Мухаммад Ал-Хоразмий номидаги Тошкент Ахборот Технологиялари Университети Урганч филиали 971-18 гурух талабасиКаримов Жавохирнинг Педагогика. Психология фанидан мустакил иши

Мухаммад Ал-Хоразмий номидаги Тошкент Ахборот Технологиялари Университети Урганч филиали 971-18 гурух талабасиКаримов Жавохирнинг Педагогика.Психология фанидан мустакил иши


1. Билимлар – таълим мазмунининг асосий таркибий кисми. Таълим мазмуни тушунчаси. Таълим жараёнида таълимнинг мазмуни амалга ошади ва у ривожланишнинг асосий воситаси ва омилларидан бири вазифасини бажаради. Технологияга таъсир қилмайдиган таълимнинг махсус "бўлими" ни ифодалайди. Анъанавий педагогика мактабнинг асосан тарбиявий вазифаларини амалга оширишга қаратилган. Таълим мазмуни тизимлаштирилган билим, кўникма, муносабат ва еътиқодлар мажмуи, шунингдек, ўқув ишлари натижасида еришилган билим ваколатлари ва амалий машғулотларнинг маълум даражада ривожланганлиги сифатида белгиланади. Бу-таълим мазмун-моҳиятини аниқлашга қаратилган билимга йўналтирилган ёндашув деб аталади. Бу ёндашув билан инсониятнинг изланиш ва тарихий тажриба жараёнида тўпланган маънавий бойлигининг натижалари сифатида билишга еътибор қаратилади. Таълимнинг билимга йўналтирилган мазмуни шахснинг ижтимоийлашувига, шахснинг жамиятга кириб боришига ёрдам беради. Шу нуқтаи назардан таълим мазмуни-ҳаётни қўллабқувватловчи тизимдир. Бироқ, таълим мазмунига билимга йўналтирилган ёндашув билан, билим мутлақ қадрият бўлиб, инсоннинг ўзини яширади. Бу еса билимларнинг илмий ядросини мафкуралаштириш ва тартибга солиш, уларнинг академиклиги, таълим мазмунини ўртача ўқувчига йўналтириш ва бошқа салбий оқибатларга олиб келади. Охирги ўн йилликда таълимни инсонпарварлаштириш ғояси асосида таълим мазмунмоҳиятини аниқлашга қаратилган шахсга йўналтирилган ёндашув тобора маъқулланди. Таълим мазмун-моҳиятига шахсга йўналтирилган ёндашув билан мутлақ қадрият шахсдан бегоналашган билим емас, балки шахснинг ўзидир. Бундай ёндашув шахснинг таълимий, маънавий, маданий ва ҳаётий еҳтиёжларини қондириш мақсадида таълим мазмунини танлаш еркинлигини, ривожланаётган шахсга инсонпарварлик муносабатини, унинг индивидуаллигини шакллантириш ва маданий-маърифий маконда ўз-ўзини англаш имкониятини таъминлайди. Таълимнинг шахсга йўналтирилган мазмуни инсоннинг табиий хусусиятларини (соғлиғи, фикрлаш қобилияти, ҳис қилиш, ҳаракат қилиш); унинг ижтимоий хусусиятларини (фуқаро, оила аъзоси, ишчи бўлиш) ва маданият предметининг хусусиятларини (еркинлик, инсоният, маънавият, ижодкорлик) ривожлантиришга қаратилган. Шу билан бирга, табиий, ижтимоий ва маданий тамойилларнинг ривожланиши умуминсоний, миллий ва минтақавий қадриятлар доирасида амалга оширилади. Таълим мазмуни моҳиятига ёндашувларнинг ўзгариши таълим мазмуни тарихий характерга ега еканлигини кўрсатади. Жамият тараққиётининг муайян босқичида таълимнинг мақсад ва вазифалари билан белгиланади. Ҳаёт, ишлаб чиқариш талаблари ва илмий билимларнинг ривожланиш даражаси таъсири остида таълим мазмуни ҳам ўзгариб боради. Маълумки, таълим ижтимоий ҳодиса сифатида кишиларнинг ўз ҳаётини таъминлаш учун зарур бўлган билимларга прагматик еҳтиёжидан келиб чиққан. Билимларнинг тўпланиши ва чуқурлашуви, жамиятда таълимнинг ўсиши коинот, инсон, санъат ва бошқалар ҳақидаги ғоялар билан боғлиқ билимларнинг маданий функсиясининг пайдо бўлишига олиб келди. Турли маданиятлар ва цивилизацияларнинг тенденцияларини аниқлайдиган бу икки тенденция (прагматик ва маданий). Уйғониш даврида ва XVIII-ХИХ асрларда инсонпарварлик ғояларининг тасдиқланиши муносабати билан яхлит шахсий ривожланиш тушунчалари пайдо бўлди ва уларни амалга оширишга уринишлар бўлди. Бу бола еркин жисмоний ва руҳий ривожланиши учун имконият берилди бўлган В. Де Фелтре томонидан "қувонч мактаби" томонидан тасдиқланади; Ж. J. Rousseau томонидан бепул таълим назарияси, ким бола ривожлантиришда унинг мукаммал табиатнинг ўз-ўзидан намоён амал қилиш таклиф; И. G. Песталоззи ғоялари фаол ҳаётда уларни жалб томонидан ривожланаётган шахснинг барча муҳим кучлари тўлиқ ривожланиши ҳақида. Бу илғор ғоялар педагогикадаги янги мактаблар Франсия, Швейцария, Ақш, Германия, Австриядаги елита мактаблари каби йўналишларнинг назарий асоси еди. Бу тенденсияларнинг тарафдорлари боланинг таълим ва тарбиясини табиат билан, еркин ривожланиши, табиий, масалан, оила, болалар ва катталар ўртасидаги муносабатлар билан боғлаганлар. Аста-секин педагогикада умумбашарий мазмун ва умумбашарий қийматга ега бўлган ажралмас инсон шахсини ривожлантириш, инсонни ўзига қайтариш ғояси ҳукмрон бўлиб боради. Бугунги кунда у замонавий таълим мазмунини белгилайди. Таълим мазмунининг асосий таркибий қисмлари. Таълим мазмуни тушунчаси бир қатор таркибий қисмларни ўз ичига олади. Таълим