Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali ma’lumotlar bazasi fanidan

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

QARSHI FILIALI

Ma’lumotlar

bazasi fanidan
MUSTAQIL ISHI

Qarshi 2019

Ma’lumotlar bazasini ximoyalash
Reja:

1. Ma’lumotlar ombori

2.Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari

3.Ma’lumotlar bazasining ximoyalanishi
1 Ma’lumotlar omborini tashkil etuvchi elementlar turli kurinishda bulishi mumkin. Eng kup tarkalgan va amaliyotga kullanilayetgan ma’lumotlar matnli fayllar hisoblanadi. Chunki matnli fayllar orkali turli axborotlarni ifodalash va kompyuter xotirasida saqlash mumkin.
Kompyuterlar asosidagi axborot texnologiyalarining kurinishlaridan biri ma’lumotlar ombori xisoblanadi. Oddiy fayllardan farkli ravishda ma’lumotlar ombori kompyuter xotirasida joylashgan axborotlarni izlash va saralashni amalga oshirish imkoniyatiga ega.
Ma’lumotlar ombori deb, kompyuterning uzok muddatli xotirasida saqlanayotgan axborotlar va ular ustida aniq bir ishlash usullariga imkon beradigan ma’lumotlar yigindisiga aytiladi.
Ma’lumotlar omborida turli ma’lumotlar saqlanishi mumkin. Masalan, poyezd, samolet, avtobuslarning xarakatlanish jadvali, dukon yoki ombordagi maxsulotlarning mavjudligi xaqidagi ma’lumotlar, talaba, ukituvchi va xodimlar xaqidagi ma’lumotlar va boshqalar ma’lumotlar omboriga misol bo‘la oladi.
Ma’lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy kompyuterdan foydalanish shart emas. Masalan, tabibning qabulxonasidagi bemorlar kartotekasini ma’lumotlar ombori deb xisoblash mumkin (kartotekalar kogozdan yoki kartonlardan foydalanib bajarilgan bulishi mumkin).
Masalan, tabib kompyuterda matn fayllarni yaratishni o‘rganib, bemorlar kartotekalarini bir nechta fayllarda yozib kompyuterli ma’lumotlar omborini xosil kilishi mumkin. Albata, bunday ma’lumotlar omboridan foydalanilganda bemorlarni xisobga olish va kerakli xujjatlarni tayyerlash (bemorga ma’lumotnoma berish, retsept yozish va x.k.) ancha tez bajariladi .
Ma’lumotlar omborini axborotlarni kompyuterlashgan shakldagi aloxida yigindisi deb tushunish mumkin.
Biror kutubxonadagi barcha kitoblar yoki butun dunyoda chiqayotgan jurnallardagi matematik tadqikotlar xaqidagi barcha maqolalar ro‘yxatining jamlanishi ma’lumotlar omboriga misol bulishi mumkin.
Yer yuzida keng foydalananilayotgan mavjud 3000 ma’lumotlar omborlaridan ko‘p kismi xususiy kompyuterlarda yaratilgan. Ular omborlarda qanday ma’lumotlarni saqlash, axborotni qanday yigish, qanday yangilash va rasmiylashtirish kerakligi masalalarini xal etishgan. Ma’lumotlar omborlari xam ular joylashgan davlatlar kabi turli tumandir. Ba’zi axborot tizimlari katta emas. Masalan, Avstraliyadagi "Ausinet" tizimi 17 omborga, Amerikaning "Dialog" tizimi 250 dan ortiq omborga ega. Kupchilik tizimlar urtacha ulchamlarga ega. Shveytsariyaning "Data-Star" tizimi 46, Garbiy Germaniyaning "Inka" tizimi 42, Fransiyaning "Kestel" tizimi 45, Buyuk Britaniyaning "Pernamon Infolayn" tizimi 35 omborga ega.
Ma’lumotlar omboridagi axborotlar bir necha usullar bilan tashkil etilishi mumkin.
Ma’lumotlar omborlarining eng sodda va keng tarqalgan shakli jadval kurinishidir. Ma’lumotlar omborining bunday kurinishi relyatsion omborlar deb ataladi. Relyatsion omborlar aniq sondagi ustunlarga ega bulib,ularning xammasi nomlarga ega buladi. Masalan, guruxdagi uquvchilar xaqidagi ba’zi ma’lumotlarni quyidagicha tasvirlash mumkin:
Kompyuterlardan aksariyat xollarda matnli fayllar (turli xat, referat, she’r va x.k.)ni yaratishda foydalaniladi. Foydalanuvchining tajribasi oshib borgan sari u matnli fayllar o‘rnida turli shakldagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn fayl ichida turli xil sonli, belgili ma’lumotlarni kiritish orkali jadvalli, kartotekali, videotekali, tashkilotlar manzili, kasallik varakalari, telefon nomerlari va boshka ma’lumotlarni jamlovchi ombor sifatida foydalanish mumkin. Bunday omborlarda axborotni tasvirlash va joylashtirishni foydalanuvchining uzi belgilaydi.

