Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti kif: kif 218 – 18-guruh talabasi Rahmonov Ibrohimbekning mutaxassislikka kirish fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti KIF: KIF 218 – 18-guruh talabasi Rahmonov Ibrohimbekning mutaxassislikka kirish fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

Mustaqil ish mavzusi

Dasturlashni avtomotlashtirish algoritmi algoritmi va dastur

Reja:

Kirish;

Umumiy qism;

Asosiy qism;

Xulosa;

Foydalanilgan manbalar;

Kirish

XX asrga kelib insoniyat qo’l mehnatinigina emas,balki aqliy mehnatini ham yengillatish ustida anchagina izlanishlar olib bordi. Bu yo’lda ko’plab texnik qurilmalar yaratildi va amaliyotga tatbiq etlidi. Xuddi shunday texnik qurilma- lardan biri kompyuter - elektron hisoblash mahsinalari (EHM) dir. Internet texnologiyalarining yaratilishi turli manbalardan tez va oson yo‘l bilan axborot olish imkoniyatlarini hamma uchun-oddiy fuqarodan tortib yirik tashkilotlargacha misli ko‘rilmagan darajada oshirib yubordi. Davlat muassasalari, fan-ta’lim muassasalari, tijorat korxonalari va aloxida shaxslar axborotni electron shaklda yaratib-saqlay boshladilar. Bu muxit avvalgi fizikaviy saqlashga nisbatan katta qulayliklar tug‘diradi: saqlash juda ixcham, uzatish esa bir onda yuz beradi va tarmoq orqali bor ma’lumotlar bazalariga murojaat qilish imkoniyatlari juda keng. Axborotdan samarali foydalanish imkoniyatlari axborot miqdorining tez ko‘payishiga olib keldi. Biznes qator tijorat sohalarida bugun axborotni o‘zining eng qimmatli mulki deb biladi. Bu albatta ommaviy axborot va hamma bilishi mumkin bo‘lgan axborot haqida gap borganda o‘ta ijobiy xodisa.Kompyuter injiniringi kompyuter texnikasi va dasturiy ta’minotini ishlab chiqish uchun zarur bo’lgan kompyuter fanlari va elektron muhandislikning Bir nechta sohalarini birlashtiradigan muhandislik sohasi. Kompyuter muhandislari odatda faqat elektron muhandislik yoki elektron muhandislik o’rniga elektron muhandislik (yoki elektrotexnika) dasturiy ta’minotini ishlab chiqish va apparat - dasturiy integratsiyaga ega. Kompyuter muhandislari shaxsiy hisoblash mashinalari, mikroprotsessorlar, shaxsiy kompyuter va superkompyuterlar dizayni orqali hisoblashning ko’pgina apparat va dasturiy jihatlariga jalb qilingan. Bu muhandislik sohasi nafaqat kompyuter tizimlarining o’zlari qanday ishlashiga, balki ular kattaroq rasmga qanday integratsiyalashishiga ham e’tibor beradi. Kompyuter muhan- dislari bilan bog’liq odatiy vazifalar mikrokontroller uchun dasturiy ta’minot va dasturiy ta’minotni yozish, VLSI chiplarini loyihalashtirish, analog signallar- ni loyilalash, aralash signalli elektron jadvallarni loyihalash va operatsion tizimlarni loyihalashni o’z ichiga oladi. Kompyuter muhandislari shuningdek, robotlarni tadqiq qilish uchun ham mos keladi, bu esa vosita,aloqa va sen-sorlar kabi elektr tizimlarini nazorat qilish va nazorat qilish uchun raqamli tizimlardan foydalanishga asoslanadi.

Umumiy qism
Kompyuter injiniringi 1939-yilda jon Vinsent Atanasof va Klifford Berri fizika, matematika elektrotexnika orqali dunyodagi birinchi elektron raqamli kompyuterni ishlab chiqara boshlaganda boshlandi.

“kompyuter tizimi muhandisligi nima? Kompyuter muhandislari kompyuter tizimlarini qanday ishlashini to’liq tushunishlari kerak. Misol uchun avtomobilni o’ylab ko’rsak, zamonaviy avtomobilda vosita vaqtini boshqarish uchun ko’plab alohida kompyuter tizimlari mavjud. Tormozlar va havo yostig’I kabi avtomobillarni ishlab chiqish va amalga oshirish uchun kompyuter injiniri barcha ushbu kichik tizimlar va ularning o’zaro aloqalari

haqida keng nazariy tushunishga muhtoj.