мазмунининг қуйидаги таркибий қисмларини ажратиб кўрсатиш мумкин: шахснинг билиш тажрибаси, амалий фаолият тажрибаси, ижодкорлик тажрибаси ва шахсий муносабатлар тажрибаси. Шахснинг когнитив тажрибаси. Бу таркибий қисм табиат, жамият, тафаккур, технология, фаолият усуллари ҳақидаги билимлар тизимини ўз ичига олади, унинг ўзлаштирилиши ўқувчилар онгида дунё ҳақидаги илмий тасаввурнинг шаклланишини таъминлайди, уларни билиш ва амалий фаолиятга диалектик ёндашув билан жиҳозлайди. Бу ҳақли равишда асосий ҳисобланади, чунки ҳеч қандай мақсадли ҳаракат билмасдан мумкин емас. Билим умумий таълим мазмунининг асосий елементи сифатида воқеликни, табиат, жамият ва тафаккурнинг ривожланиш қонуниятларини билиш натижасидир. Улар кишиларнинг ижтимоий-тарихий амалиёт жараёнида тўпланган умумлашган тажрибасини ифода етади. Билим-инсон тажрибаси категорияларида қайта ишланадиган нарса, предмет ва ҳодисаларнинг хусусиятларини акс еттиришдир. Таълим мазмуни қуйидаги билим турларини ўз ичига олади: - кундалик воқеликни ҳам, илмий билимларни ҳам акс еттирувчи асосий тушунча ва атамалар; - ўз ғояларини исботлаш ва ҳимоя қилиш учун зарур бўлган кундалик ҳақиқат ва илм-фан фактлар; - фаннинг турли объект ва воқелик ҳодисалари ўртасидаги боғланиш ва муносабатларни очиб берувчи асосий қонунлари; - муайян объектлар мажмуи, улар ўртасидаги муносабатлар ва маълум бир предмет соҳаси ҳодисаларини тушунтириш ва башорат қилиш усуллари ҳақида илмий билимлар тизимини ўз ичига олган назариялар; - илмий фаолият усуллари, билиш усуллари ва илмий билим олиш тарихи ҳақидаги билимлар; - баҳоловчи билимлар, жамиятда ўрнатилган ҳаётнинг турли ҳодисаларига муносабат меъёрлари ҳақидаги билимлар. Бу билим турлари бир-биридан машғулотлардаги вазифалари ҳамда қўлланиладиган технологиялари билан фарқ қилади. Билимнинг асосий вазифаларини қуйидагиларга қисқартириш мумкин: дунё ҳақида умумий тасаввур ҳосил қилиш воситаси, билиш ва амалий фаолият воситаси, яхлит илмий дунёқараш асоси. Фаолият усулларини амалга ошириш тажрибаси (амалий тажриба). Фаолиятни амалга ошириш йўллари ҳақидаги билимлар аллақачон умумий таълим мазмунининг биринчи таркибий қисмида ва шахснинг асосий маданиятида мавжуд. Аммо ёлғиз билим етишмайди. Уларни қўллаш тажрибасини, яъни инсоният томонидан ишлаб чиқилган кўникма ва малакаларни ўрганиш лозим. Ташқи (амалий) ва ички (интелектуал) кўникма ва малакалар барча ўқув предметлари учун умумий бўлиши мумкин (режа тузиш, асосийни таъкидлаш, солиштириш, хулоса чиқариш ва бошқалар.) ва аниқ, фақат ўқув предметлари доирасида шаклланган ва намоён бўлган (физик ёки математик масалаларни ечиш, кимёда тажрибалар белгилаш ва бошқалар.). Умумий илмий кўникмалар умумий ақлий кўникмалар билан чамбарчас боғлиқ: нота олиш, изоҳли ўқиш, дарслик, луғатлар, маълумотномалар ва бошқалар билан ишлаш. Шундай қилиб, таълим мазмунининг амалий таркибий қисми аниқ фаолият турларининг асоси бўлган ва ёшларнинг маданиятни сақлаб қолиш қобилиятини таъминлайдиган умумий ақлий ва амалий кўникма ва малакалар тизимидир. Бу фаолият турларига когнитив, меҳнат, бадиий, ижтимоий, қадриятли, коммуникатив фаолият турлари киради. Когнитив (ўқув ва синфдан ташқари) тадбирлар ўқувчининг уфқларини кенгайтиради, уни дунёни билишнинг енг муҳим воситаларидан бири сифатида ўқиш билан таништиради, қизиқишни ривожлантиради ва ўз-ўзини тарбиялаш заруратини шакллантиради, ақлий ривожланиш ва илмий билимларни тизимли ўзлаштиришга кўмаклашади. Меҳнат фаолияти моддий қадриятларни (маданий объектларни) яратиш, асраш ва кўпайтиришга қаратилган. Бу ўз-ўзига хизмат, ижтимоий фойдали ва самарали иш бўлиши мумкин. Меҳнат фаолиятини ташкил етиш инсон мавжудлигининг воситаси сифатида моддий қадриятларга ҳурмат муносабатини шакллантириш учун зарур бўлган фидокорона ва ҳақ тўланадиган меҳнат комбинациясини ўз ичига олади. Бадиий фаолият дунёнинг естетик туйғусини, гўзалликка бўлган еҳтиёжни, бадиий тафаккур ва нозик ҳиссий муносабатларни ривожлантиради, ўқувчининг бадиий ҳаваскорлик фаолиятини рағбатлантиради. Жамоатчилик фаолияти ўқувчининг ижтимоийлашувига ёрдам беради, унинг фуқаролик позициясини шакллантиради, уни воқеликнинг фаол ўзгариши билан таништиради. Қадриятли фаолият ўқувчилар томонидан умуминсоний ва етник қадриятларни оқилона тушуниш, унинг барча кўринишларида дунёга шахсий алоқадорликни англаш, уларнинг ижтимоий муносабатлар субъектлари сифатида шаклланишига қаратилган. Коммуникатив фаолият, аввало, талабалар учун махсус ташкил етилган бўш вақт шаклида, уларнинг мулоқоти мақсад мақсаддан озод бўлганда ва фаолиятнинг мазмуни ва мақсади қадрият сифатида бошқа шахс билан мулоқотга айланганда еркин мулоқотдир. Бу фаолият турлари умумий таълим мазмунига тескари таъсир кўрсатади, яъни, ўз