Фамилияси	Исми	Буйи (см)	Огирлиги (кг)	Кузининг ранги
Саидова	Шахло	168	74	Жигар ранг
Кодиров	Дилшод	185	79	Кук
Халимова	Машрабой	170	70	Кора
Искандаров	Рустам	186	80	Яшил

Matnli fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini aniq misol tariqasida kurib chikaylik. Masalan, Uzbekistonda tugilgan va fundamental fanlar (fizika, matematika, biologiya, kimyo va x.k.) soxasida faoliyat kursatayotgan yirik mutaxassislarning "Fanlar ekspertlari ombori" deb nomlanadigan kartotekasini (matnli fayllarda) yaratish mumkin. Bunday kartotekalardan foydalanish ancha qulay
Zamonaviy MBBTlar fayl tizimlari kamchiliklariga chek quyish maqsadida ishlab chiqilgan. MBBTning ishlab chiqishda amal qiluvchi quyidagi tamoyillari mavjud:
ma’lumotlarning mustaqilligi;
universallik.
2 Foydalanuvchining mantiqiy tasavvurlarini aks ettirish uchun MBBT konsptual modelini qullab-quvvatlashning kuchli vositalariga ega bulish;
munosabatlik. MBBT dasturiy va apparat ta’minlanishini rivojlantirishda ish qobiliyatini saqlab qolish;
ma’lumotlarning meyordan ortiq emasligi. Fayl tizimlaridan farqli ravishda ma’lumotlar bazasi integratsiyalashgan ma’lumotlarning yagona majumini mujassamlashtirish;
ma’lumotlarni ximoya kilish. MBBT beruxsat kirishlarda ximoya kilishni ta’minlash;
ma’lumotlarning yaxlitligi. MBBT ma’lumotlar bazasining foydalanuvchilar tomonidan buzilishining oldini olish;
Bir vaktdagi ishlarni boshqarish. MBBT ma’lumotlar bazasini yoppasiga foydalanish rejimidagi nomuvofiqliklarda saqlashi zarur. Ma’lumotlar bazasining muvofiqlashgan xolatlarda ta’minlash uchun foydalanuvchilarning barcha talablari (tranzaksiyalari) belgilangan tartibda bajarilishi lozim;
ma’lumotlar mustaqilligi eng muxim xususiyat. Chunki u ma’lumotlar integratsiyasi, meyordan ortik bulmaslik, yoppasiga foydalanish va ximoya xamda yaxlitlikni ta’minlash kabi boshqa xususiyatlarning mavjudligiga ta’sir etadi.
Bu tamoyillarga yana quyidagilarni kushish lozim:
MBBT universal bulishi, ya’ni u yagona mantiqiy va fizik asosidagi ma’lumotlarning turli modellarini ta’minlashi kerak;
MBBT xam markazlashgan, xam taqsimlangan ma’lumotlar bazasini qullab-kuvvatlashi zarur. Xozirgi paytda xisoblash tarmoqlari va ma’lumotlarni taksimlangan xolda ishlash ommalashmoqda. Ma’lumotlarning lokal mustakilligi muxim bulgan xududiy taksimlangan tashkil etishlarga muljallangan MBBT - taksimlangan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (TMBBT) bulishi zarur.
3 Ma’lumotlar bazasi - bular xam fayllar bulib, ular bilan ishlash boshqa tipdagi fayllar bilan ishlashdan farq qiladi. Fayllar strukturasini tashkil qilish va unga xizmat kursatishni operatsion tizim o‘z zimmasini oladi. Ma’lumotlar bazasining xavfsizligiga aloxida talab ko‘yiladi, shuning uchun ularni saklash boshkaga yul bilan amalga oshiriladi.
Oddiy ilovalarda fayllar bilan ishlaganda faylning nomini ko‘rsatib, faylni saqlash buyrug‘ini bersak, operatsion sistema uni diskka yozadi. Agar fayllni diskka yozmasdan turib, uni yopsak barcha qilingan ishlar yo‘q bo‘lib ketadi.
Ma’lumotlar bazasi aloxida strukturaga ega bo‘lib, unda saqlanayotgan ma’lumotlar kupincha juda qimmatli, ya’ni ijtimoiy qiymatga ega buladi.
Ba’zan bitta bazani o‘zi bilan minglab kishilar ishlashi mumkin.
Masalan, DAN bazasiga avtomobillarni belgilashda butun mamlakat bo‘yicha barcha ma’lumotlar bitta bazaga kiritiladi. Ma’lum bir gurux kishilar ishining muvaffaqiyati biror bazadagi ma’lumotlarga bog‘lik bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining butunligi biror foydalanuvchining kompyuterni uchirishdan oldin faylni yozishni unutishi yoki elektr manbaining uzilishlari natijasida xavf ostida kolmasligi kerak.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) axborotlarni yozishdagi xavfsizlik muammosini ikki yul bilan xal kiladi.
Ba’zi operatsiyalarda kompyuterning operatsion tizimi ishtirok etadi, ba’zilarida esa operatsion tizimni chetlab o‘tib amalga oshiriladi.
Ma’lumotlar bazasi strukturasini o‘zgartirish operatsiyasi ma’lumotlar bazasini saqlagan xolda amalga oshiriladi. Bu juda chuqur o‘zgartirishni talab qiladigan operatsiyadir. Bu operatsiyani amalga ishlatilib turgan baza ustida qilib bulmaydi, faqat uning nusxasi ustida amalga oshirish mumkin. Ma’lumotlarning tarkibini o‘zgartirish, ularning strukturasini o‘zgartirishni talab qilmaydigan operatsiyalar maksimal darajada avtomatlashtirilgan bo‘lishi va ogohlantirishsiz bajarilishi kerak.
Agar biz ma’lumotlar jadvali bilan ishlab turib, unda nimanidir o‘zgartiradigan bulsak, u tezda va avtomatik tarzda eslab qolishi shart.

Odatda, o‘zgarishlardan voz kechib, faylni yopsak, oldingi faylning xolati saqlanib qoladi. Ma’lumotlar bazasida esa unday emas, bazaga kiritilgan uzgartirish shu ondayoq yozib quyiladi.

Yuqorida kursatilgan sabablarga kura ekspluatatsiyada turgan ma’lumotlar bazasi ustida tajriba o‘tkazib bulmaydi. Shuning uchun avval real bazaning nusxasini olib, shundan so‘ng uning ustidagi o‘quv tajribasi bilan shugullanishi mumkin.