AQSH mehnat statistikasi byurosi (BLS) ma’lumotlariga ko’ra, kompyuter uskuna muhandislari “protsessorlar, elektron jadvallar, xotira qurilmalari, tarmoqlar va routerlar kabi kompyuter tizimlari va komponentalarini tadqiq qilish, loyihalash, ishlab chiqish va sinovdan o’tkazish” kabi vazifalarni bajaradi.

Kompyuter apparatlari quyidagilarni o’z ichiga oladi:mikroprossessorlar ; xotira qurilmalari: tasodifiy erkin foydalanish xotirasi (RAM), faqat o’qish uchun xotira (ROM) va uchqun bo’lmaydigan flesh xotira. Ma’lumotlarni saqlash qurilmalari:Qattiq disklar, qattiq holatda drayverlar, va optic disklar,

Kirish qurilmalari: klaviatura, sichqonchani joystick va o’yin boshqaruvchi turlari, kameralar, mikrofonlar, skanerlar, sensorli ekranlar va masofadan o’lchash datchigi, chiqadigan qurilmalar: printerlar, monitorlar, audio qurilmalar va masofadan boshqarish asboblari va tarmoq tarkibiy qismlari: adapter, modem, kalit, va router.

Kompyuter muhandislarining muhim vazifasi ushbu komponentalarni kompyuter va tarmoq tizimlari bilan integratsiyalashdir. Buning barchasi elektrotexnikani yaxshi bilish uchun talab qilinadi.

Kompyuter muhandisligining yana bir muhim jihati dasturiy ta’minotni ishlab chiqishdir. Kompyuter dasturiga quyidagilar kiradi:Operatsion tizimlar,

ilovalar: so’zni qayta ishlash, elektron jadvallar, buxgalteriya, ma’lumotlar ba’zasini boshqarish, grafikalar, kompyuter dizayni (CAD), kompyuter quvvat

Ishlab chiqarish (CAM), audio, video, media va o’yinlar, tarmoq va kommunikatsiyalar: internet tarmog’idagi keng tarmoq (WWW), internet protokoli orqali ovoz (VOIP), xabarlar va elektron pochta,

Kommunal xizmatlar: faylni qayta ishlash, disklarni boshqarish, qurilmalar boshqaruvchilari, arxivlash va zaxira qilish tizimlari.

Dasturlash tillari: Tahrirlash, kompilyatsiya qilish va xavfsizlik; Antivirus, xavfsizlik devorlari, shifrlash va foydalanuvchi identifikatsiyasi.

BLS 2012-yildan 2022- yilgacha bo’lgan davrda kompyuter texnikasi injinirlarini ish bilan ta’minlashni taxmin qilmoqda. Bu esa barcha mashg’ulotlar uchun o’rtacha ko’rsatkichdan pastroqdir. “yangi kompyuter uskunasiga bo’lgan ehtiyojni qondirish uchun cheklangan miqdordagi muhandislar kerak bo’ladi, chunki qo’shimcha ravishda texnologiya yangiliklari dasturiy ta’minot bilan qo’shimcha qurilma bilan taqqoslanadi”, deb hisoblaydi BLS. Dasturiy ta’minot ishlab chiqaruvchilarni ishga tushirish 2012- yildan 2022- yilga qadar 22 foizga o’sishi ko’zda tutilgan. Bu barcha mashg’ulotlar uchun o’rtacha ko’rsatkichdan ancha tezdir. BLS ga ko’ra, “tez o’sishni ta’minlashning asosiy sababi kompyuter dasturlariga bo’lgan talabning kengayishi”. Yuqori darajadagi muassasa tomonidan yaxshi natijalarga erishish uchun ish izlovchilarga raqobat bo’yicha

ustunlik berish kerak.

Asosiy qism.

Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining matematik ta`minotini joriy etish boshqarish hisoblash mashinalarini ishlatishni nazarda tutib, ularning konkret rusumlariga qarab mashina algoritmlari , dasturlar va ularning ifodalari yaratiladi. Texnologik jarayonlarni boshqarish tizimlarining matematik ta`minotini loyihalashning muhim bosqichlaridan biri texnologik algoritmlash, ya`ni tizimning matematik ifodasini bir necha bosqichda yaratishdir. Bu quyidagilardan iborat 1)texnologik jarayon va uning borishini ta`minlovchi faktorlarni o`rganish; 2)texnologik jarayonning avtomatlashtirilgan boshqarish masalasini qo`yish;

3)texnologik jarayonning matematik modeli, boshqarish algoritmini va BHM ga tatbiqan yaratish.

Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining matematik ta`minotining texnik hujjatlarning komplektini olish lozim. 1) boshqaruv obektining matematik modeli; 2) boshqaruv algoritmining blok sxemasi; 3)masalaning yechimi qaratilgan matematik va mantiqiy amallar ketma-ketligini ifodalovchi algoritmnning umumiy ko`rinishi; 4) konkret BHM ning xususiyatlarini e`tiborga oluvchi mashinaning algoritmi; 5) algoritm tilida , avtokoda yoki shartli adresdagi dasturlar;; 6) real adresli mashina kodida ishchi dasturlar va dasturlarning bayoni.

Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining matematik ta`minotilarni matematik taminotini ishlab chiqish iqtisodiy ma`lumotni qayta ishlovchi dasturlar to`plamini ham o`z ichiga oladi. Kelajakda dasturlar kompleksining universal turlarini yaratish ko`zda tutilgan. Masalaga bunday yondashish dasturlash xarajatlarini kamaytiradi. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining matematik ta`minotini ishlab chiqish va joriy etishni tezlatish hamda matematik ta`minotdan foydalanish tizimini oshiradi.

Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining matematik ta`minoti ning matematik ta``minotini ikki guruhga bo`lish mumkin: tashqi matematik (funksional dasturli) va ichki matematik (standart dasturli) ta`minot.

Ichki ta`minot matematik ta`minot standart hisobli algoritmik va dasturlar to`plamidan iborat bo`lib, boshqaruv hisoblash kompleksining faoliyatini ta`minlaydi. Ular har bir mashinalar sinfi uchun markazlashgan tarzda yaratiladi va konkret hisoblash masinasining ajralmas qismi hisoblanib, ma`lum Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining matematik ta`minoti larning xususiyatlariga bog`liq emas.

Tizimning tashqi matematik ta`minoti o`zaro bog`langan algoritm va dasturlar to`plamidan iborat bo`lib, Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining matematik ta`minoti ning konkret vazifasi va masalalarini hal etadi. Tizimning ba`zi bir vazifalarini maxsus qurilmalar yordamida apparatli hal etish mumkin, bu holda ularni hisoblash hisoblash mashinasidagi dasturga kiritishning ehtiyoji yo`qoladi.

Tizimning matematik ta`minoti ma`lum rivojlanish harakteriga ega bo`lib, o`z tarkibiga quyidagilarni kiritadi: ma`lum darajada universal bo`lgan dasturlar; BHM kutubxonasiga kiruvchi standart dasturlar; shuningdek, konkret Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining matematik ta`minoti

Uchun dasturlar. Shu bilan birga universal dasturlar va ularga qo`yiladigan talablarga binoan tizimnung matematk ta`minoti oldida masalalar sinfini aniqlash muammosi turadi. Muammolarning boshqa bir sunfi standart dasturlar taminotiga kiruvchi algoritmik tillar to`plamini aniqlashdir.

Konkret Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimla-rining matematik ta`minoti ning tashqi matematik ta`minoti yaratilguncha tizim hal qiluvchi masalalarning matematik tarifi aniqlangan , texnologik jarayonlarning matematik bayoni tuzilgan va uning mosligi baholangan bo`lishi , shuningdek, kiish ma`lumotlaring aniqlanishi baholari olingan bolishi lozim. Texnologik jarayonlarni algoritmlash dastlabki va oxirgi bo`ladi.