навбатида, унинг предмети мазмунининг муҳим манбаи сифатида ҳаракат қилади. Ижодий фаолият тажрибаси. Умумий таълим мазмуни ва шахснинг асосий маданиятининг бу таркибий қисми ўқувчининг янги муаммолар ечимини топишга, воқеликни ижодий ўзгартиришга тайёр бўлишини таъминлашга мўлжалланган. Ижодий фаолият тажрибасининг ўзига хос мазмуни ва унинг асосий хусусиятлари қуйидагиларда намоён бўлади: - билим ва кўникмаларни мустақил равишда янги вазиятга ўтказиш; - таниш вазиятда янги муаммони кўриш; - объектнинг тузилиши ва унинг янги вазифасини кўриш; - маълум фаолият усулларини янгисига мустақил бирлаштириш; - муаммони ҳал қилишнинг турли йўлларини топиш ва муқобил исботлар; - муаммони ҳал етишнинг тубдан янги усулини қуриш, бу еса маълум бўлган комбинация ҳисобланади. Ижодий фаолиятнинг хусусиятлари муайян муаммони ҳал қилишда бир вақтнинг ўзида емас, балки турли комбинацияларда ва турли кучли томонларда намоён бўлади. Ижодий фаолиятнинг ўзига хослиги шахснинг асосий маданияти бу елементининг мазмунининг ўзига хослигини ўз ичига олади, бу унинг тартибини амалга ошириш учун ҳаракатлар тизимини белгилаш мумкин емаслигидан иборат. Бу тизимларни шахснинг ўзи яратади. Шахсий муносабатлар тажрибаси. Ушбу компонент мотивацион-қиймат ва ҳиссийиродавий муносабатлар тизимидир. Унинг ўзига хослиги дунёга, фаолиятга, одамларга баҳоловчи муносабатдан иборат. Ҳис-туйғулар маданияти инсон ижтимоий тараққиётининг натижаси бўлган алоҳида ҳодисадир. Шахслараро муносабатлар тажрибаси билим ва кўникмалар билан биргаликда қадриятлар, идеаллар тизимини, пировардида еса шахс дунёқарашини шакллантиришнинг шартидир. Умумий таълим мазмуни ва шахснинг асосий маданиятининг барча таркибий қисмлари ўзаро боғлиқ. Малакалар билимсиз мумкин емас, ижодий фаолият муайян билим ва кўникмалар асосида амалга оширилади, таълим у ёки бу муносабат вужудга келадиган воқелик, муайян ҳиссиётларга сабаб бўладиган, хулқ-атвор кўникма ва малакаларини таъминлайдиган фаолият ҳақида билимларни назарда тутади. Модомики, инсон хулқ-атвор меъёрларини билиб, ўзини одатдагидай тутар екан, лекин буни бефарқлик билан амалга оширар екан, уни яхши кўриб бўлмайди. Модомики, инсон дунёқараш ғоясидан хабардор екан, ундан воқеликнинг ҳар қандай ҳодисаларини тушунтириш учун фойдаланади, лекин ғоянинг ҳақиқатига ишонмайди ва бинобарин, бу ғоя унда емоционал муносабат уйғотмайди, унгача у шахс таълим-тарбияси мезони сифатида ҳаракат қилиб, дунёқарашининг бир қисми емас. Таълим мазмунининг мавзу даврлари. Узоқ вақт давомида умумий таълим содда, фақат касбий таълимдан олдинги ва унинг асоси бўлган боғланиш сифатида тушунилди. Касбҳунар таълими муассасаларида (табиий фанлар ва гуманитар фанлар, жумладан, жисмоний маданият ва хорижий тиллар) умумтаълим фанларининг жорий етилиши таълим мазмуни назариясида тўғри кўриб чиқилмаган. Бугунги кунда, умумий таълим, бир томондан, узлуксиз таълим бутун тизими орқалилине сифатида, вакили мумкин, ва бошқа томондан, касб-ҳунардан олдинги шахснинг умумий таълим тарбияси сифатида. Иккинчидан, умумтаълим мазмуни ўқув предметларининг учта асосий сиклини ўз ичига олади: табиатшунослик, гуманитар фанлар, меҳнат ва жисмоний тарбия. Табиатшунослик сиклининг мавзулари (биология, физика, кимё, математика ва бошқалар.) табиат ривожланишининг асосий қонуниятлари, улардан инсон манфаати учун фойдаланиш йўллари ва воситалари ҳақида билим бериш. Математика, бундан ташқари, формулалар, чизмалар, графиклар кўринишидаги боғлиқликларни ифодалашнинг расмийлаштирилган тили билан жиҳозлайди. Бу еса ўқувчиларнинг мантиқий тафаккурини ривожлантиришнинг самарали воситасидир. Гуманитар фанлар (тарих, адабиёт, ижтимоий тадқиқотлар, география, она ва хорижий тиллар ва бошқалар.) ижтимоий ривожланиш қонуниятларини, инсоннинг ўзини ижтимоий табиатини англашга ёрдам беради. Гуманитар таълимда муҳим ўрин бадиий фанлар: тасвирий санъат, мусиқа ва ашула, ритмикага тегишли. Уларда естетик ва ахлоқий ҳис-туйғулар шаклланади, гўзаллик оламига, гўзаллик қонун-қоидалари ва меъёрларига кўра ижод қилишга жорий етилади. Меҳнат тарбияси, жисмоний тарбия ва ҳаёт хавфсизлиги асослари саломатликни мустаҳкамлаш, бўлажак ишчи ва ҳимоячи учун зарур бўлган кўникма ва малакаларни шакллантириш. Ички таълимда умумий таълим ҳам политехник ҳисобланади. Шу муносабат билан иккинчисини таълимнинг мустақил тармоғи сифатида кўриб чиқиш шартлидир. Уни умумий ва касбий кесишиш деб ҳисоблаш тавсия етилади. Дидактик материализм. Таълим мазмунини шакллантиришнинг асосий назариялари XVIII аср охири - ХИХ аср бошларида шаклланди . Уларга таълим мазмунининг моддий ва formal назариялари деб ном берилди. Биринчиси дидактик материализм ёки енциклопедизм назарияси деб ҳам аталади. Унинг тарафдорлари таълимнинг асосий мақсади талабаларга fanning турли соҳаларидан иложи борича кўпроқ билим бериш, деб ҳисоблаганлар. Бу ақида ХВИИ асрда я.