼrlarning mavjudligi bilan ham tasdiqlanadi. “Tavorixi guzidayi nusratnoma” muallifi nomaʼlum asardir. Asarning saqlanib qolgan hech bir qoʻlyozmasida (Sankt-Peterburg va Londondagi asosiy qoʻlyozmalardan tashqari, yana qisqartirilgan qoʻlyozma nusxalari ham mavjud) muallifning nomi koʻrsatilmagan. Sankt-Peterburg qoʻlyozmasi matnida muallifning nomi koʻrsatilishi lozim boʻlgan joy boʻsh qoldirilgan. Shu narsa aniqqi, “Tavorixi guzidayi nusratnoma”ni yozishda Shayboniyxonning oʻzi ishtirok etgan.
Davr talabiga binoan Shayboniyxon turkiy tilidan tashqari fors tilini yaxshi egallagan, sheʼriyatga qiziqib, oʻzi sheʼrlar yozgan. Xonning baytlari uning atrofidagi mualliflarning asarlarida keltirgan. Hasanxoja Nisoriy oʻzining “Muzakkir al-ahbob” asarida Shayboniyxonning bayt va gʻazallaridan namunalar keltiradi. Xon haqida yozar ekan u: “Yaxshi sheʼrlari bor edi”, deb taʼkidlab shunday deb qayd qiladi: “… Hazrati shayx Najmiddin Kubroning… vafoti tarixini yaxshi aytgan.
Tarix:
Oning taʼrixidur shahi shuhado,
Yana bir alif birla boʻlur ado”.
Muhammad Solih Muhammad Shayboniyxonning sheʼriy asarlarini yuqori baholab, uni yuksak maʼlumotli kishi deb taʼriflaydi. Temuriylar jamiyatiga yaqin shoir sifatida tan olinishini istagan Shayboniyxon oʻz sheʼrlari bitilgan qogʻozlarni odamlar gavjum boʻlgan yerlar, bozorlarda osib qoʻyishni buyurgan.
Shayboniyxon Kurʼonni yaxshi bilgan va diniy ulamolar bilan suhbat qurishni xush koʻrgan. Hukmdorning siyosiy raqibi boʻlgan Zahiriddin Muhammad Bobur ham uning musulmon dini borasida yaxshi bilimga ega ekanligini koʻrsatib oʻtadi. Muhammad Shayboniyga hamroh va maslakdosh boʻlgan shaxslar ichida shayxlar, sayyidlar va xojalardan chiqqan bilimdon kishilar eslatib oʻtiladi. Ularning baʼzilari xonga nisbatan “buyuk muhabbat va sadoqat”larini koʻrsatgan boʻlib (Xondamir) keyinchalik ham hukmdorning yaqinlaridan boʻlib qolganlar. Ularning ichida Muhammad Solih tomonidan “olim kishi” deb atalgan Abdurahim sadr alohida imtiyozli oʻrin egallagan edi.
Shayboniyxon islomdaga sunniy yoʻnalishga rioya qilar edi. Xon oʻzini “imom az-zamon va xalif al-rahmon” deb, sunnizmni esa, Eron shohi Ismoil Safaviy tomonidan davlat dini etib tayinlangan shiizmga qarama-qarshi, Shayboniylar davlatining dini deb eʼlon qildi.
Muhammad Shayboniy kun tartibiga turli masalalar qoʻyilgan munozaralar oʻtkazar edi. Ularda Movarounnahrning yirik olimlari ishtirok etib, fikrlarini bildirar edilar. Samarqand yaqinidagi Konigilda oʻtkazilgan shunday majlislarning birida urushlar va oʻzaro tortishuvlar natijasida qarovsiz yerlarga aylanib qolgan mulk yerlaridan foydalanish haqida qaror qabul etilgan edi.
Shayboniyxon hukmronligi davrida tarixiy va badiiy adabiyotda oʻzbek tilining mavqei kuchaydi.
Xonning buyrugʻi bilan fors tilidagi va moʻgʻul yozuvi bilan bitilgan asarlar turk tiliga tarjima qilingan.