Dastlabki algoritmlash masalalari quyidagilar: jarayonning algoritmik tarkibini o`rganish; boshlang`ich matematik model va optimallash algoritmini yaratish ; ishlab chiqarish sharoitida algoritmlarni sinovdan o`tkazish; kutilgan iqtisodiy samarani baholash; boshqarishning hisobli texnik vositalarini dastlabki tanlash. Bu masalalarni hal qilishda tayorligi aniqlandi, mavjud nazorat qilish va rostlash tizimlarini takomillashtirish yo`llari belgilanadi, Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining matematik ta`minoti ni yaratish uchun ishlar tartibi o`rnatiladi. Oxirgi algoritmlash masalalarini quyidagicha : texnologik jarayonlarni chuqur o`rganish, dastlabki matematik model va aptimallash algoritmini to`g`rilash; texnik vositalari uzil kesil tanlash, yaratilgan tizimning iqtisodiy samaradorligini aniqlash.

Dastlabki va oxirgi algoritmlash bosqichlarida qo`shimcha ma`lumotlarni olish natijasida modellarning tarkibi va murakkabligida o`zgarishlar bo`lishi mumkin. Obyektning dastlabki matematik bayoni yaratilishida jarayonning static va dinamik xarakteristikalari tadqiq etiladi, optimal rejimlar aniqlanadi, turg`unlik vazifalari aniqlanadi, turg`unlik vazifalari o`rgniladi,dastlabki modelning soddalashtirishning turli variantlari ko`rib chiqiladi.

Oziq-ovqat sanoatida Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining matematik ta`minoti larni yaratish deganda tizim parametrlarining o`zaro bog`lanishi va o`zgarish qonuniyatini ko`rsatuvchi tizimning matematik bayonini yaratish, ma`lumot oqimining taxlili va boshqarish masalalarini yechish usullarini ishlab chiqish tushuniladi. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini tadiq etishga oid masalalarni hal etishda oziq – ovqat sanoatidan texnologik jarayonlarni xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan matematik apparatlar zarurdir. Ierarxiya bosqichidagi quyi yordamchi tizimlar uchun oziq –ovqatlar ishlab chiqarishning ayrim texnologik jarayonlarini tadqiq etish – matematik modellar algoritmlarining hisoblarini ishlab chiqish va optimal boshqarish parametrlarini ajratish , shuningdek, turli tuzulishdagi apparatlar samaradorligini baholaydigan standart dasturlar kutubxonasini yaratish demakdir.

Yuqoridagi bosqichdagi yordamchi tizimlar uchun teznologik tizmni to`la o`rganish va tadqiq etish lozim; ayrim jarayonlarning xarakteristikalarini aniqlash esa murakkab texnologik tizimlarni boshqarishning umumiy vazifasidan kelib chiqishi kerak. Xozirgi vaqtda oziq –ovqat sanoatida sifatida hisoblash va boshqarishning ilmiy asoslangan usullari yaratilmagan. Ayrim apparatlarning xarakteristikalarini aniqlashda ularning o`zaro bog`lanishlarni hisobga olib yondashish maqsadga muvofiq. Bu tizimning samarali ishlashi texnologik chizmaning tonologik tarkibi bilan belgilanadi. Texnologik tizimning tarkibiy taxlilini faqat ayrim apparatlarning matematik modellari asosida bajarib bo`lmaydi. Jarayon parametrlarining tashqi va ichki funksional aloqasini texnologik apparatlar kompleksini bir butun deb qaralgandagina olish mumkin.

Oziq-ovqat ishlab chiqaruvchi texnologik komplekslarning optimal ishlashi boshqarishning yuqori sifatli bo`lishini talab etadi. Kimyo va oziq –ovqat korxonalarida apparatlarning ishchi parametrlari kritik nuqtaga yaqin bo`lishi ham uchraydigan hol emas, eng yaxshi sharoiiti esa kam turg`unlik zaxirasiga ega bo`lgan jarayonning statsionar holatiga yaqin. Shuni qayd qilish kerakki , ayrim apparatlarning matematik modellariga o`tilganda yangi muammolar kelib chiqadi. Xususan, ular ierarxiyaning ikkinchi bosqichidagi masalalarning o`lchamlarini kamaytirish bilan bog`liq. Shuning uchun , isbotlangan va dekompozitsiyaning samarali usullarini yaratish masalalari muhim ahamiyat kasb etadi.