Кўп йиллик умрини талабалар учун зарур бўлган барча билимларни жойлаштиришни истаган дарслик устида ишлашга бағишлаган А. Коменский. Я. нинг замондоши инглиз шоири ва тарихчиси жон Milton (1608-1674). A. Коменс, таълим мақсадини худди шундай тарзда тушунди. "Таълим ҳақида рисола" да у 9 йил (12 йилдан 21 йилгача) давомида талаба она тили, хорижий тиллар (камида беш), китобий тарих, черков тарихи, ҳуқуқ, астрономия, табиий тарих, Агрономия, география, умумий тарих, навигация, архитектура, тиббиёт, етика, сиёсат, риторика ва мантиқ каби фанлар бўйича билим ва кўникмаларни егаллашини тавсия қилди. Таълим мазмунининг қомусий назарияси тарафдорлари ҳам ХИХ асрнинг кўплаб машҳур ўқитувчилари едилар. Ушбу концепция бугунги кунда ҳам ўз тарафдорларига ега, чунки баъзи дастур ва дарсликларнинг мазмунини таҳлил қилишдан далолат беради. Дидактик формализм. Таълим мазмунининг formal назарияси ёки дидактик расмиятчилик, ўрганишни фақат ўқувчиларнинг қобилиятлари ва билиш қизиқишларини ривожлантириш воситаси деб ҳисоблади. Шунинг учун академик фанларни танлашнинг асосий мезони математика ва классик тилларда енг кучли ифодаланган ривожланаётган қиймат бўлиши керак. Таълим мазмунининг formal назарияси вакилларининг лаёқати шундаки, улар ўқувчиларнинг қобилиятлари ва билиш қизиқишларини, уларнинг диққати, хотираси, ғоялари, тафаккури ва бошқаларни ривожлантириш зарурлигига еътибор қаратдилар. Бу назариянинг заифлиги ўқув дастурларида енг аввало инструментал фанлар (тиллар, математика) ўз аксини топганлиги билан боғлиқ еди. Шу билан бирга, ўқув жараёнида турли ўқув фанларида мавжуд бўлган фактлар бой захирасидан фойдаланилмаса, талаба ақл-заковатини ривожлантириш мумкин емаслиги маълум. Иккинчиси Зҳ нинг тадқиқот натижаларида тасдиқланди .Piaget, турли хил фикрлашни ҳисобга олган ҳолда, масалан, биологик, математик ва бошқалар., муайян фактлар ва улар билан шартланган интеллектуал операциялар ўртасида мазмун ва шакл ўртасида яқин алоқа мавжудлигидан келиб чиқди. Бинобарин, фактлар (объектлар, ҳодисалар, ҳодиса ва жараёнлар) ҳақидаги билимлар тафаккурнинг шаклланишига таъсир кўрсатгани каби, тафаккурнинг ривожланиши ҳам ўқувчининг ҳаққоний характердаги билимларини ўзлаштириш имкониятини белгилайди. Бу икки томонлама, диалектик қарама-қаршиликни унинг мазмуни орқали ўрганишни белгилаб берган енсиклопедизм вакиллари ҳам, ёки билишда субектив-процессуал томоннинг аҳамиятига ортиқча баҳо берган формализм тарафдорлари ҳам аниқ тушунмадилар. Иккала назария ҳам К. D. Ушинский томонидан чуқур танқид қилинди. У " ақлнинг расмий ривожланиши... ақлнинг ҳақиқий ҳақиқий билимдагина ривожланадиган аҳамияциз белгиси бор" Мактаб, унинг фикрича, инсонни билим билан бойитиши ва шу билан бирга уни бу бойликдан фойдаланишга ўргатиши керак. Бироқ, у билими кенгая борадиган ўсиб бораётган одам билан шуғулланар екан, у нафақат ҳозирги замон еҳтиёжларини қондириши, балки келажак учун захира ҳам қилиши керак. K. D. Ушинский рус педагогикасида ишлаб чиқилган дидактик материализм ва дидактик формализмнинг бирлиги ғоясини қўйди. Таъкидлаш керакки, ушбу назариялар тарафдорлари ўртасидаги низолар бугунги кунгача давом етмоқда. Шу билан бирга, кўпчилик биринчи навбатда интеллектуал кучларнинг ривожланиши ҳақида ғамхўрлик қилиш кераклигини таъкидлайди: нимани ўргатиш муҳим емас, қандай қилиб ўргатиш муҳим. Дидактик утилитаризм. Ақшда ХИХ ва ХХ асрларнинг ўз навбатида таълимнинг моддий ва formal мазмуни назарияларидан қониқмасликка жавоб сифатида утилитар тушунча - дидактик утилитаризм пайдо бўлди. Америкалик педагог Ж. Dewey томонидан илгари сурилган. Европада шунга ўхшаш фикрларни Деwейдан кучли таъсирланган яна бир машҳур немис ўқитувчиси Г. Кершенстеинер билдирди. J. Dewey, алоҳида ўқув предметларининг мазмуни ўртасидаги алоқанинг манбаи талабанинг шахсий ва ижтимоий фаолияти деб ҳисоблаган. Шунинг учун ҳам ижтимоий меросни егаллашнинг ягона йўли болаларни цивилизацияга нима бўлиш имконини берган фаолият билан таништиришдир. Шу сабабли таълим мазмунини белгилашда конструктив синфларга еътибор қаратиш, болаларни овқат пиширишга, тикишга ўргатиш, уларни еҳтиёжмандлик билан таништириш ва бошқалар. Бу тадбирлар фанларни ўрганишда изчиллик ва узлуксизликка емас, балки ўқувчининг ўз тажрибаси билан боғлиқ янги муносабатлар ва хатти-ҳаракатларни шакллантириш еркинлигига асосланган optimal дастурни таъминлайди. Бинобарин, ижтимоий тажрибани қайта қуриш, Dewey фикрича, таълим мазмунини белгилашда асосланиши лозим бўлган асосий мезондир. Бир вақтнинг ўзида турли хил амалий машқлар ўқувчиларнинг тафаккури ва фаолиятини фаоллаштирувчи омил ролини ўйнайди. Дидактик утилитаризм назариясига кўра ўқув дастурларини қуриш тамойиллари қуйидаги қоидалар шаклида тақдим етилиши мумкин: - таълим мазмунига муаммоли ёндашиш тамойили, унинг фанлараро билимлар тизимлари шаклида ифодаланишини назарда тутади, уни ривожлантириш талабалардан жамоавий ҳаракатларни талаб қилади; - билимларни ўзлаштиришни ўқув машқлари орқали амалга ошириладиган анъанавий ёндашувдан фарқли ўлароқ, муайян муаммоларни ҳал қилиш жараёнида амалий кўникмаларни шакллантириш тамойили; - таълим ва тарбиянинг белгиланган мақсадларига функсионал боғлиқ бўлган ўқитишни ўйин билан бирлаштириш тамойили; - ўқувчиларнинг фаоллигини фаоллаштириш, билим ва кўникма олишда мустақиллик зарурлигини таъкидлаш тамойили; - болаларни ўз ижтимоий муҳити ҳаётига жалб етиш тамойили, уларнинг бир қисми ҳисобланади. Дидактик утилитаризм Amerika мактабидаги тарбиявий ишларнинг мазмуни ва усулларига ҳам кучли таъсир кўрсатди. Ўз қоидаларига мувофиқ, талабалар, ўз навбатида, ўқувчиларнинг субъектив еҳтиёжларига ўқув ишларини мослаштириш учун, мажбурий ва ихтиёрий бўлинган еди академик фанлар, танлаш нисбатан, хусусан, максимал еркинлик берилиши учун ҳаракат қилинди, иложи борича табиий ўрганиш бериш, мактаб ижтимоий ҳаёт жой қилиш, ва ўқув - талабалар манфаатларини акс еттирувчи. Дидактик утилитаризм асосий қоидаларини амалий амалга ошириш аллақачон 30-40с да Dewey ва унинг тарафдорларини айблаган кўплаб таниқли америкалик олимларнинг кескин танқидлари билан учрашди, уларнинг фаолияти Қўшма Штатларда таълим даражасининг сезиларли пасайишига олиб келди. Функсионал материализм. Функсионал материализм деб аталган таълим мазмунининг назариясини машҳур поляк олими В. Окон ишлаб чиққан. Мавжуд тушунчалар, хусусан енциклопедизм, дидактик формализм ва утилитаризм вақт синовидан ўта олмаганлигини таъкидлаб, у талабалар учун ҳам билим олишни, ҳам бу билимдан ўз фаолиятида фойдаланиш кўникмасини егаллашни таъминлайдиган бундай назария зарур, деб ҳисоблайди. Бундай назариянинг асосини билишнинг фаолият билан узвий боғлиқлиги тўғрисидаги позиция ташкил етади. Шу нуқтаи назардан дастурлар мазмунини танлаш ва қуришда дунёқараш ёндашуви билан ёндошиш лозим. Алоҳида буюмларнинг мазмуни уларнинг етакчи ғоясини акс еттириши лозим. Масалан, биологияда еволюция ғояси, математикада функсионал боғлиқликлар ғояси ва бошқалар. Бундан ташқари, ўқувчиларга мактабда олинган билимлардан фойдаланиб, уларда мавжуд бўлган табиий, ижтимоий, маданий ва техник воқелик жиҳатларини ўзгартиришга доир амалий муаммоларни ҳал етиш имконини бериш лозим. Бироқ, бу талабни амалга ошириш, бу ўқувчиларнинг қобилиятлари, билим қизиқишлари ва, енг аввало, фикрлаш ва фаолият мустақиллиги ривожланишига ёрдам берадиган, уларни ўз-ўзини тарбиялашга даъват етадиган мазмун ва усулларга боғлиқ. Бу назарияда жамият томонидан таълимга қўйилган талабларнинг ҳам, ўқувчиларнинг individual еҳтиёжларининг ҳам бирлиги қайд етилади. Оператив структуралаш назарияси. 50-йилларнинг ўрталарида дастурлаштирилган таълимнинг вужудга келиши муносабати билан таълим мазмунини оператив структуралаш назарияси ишлаб чиқилди. Бу назария нимани ўқитиш керак деган саволга емас, балки қандай ўқитиш керак деган саволга жавоб беришга уринишдир. Унинг тарафдорлари мавзунинг мазмунини ташкил етувчи билимлар ва улар ўртасидаги боғланишларни атрофлича таҳлил қилишни зарур деб ҳисоблайдилар. Бундай таҳлил дастурлаштирилган матн мақсадларининг аниқ ва аниқ таърифини назарда тутади. Аввало, матн орқали ишлагандан сўнг ўқувчилар ўзлаштириши лозим бўлган ҳаракатлар мазмуни белгиланади. Сўнгра ўқувчиларнинг "дастлабки билим" ларини ўзгартиришнинг рационал йўллари аниқланиб, улар билан мавзуни ўрганишга киришилади, егалланган билим ва кўникмалар ҳосил қилинади. Шу билан бирга дастурлаштирилган material бир-бири билан маъновий ва мантиқан боғлиқ бўлган ҳаракатлар ва натижаларга бўлинади. Талабалар ўрганиши лозим бўлган ўқув материалида fundamental масалалар (асосий тушунчалар, қонунлар, теоремалар, принсиплар, қоидалар ва бошқалар ёритилган.), ҳамда улар ўртасида мавжуд бўлган мантиқий ва мазмуний боғланишларни диққат билан таҳлил қилади. Шундан сўнг ажратиб кўрсатилган саволларнинг ҳар бири учун типик мисоллар танланади. Ўқувчиларга ўз мисолини бериш имконияти берилади. Бундай ҳолатда ўқитувчи уларни дарҳол текшириб, йўл қўйилиши мумкин бўлган хатоларнинг олдини олади. 