ALoT matematik ta‘minotining asosini matematik modellar va ularni echish usullari bo‗lgan algoritmlar tashkil qiladi.Bu algoritmlar bo‗yicha ALoTning dasturli ta‘minoti ishlab chiqiladi. ALTda matematik ta‘minotning elementlari har xil bo`ladi. Ular ichida invariant elementlar – funktsional modellarni tuzish printsiplari, algebraik va differentsial tenglamalarning sonli yechimi metodlari, ekstremal masalalarni qo`yish, ekstrimumni qidirishlar mavjud. Matematik ta‘minotni ishlab chiqish ALT yaratishdagi eng murakkab bosqichdir; ALT unumdorligi va ishlashining samaradorligi ko`p jihatdan unga bog`liq.

ALoT DTsi vazifasi va amalga oshirish usullari bo‗yicha ikki qismga bo‗linadi:

1) matematik metodlar va ular asosida tuzilgan, loyihalash ob‘yektlarini tavsiflovchi matematik modellar;

2) avtomatlashtirilgan loyihalash texnologiyasining formalashgan bayoni.

Matematik ta‘minot birinchi qismini amalga oshirishning usullari va vositalari turli ALTlarda o‗ziga xosligi bilan ajralib turadi va loyihalash ob‘yektlarining xususiyatlariga bog`liq. Matematik ta‘minotning ikkinchi qismiga kelsak, avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonlarini formalashtirish majmui, alohida loyihalash masalalarini algoritmlash va dasturlashga nisbatan ham murakkab masala ekan. Bu masalani yechishda loyihalashtirish texnologiyasining mantiqi butunligicha, jumladan avtomatlashtirish vositalaridan foydalanish asosida loyihalovchilarning bir-biri bilan muloqoti mantiqi, formalashtirilishi kerak. Ushbu turdagi masalalarni yechishga mos keladigan tizimlar umumiy nazariyasining metodlari va holatlari ko`rilayotgan sohada hozircha qo`llanilishini topmadi. Loyihalashni avtomatlashtirish bo`yicha ishlar ko`p holatlarda loyihalash metodologiyasining takomillashmaganligini namoyon qildi va bir vaqtning o`zida loyihalash jarayonlarini takomillashtirish bo`yicha masalalarni yechish zaruratiga olib keldi. Loyihalash metodologiyasini takomillashtirish va rivojlantirish kontseptsiyasiga turli mualliflarning qarashlari bir narsada bir-biriga o`xshash: loyihalash asosida tizimli yondoshuv yotishi kerak. ALTning matematik ta‘minoti loyihalashni avtomatlashtirishning ob‘yekti, jarayoni va vositalarini o`zaro bog`liqlikda bayon qilishi lozim. Hozirgi paytda ushbu masalani yechish uchun tayinli nazariy baza bo`lmaganligi uchun, amalda turli matematik metodlarning murakkab tizimlarini modellash vositalari yagona kompleksga integratsiyalashishi jarayoni bormoqda. Ushbu jarayon rivojida ikkita istiqbolli yo`nalishni ajratish mumkin:

optimal loyihaviy yechimlarni olish metodlarining, jumladan avtomatlashtirilgan loyihalashga yo`nalgan metodlarning rivoji; loyihalanayotgan obyektlarning turlariga invariant avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonlarining o`zini takomillashtirish va tipiklashtirish.

Davlat standartlarining «САPР. Тиpовые фунkционалные схемы проеkтирования изделий вусловиях фунkционирования систем»

metodik ko`rsatmalarni ishlab chiqish loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirishni takomillashtirish va tipiklashtirishda ahamiyatli natija bo`ldi. Unda loyihalashni avtomatlashtirish jarayoni tarkibi va protseduralar ketma-ketligi, loyihaviy hujjatlarning mazmuni va shakllari bo`yicha an‘anaviy loyihalash jarayonidan keskin farq qiladi. Shu bilan birga avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonida loyihalash obyektlariga invariant bo`lgan ma‘lum sondagi protseduralarni ajratish mumkin. Loyihalashning namunaviy jarayonini modellashning matematik apparatini markazlashtirilgan holda ishlab chiqish va bunday modellarni amalga oshiruvchi bazaviy dasturali-metodik komplekslarni chiqarish avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonlari texnologiyasini takomillashtirish va tipiklashtirishda istiqbolli yo`nalishdir.