2. Дунекараш ва унинг мохияти. Инсон зотининг шаклланиши ва ривожланиши, Ҳомо sapiens, унфреедом дан ривожланишеркинлик, ҳайвон ва ярим ҳайвон мавжудлигидан ҳақиқий инсон ҳаётига қадар. Еришмоқдаеркинлик-инсон учун енг катта яхшилик, тараққиётнинг зарурий шарти, унинг мазмуни ва мақсадидир. Лекин да ноқулайликлар кўп келади шу вақт, бунинг учун тўлаш керак, ва баъзан жуда қиммат. Чиқариш Инжил жаннатидан одам ва Момо ҳаво қониқарли ва тинч бир насиҳат сифатида талқин қилиниши мумкин еркин ҳаётнинг қийинчиликлари ва муаммолари. Еркинлик йўлига кириб, инсон ўз Wildlife вакиллари ҳеч танлаш доимий вазият, оғир юкини елкаларига ерда бор. Лекин нафақат ноаниқлик ва қаттиқ програмланабилирлиğи йўқлиги сифатида танлаш вазият инсоннинг мавжудлигини соя солади. Фикрловчи, фаол мавжудот сифатида у доимо чексиз еркинликка интилади, унинг ҳаётий енергияси ва ижодкорлигининг максимал намоён бўлиши учун фаолият. Лекин мутлақ еркинлик учун унинг саргузашт, у Аçıкланамаз ҳар доим "қоқилади" зарурият ва ташқи оламнинг" руҳсиз " мунтазамлиги. Ва ҳар сафар бир kishi ҳаракат қилади "байроқлар учун" ёриб ўтиш учун бу қаттиқ ҳақиқат уни "тортади", ўз ўрнига" қўяди". Мажбурлаш ташқи ҳолатлар уларнинг еркинлик-меҳрибон насл камтарин учун, одам ҳаракат ва дунё унинг ваколатлари даражасини аниқлаш учун ҳаракат қилади қаттиқ атрофидаги тушунишга ҳали ҳаракат, у еркинлик учун курашда, охирида, енг кўп аниқлаш учун ҳисоблаши мумкин у қандай ҳаракат қилмасин, чексиз бўлган еркинликнинг. Инсон дастлаб мавжуд бўлган муҳит иккиёқлама бўлади. Бир томондан, бу табиат, ҳақиқат бегона, ҳатто шафқациз ва душмандир. Табиатдан чиқиб, унга қарши чиқиб, инсон бу мухолифат уни ўлимга олиб бормайдиган тарзда ҳаракат қилишга, ўзини тутишга мажбур бўлди. Бошқа куни қўл, яқинроқ ва тушунарли дунё бор: жамоа, жамият. Лекин бу дунё ҳам жуда қаттиқ, бунинг учун шахснинг емас, балки жамоанинг манфаатлари, авваламбор, ўз-ўзидан гуруҳ инстинкти - асраш шахсдан кучлироқ бўлиб чиқади. Кучлари, билимлари ва тажрибасини бирлаштирган ижтимоий дунё шахслар, уларни табиий дунёдан ҳимоя қилади, уларни ёлғиз ўлишига йўл қўймайди, балки айни пайтда у ўз манфаатлари учун ўз манфаатларини қурбон қилишни истамаганларга жуда талабчан jamoollife.com. ки Акс ҳолда, у шахсни рад етади: ҳар доим бу шафқациз еди жазо, ва қадимда у шунчаки сотқин ўлимига олиб келди. Шунинг учун у бу дунёга мослашиш, сизнинг импулсларингизни коллектив иродаси билан ўлчаш керак. Шундай қилиб, омон қолиш учун инсон ўз муносабатларини уйғунлаштириши керак еди уни ўраб турган кўп қиррали воқелик. Оқилона мавжудот учун бу вазифа ўз ифодасини топган англаши, яшаши керак бўлган дунё нималигини билиши зарурлиги, инсоннинг ўзи ва шунга кўра, у егаллаган жой (ёки май, егаллаши керак) нима? дунё, шунингдек, у нима қила олиши ва қилиши керак. Бир киши давомида бу муаммони ҳал қандай кўриб чиқишдан олдин тарих, қуйидагиларни қайд етамиз. Мавзунинг атроф-муҳитни ўзлаштириш уч асосий амалга оширилади шакллари: 1) моддий ва амалий сифатида: бу жараёнда уни ўзгартириш орқали дунёнинг бегоналигини енгиш меҳнат ёки ижтимоий фаолият: 2) маънавий амалиёт сифатида: дунёнинг бирдамлигини енгиш, очиқ инсонда, онгда, онгда, тафаккурда (авлодда) устун турувчи кучлар дунёни ўзгартириш усуллари ва воситалари); 3) назарий: табиат қонунларини билиш ва жамият, инсон билими, унинг моҳияти (албатта, қадимда тушунча "назарий" маълум даражада шартлилик билан қўлланилиши мумкин, чунки билишнинг назарий даражаси-маҳсулот инсон тараққиётининг етарлича юқори даражаси). Лекин унинг аллақачон инсон ерта босқичида бизнинг одам, қайтайлик мавжудлик. Ибтидоий одамларнинг ҳолатини тасаввур қилиш жуда қийин емас, озиқовқат учун ташвишга тушиб, гулхан олови билан ва ўша вақтнинг стандартлари билан иситилади жуда қулай ғорлар, чунки ғор деворларидан ташқарида уларни кутаётган дунёни тасаввур қилиш қийин емас: ёввойи ибтидоий табиат, даҳшатли-қараб ва катта ҳайвонлар, табиий офатлар... Ва буларнинг барчаси сирли, бегона ва ҳатто душман. Қисқаси, бу дунёда инсон учун ноқулай еди. Ва у биринчи ишни қилди номаълумни ўзлаштириш йўлидаги катта қадам. Нотаниш муҳитга тушганимизда ҳар биримиз нима қиламиз? Биз тез-тез онгсиз қараб бирор нарса учун" таяниш", руҳий тасалли яратиш. Мисол учун, қачон бир хонада қаерда кўп рухсациз шахслар, ёки ғайриоддий, ёки ғайриоддий вазият, биз ҳар доим изламоқдамиз таниш чеҳралар ёки таниш объективлик, ва вазиятга чидашимиз осонроқ еканлигини топсак, ҳатто агар биз дўстимизга келмаган ёки дöşенмиş бўлсак, фақат бизга таниш еслатиб туради. Улар ўтган тажрибага, тасаввурга, қобилиятга таянган ҳолда вазиятнинг ғаройиблигини енгдилар wishful фикрлаш учун. Кўриниб турибдики, ибтидоий одамлар ҳам шундай қила бошлаган. Улар таниш олиб, бу дунёни "жиҳозлаш" бошлади унинг ичига ўз онгининг кучи, тасаввурлари билан, шу билан унинг бегоналигини енгиб ўтади. Улар дунёни турли ҳаёлий мавжудотлар билан тўлдирди, улар билан бирлаштирди, бирлаштирди табиатда содир бўлаётган турли ҳодиса ва жараёнлар (шу билан бирга шунга ўхшаш операцияларни ҳам кузатиш мумкин дунёси турли бичим ва бяклар, бабайкалар ва барабашкалар билан тўлган, қўрқинчли, аммо анимацион, бошқалар билан мулоқот қилиш осонроқ). Шундай қилиб, ҳақиқат бир kishi яшаган, турли худолар ва худолар яшаган, ёқимли ва шундай емас: гоблинлар ва mermaids, trolls ва митти, brownies ва кикиморес. Бу мавжудотларнинг ҳар бири, худди, муайян ҳудуд учун, воқеликнинг муайян қисми учун, жараёнлар учун "масъул" унда жойланг. Ва бу жонзотлар билан ибтидоий одамга ўхшаб кўринганидек, бу мумкин еди ҳаракат қилиб кўринг ва музокара, улар тинчлантириш мумкин, ва муносабати билан,ва улар билан рақобат. Бу еса дунёнинг маънавий ва амалий ривожланишининг биринчи уриниши - shirk ёки бутпарастлик тарихан қандай пайдо бўлди. Инсон онгининг енг муҳим хусусиятларидан бири-бу воқеликни метафоралаш қобилиятитабиат тимсолида ва жонланишида намоён бўлди. Метафора-бу турли томонларнинг таққосланиши реалити, турли табиат турли объектлар ва ҳодисалар, ташқи ва ҳам мислсиз ички ва маънонинг бир томондан иккинчи томонга ўтиши. Мисол учун, "пўлат нервлар", "юмшоқ юрак", "enchanted quark", ва ҳоказо. Персонификация ва персонификация метафоранинг алоҳида ҳолатларидир. Бундай ўтказиш қадриятлар ва бир-биридан хусусиятлари фақат айрим чуқур пойдевор туфайли мумкин, баъзи чуқур маъно, нозил емас, лекин сиз ўхшайди солиштириш имконини беради беқасам, кўринмасни улаш. Дунёнинг метафоризацияси учун чуқур асос-асл, шубҳасиз дунёнинг бирлигида, жамият ва табиатнинг генетик муносабатларида ишонч. Қани буни судланганлик келиб чиқади: генетик хотира бўладими, четдан келтириладими, лекин ҳақиқат инсон бўлиб қолади дунё бир еканини биларди. Бу еса унга жамоада кузатган нарсаларни табиатга ўтказиш имконини берди, чизди ундан ташқари. Бутунлай янги ҳақиқат пайдо бўлди-инсоннинг яшаши керак бўлган дунё айланди Инсон дунёси, у иш жараёнида ва онгда одамлар томонидан ўзига мослаштирилди, бўйсундирилди. Тасвирнет. еду. ка унинг инсон онгида мавжуд бўлиши объектив ҳақиқатга, табиатга боғлиқ еди жамиятнинг дöстига айланди. Бутпарастлик янги дунё қурилишида биринчи босқич еди. Бу янги ҳақиқат ҳали еди ижтимоий муносабатларнинг бузилишига мос келадиган disordered: ижтимоий иерархия ҳали ҳам шаклланган, ижтимоий тажриба жуда чекланган, ҳали олдинда еди тўғри ижтимоий тузилиш ҳақидаги ғоялар. Аслида, бутпарастлик жуда тўлиқ вакили ибтидоий одамларнинг жуда тартибсиз ижтимоий ҳаётининг нусхаси. Аммо вақт ўтгани sayin атрофдагиларнинг дунё ҳақидаги фикрлари ўзгариб борди. Бор еди бунинг икки асосий сабаби. Биринчидан, кичик инсоният, ниҳоятда мавжудлиги учун курашаётган, еди ички ўзгарувчан: ижтимоий иерархия такомиллаштирилди, муайян меъёрлар хулқ-атвор ривожланиб, одамлар, ўртоқ трибалар, ижтимоий муносабатлар тизими шаклланиб бораётган еди. prohibitions (табу). Масалан, жамият еволюцияси жараёнида инсестга тақиқ ишлаб чиқилди. Табиатга нисбатан tabular ҳам бўлган. Масалан, тотемик ҳайвонларга нисбатан (яъни қайси ривоятга кўра, у ёки бу қабила келиб чиққан). Бундай ҳайвонларни овлашга фақат рухсат берилди танқидий вазиятлар, ва кейин маълум стандартларга бўйсунади. Бу тақиқлар манфаатларини бўйсундирди жамоа (клан, қабила) манфаатларига алоҳида шахслар. Иккинчидан, инсон психикаси бетартиблик, объектнинг бузилиши нафақат бу маълум бўлиши мумкин, лекин у одатда ҳиссий даражада ҳам ёмон қабул қилинади. Ва олиш мақсадида дунёнинг маънавий ва амалий ривожланиш йўлидаги яна бир қадам, уни тартибга солиш керак еди. Шундай қилиб, атрофдаги воқелик, хаос ҳақидаги инсоний ғоялар тартибга йўл беради. Ва тартиби тизим, муносабат, сабаб-оқибат муносабатлари. Қайд етилган сабабларга кўра, дунёқарашнинг биринчи шакли, миф, мажусий пойдеворда тарихан шакллана бошлайди . Миф дунё ҳақидаги бутпараст ғояларга ўхшаш ва ўхшамайди. Сифатида ва бутпарастлик, миф-мажусийликда бўлгани каби, афсонада ҳам дунё таҳлил емас, балки тажрибали. Афсона бутпарастликдан бошқа нарсаларни олди ва бундан ташқари, жуда муҳим, ўз навбатида маънавий ва амалий ривожланишнинг бошқа шаклларига baton бўлиб ўтган нарса тинчлик-дунёнинг бирлиги тамойили. Бундан ташқари, афсонадаги бирлик том маънода, мутлақо тушунилган. Ер ва осмон еди бирбирига қарши емас, балки бир-бирига қарама-қарши, бир-бирининг давоми еди. Одамлар, масалан, ўлимдан кейин овчи осмонга, бошқасига ва шу билан бирга кетади, деб ишонишган тиме ўхшаш дунё, ўйин тўла ўрмонлар бор қаерда, ҳайвонлар подалар ўтлаётган ўтлоқлар. Ва ушбу еътиқодларга мувофиқ, марҳумни узоқ сафар учун жиҳозладилар ва ҳамма нарсани таъминладилар ов ёки иш учун зарур. Бошқа дунёни тасаввур қилган худолар кўпинча одамлар орасида пайдо бўлган, ишларига аралашди (троян урушида худолар ахейлар ва троянлар томонида иштирок етди, ва, енг қизиғи, нонлар уларни ўз сафларида кўрдилар). Ва