TJ LJА bo`yicha ob‘ektni modellashtirishda qo`llaniladigon matematik uslublar, modellar va algoritmlar majmui tizimni matematik ta‘minoti deb ataladi. TJ LJA dagi matematik ta‘minot asosini algoritmlar va texnologik loiyhalardagi masalani echish uslublaridan tashkil topadi. Algoritm deb masalani echimini olish uchun oxirgi operatsiya(ta‘sir)lar soni vositasidagi yig‘imga aytiladi. Shunigdek algoritm asosida dasturiy ta‘minot ishlanadi va avtomatlashtirilgan loiyhalashtirish bajariladi.

Matematik ta‘minotni ishlash TJ LJA ni bunyod qilishdagi murakkab bosqich hisoblanadi, qaysiki samaradorlik ko‗pincha unni ishlashiga bog‘liq bo‗ladi.

TJ LJA dagi matematik ta‘minot tarkibiga:

- ob‘ektni loiyhalashtirish bo‗yicha matematik (TJ yoki uning qisimlari) modellar, shunigdek ishlab chiqarish predmet( detallar, yig‘ma birliklar)lar holati, loiyhalashtiriladigon TJ larning turli bosqichlari;

- qabul qilingan texnologiyani avtomatlashtirilgan liyhalarni shakillangan tushintirishlari;

Har qanday TJ LJA matematik ta‘minot, qisimlarni o‗zaro tasirida bo‗lishi kerak. O‘zaro tasir samaradorligi, tizimni samarali ishlashini aniqlaydi.

Mashinasoslikda TJ – bu yagona kompleksda o‗zaro bog‘langan jixozlar, asboblar, ishlov beriladigon tayyorlanmalar(yg‘iladigon yzellar), texnologik jixozlash vositasi, yordamchi, transport tuzilmalari, shunigdek ishchlar( operatorlar, yg‘uvchilar) murakkab xarakatdagi tizimdir.

Mashinasoslikda TJ umumiy holatda ko‗p o‗lchamli ob‘ekt ko‗rinishidaligini ko‗rsatadi( 3.1,a), kirishdagi ta‘sir qiladigan kirish o‗zgaruvchi vector x(τ)

x(τ)= [Х1(τ), Х2(τ) , …., Х p (τ)], (3.1.)

Bu erda Х1(τ), Х2(τ) , …., Хp(τ) - x(τ) vektorning tashkil qiluvchilari, tayyorlov tarkibining to`liq yg‘indisini va berilgan ob‘ektdagi yarim fabrikatlar, (o`lchamlar, ularni chetlashishi, yuzalarni udr budirligi va mikroqattiqligi, tuzilish o`lchamlari va boshqalar), berilgan ob‘ektdagi foydalaniladigonlarni ifodalaydi. Chiqish o`zgaruvchilarini ỷ (τ) vektor deb yoziladi.

ỷ (τ)= [y 1(τ), y 2(τ) , …., y m(τ)], (3.2)

Bu erda y 1(τ), y 2(τ) , …., ym(τ) - ỷ (τ) vektorning tashkil qiluvchilari, ular masalan, tayyor detal tarkibi (o`lchamlar aniqligi, formalar va tekisliklarni o`zaro joylashuvi, yuzalarni udr budirligi va mikroqattiqligi, va boshqalar) ifodalaydi.

Kirish va chiqish vektorlari sifatidagi tashkil etuvchilari faqat loiyhaviy-texnologik tayyorlov tarkibi, detallar, yigim birligi, balki o`lchamlari, TJning texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlari bo`lishi mumkin.

TJ oqish(prоtеkаniya) shartini ifodalovchi, o`lchamlar, ž (τ) vector deb yoziladi.

ž (τ)= [z 1(τ), z 2(τ) , …., z k (τ)], (3.3)

Bu erda z 1(τ), z 2(τ) , …., z k(τ) - ž (τ) vektorning tashkil qiluvchilari, bu masalan, temperatura, bosim, uzatish(pаdаchа), aylanish chastotasi, shuningdek omillar, u TJ ga muvozanatsizlantiruvchi ta‘sir ko`rsatish yo`li.

x(τ), ỷ (τ), ž (τ) vektorlar o`lchamligi, real jarayon uchun juda yuqori, barcha tashkil qiluvchilarni hisobga olish imkoni yo`q, qisim tashkil etuvchilar tasodifiy (sluchayniy) funktsiya sifatida ko`riladi. x(τ) vektorlar o`ziga o`lchanuvchi sifatidahisobga oladi,shuningdek o`lchanmaydigan o`zgaruvchilar ham bor. Barcha kiradigon va chiqadigon o`zgaruvchilarni hisobga olishni imkoni yo`q. Amaliyotda ko`p bo`lmagan o`zgaruvchilar bilan chegaralaniladi, hamda chiqish o`zgaruvchilarini aniqlash, qolganlarini esa nazorat qilib bo`lmaydigon omillarga ajratiladi.
TJ texnologik operatsiyalar- elimentlarini birlashtiruvchi ketma-ket tuzilma sifatida o`zini ko`rsatadi. Har bir operatsia, faqat ularni kirish va chiqishni o`zgaruvchan vektorlari x(τ) va ỷ (τ), shunigdek sharoit vektori ž (τ) mustaqil ifodalaniladi. Kiruvchi va chiquvchi o`zgaruvchan vektorlar o`lchami operatsiya uchun TJ bir nomli vektorlarni o`lchamiga qaraganda kichik ahamiyatga ega.

TJ kiruvchi o`zgaruvchi vektorning ma‘lum qismini birinchi texnologik operatsiyaning kiruvchi vektori tashkil qiladi. ( 3.1,b)

* x-1(τ) כ x(τ); x-1(τ) ≡ x(τ); (3.4)

Birinchi operatsiyada ishlatilmagan kirish o‗zgaruvchi *x-2(τ) ikkinchi operatsiyaga kelib tushadi. *X1 birinchi texnologik operatsiyada o`zgarmagan, byimni tarkibini ifodalaydi. ỷ1 (τ)- birinchi operatsiyadagi chiqish o`zgaruvchi vector tarkbiga ỷ2 (τ) bundan buyon o‗zgarmaydigon va bevosita ỷ1 (τ) vektorga kiradi, shuningdek u operatsiya uchun kiruvchi o`zgaruvchi ỷ. (τ) tashkil qiladi. ỷ1 (τ)vektorni ko`pchilik tashkil etuvchilari uchun:

ỷ1 (τ) = ỷ2 (τ) Ư ỷ.1 (τ) (3.5)

bunda, Ư- ko`pchilikni birlashtiruvchi simvoli.

Ikkinchi operatsiva uchun boshqa tashkil etuvchi vector x.2(τ), x 1(τ): vektorni tashkil etuvchisi sifatida :

x.2(τ) € x=2(τ), x.2(τ) ≡ x1(τ). (3.6)

Ikkinchi texnologik operatsiya uchun kirish o`zgaruvchi vektori x-2(τ) teng bo`ladi:

x-2(τ)= ỷ1 (τ) Ư x=2(τ). (3.7)

Xulosa

TJ texnologik operatsiyalar- elimentlarini birlashtiruvchi ketma-ket tuzilma sifatida o`zini ko`rsatadi. Har bir operatsia, faqat ularni kirish va chiqishni o`zgaruvchan vektorlari x(τ) va ỷ (τ), shunigdek sharoit vektori ž (τ) mustaqil ifodalaniladi. Har qanday TJ LJA matematik ta‘minot, qisimlarni o`zaro tasirida bo`lishi kerak. O‘zaro tasir samaradorligi, tizimni samarali ishlashini aniqlaydi. Tizimning matematik ta`minoti ma`lum rivojlanish harakteriga ega bo`lib, o`z tarkibiga quyidagilarni kiritadi: ma`lum darajada universal bo`lgan dasturlar; BHM kutubxonasiga kiruvchi standart dasturlar; shuningdek, konkret Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarining matematik ta`minoti.

Foydalanilgan manbalar:

1. 
   Ziyonet.uz
   
2. 
   S.S. Qosimov axborot texnologiyalari haqida o’quv qo’llanma Toshkent 07
   
3. 
   www.nasa.gov/statistics/
   
4. 
   www.uzinfocom.uz
   
5. 
   “ Axborot tizimlari va texnologiyalari “: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik// Mualliflar jamoasi: S.S. G’ulomov, R.X.Alimov, X.S.Lutfullayev
   
6. 
   Aripov M.M, Muxammadiyev J.U “Informatika va informatsion texnologiyalar”. O’quv qo’llanma.