одамлар худолар дунёни зиёрат мумкин (ҳеч бўлмаса, Геркулеснинг соялар салтанатига саёҳатини есланг). Миф ҳам бутпарастликдан shirk қабул қилган бўлса-да, афсонанинг аҳолиси бутпараст еътиқодларга қараганда камроқ. Бироқ, айни пайтда, миф ҳам ташқи, ҳам ички мажусийликдан сезиларли даражада фарқ қилади. Ташқи томондан, афсонадаги дунё янада тараққий етган, ёқимли. Афсонавий худолар инсонпарвар худолар, афсонада жуда кам ҳайвонлар бор. Умуман, миф, бутпарастликдан фарқли ўлароқ, антропоморфикдир. Абдуллоҳ домла-Каҳф сураси тафсири myths нафақат одамлар каби қараш,балки одамлар каби муомала. Улар жанжал ва бўяниш, улар севги ва улар алдашади, сахий, лекин улар ҳам камтарлик, хиёнат қилишга қодир, улар болаларни туғадилар (юнон тилида миф, ҳатто Зевс меҳнат оғриқлари тажрибали), улар (дастлаб жуда ғайриинсоний қурбонлари шаклида) совғалар яхши кўраман, бироқ, бу узоқ даврнинг ахлоқларига мос келадиган), улар ёмон ва яхши бўлинади. Абдуллоҳ домла-Каҳф сураси тафсири (сийрат ун-Набий) иерархик, ўз сафлари жадвали билан, бир сўз билан айтганда, дунё коинот сифатида, ажралмас коинот сифатида, ижтимоий оламнинг инъикоси бўлиб чиқади. Миф ва мажусий ғоялар ўртасидаги иккинчи фарқ моҳиятан фарқдир. Афсонадаги дунё у тизимни, ордерлиликни ифодалайди, у бир-бирига боғлиқ дунёдир. Афсонавий худолар фақат қилмади воқеликнинг муайян ҳодисаларини ифодалайди, улар мураккаб еди бирбири билан муносабати. Худолар ўртасидаги муносабатларда мифологик даврнинг одами унинг томонидан "groped" сабаб-оқибат муносабатларини қайд етган тажриба. Ҳа, моҳият ва ҳодиса ҳали бу боғланишларда ажралмасдир, ҳа, булар уланишлар ўзлари "бундан кейин, шунинг учун" тамойилига мувофиқ ташкил етилган."Лекин афсона фақат емас дунёнинг бегоналигини бартараф етиш, унинг моҳиятига киришга уринишдир. Мифнинг пайдо бўлиши инсон ўз-ўзини аниқлашдаги янги босқични ҳам англатади. Бу енди бир downtrodden емас мавжудот. Албатта, худолар дунёни ва одамларни бошқаради, лекин инсон аллақачон худолар билан тенг бўлиб турди, у уларни муаммолар. У ўзи учун Озодлик майдонини қайтариб қўлга киритди. У тақдирнинг маъбудаларини, ўлимни ўзи, худолардан устун қўйиши мумкин инсон севгиси ва садоқатининг намоён бўлиши олдида чекинмоқ. Бу мифологик ғоя Инсон фалсафага асос солди: "инсон ҳамма нарсанинг ўлчовидир."Мифологияда инсон ҳаракат қилади асосий актёр сифатида. Лекин афсонадаги дунё нафақат ғайратли ҳақиқат, балки аниқ емас инсон мавжудлигига таъсир қилувчи фаол куч. Инсон драмасида мавжудлик, дунё пассив емас, инсон билан муносабатларда у ҳам объектив, ҳам субъектив, ҳам худди шахс ўзи. Миф инсоннинг ўзини ўраб турган воқеликка бўлган нохолис муносабатини аниқ очиб беради. Мифологик дунёқараш воқеликни яхшилик ва ёмонлик нуқтаи назаридан баҳоловчи инъикосидир. Дунёнинг бундай ҳақиқати енди ўз кучини ҳис қилган афсонанинг қаҳрамонини қониқтирмайди. Дунё нима бўлиши мумкин емас, у инсонга керак бўлган нарсага айланиши керак. Шундай қилиб, субъектнинг дунёга муносабати нафақат когнитив, балки норматив ҳам бўлиб чиқади. Афсонада, биринчи marta, ижтимоий тузилиши осмон томонидан муқаддас ҳисобланади. Бу ерда, худди метафоранинг "ўралиши" бор. Ижтимоий тузилманинг тамойиллари ва қоидаларига мувофиқ онгда янги дунёни қуриш, а шахс кейин жамиятга илгари оламга нисбат берган (ёки фарз қилган) нарсаларни узатади, лекин ушбу рецепт жамиятга universal тамойил сифатида қайтади. Бу super кўрсатади вазифа, очиқ ёки билвосита, ҳамма нарса одамлар дунёсида амалга оширилади - асраш, омон қолиш инсон, жамоа, инсоният. Омон қолиш учун, одамлар етарлича тенг муомала керак инсон жамоасида ҳам, табиатга нисбатан ҳам, яъни маънавий билан бир вақтда дунёнинг ривожланиши ва натижада инсон хулқатворининг нормалари, регуляторлари тизими ва дунёга муносабат шаклланади. Шундай қилиб, дунёқараш дунё ҳақидаги ғоялар тизими ва тизими сифатида хулқ-атвор стереотиплари одамлар жамоасининг мавжудлиги учун зарур шартга айланади. Мифология тарихан дунёқарашнинг биринчи шакли тўғри бўлгани учун, унинг мисол тариқасида ҳар қандай дунёқарашга хос асосий хусусиятлар, хусусиятларни таъкидлаш мумкин. Мифология тарихан дунёқарашнинг биринчи шакли тўғри бўлганлиги учун унинг ҳар қандай дунёқарашга хос асосий хусусиятлар, хусусиятларни аниқлаш учун мисолдан фойдаланиш мумкин. 1. Дунёқараш дунёнинг бирлиги, унинг турли хил чуқур қариндошлиги тамойилига асосланади воқелик томонларидан бири ҳақидаги билимларни, ғояларни тарқатишга имкон берувчи томонлар унинг бошқа томонлари. 2. Дунёқараш ҳақидаги ғоялар (билимлар) тизимидир инсонни ўраб турган воқелик, дунёнинг изчиллиги билимлар тизимида ўз аксини топади. 3. Дунёқараш нафақат дунё ҳақидаги ғоялар тизими, балки меъёр ва қоидалар тизими ҳамдир кишиларнинг бир-бирига ва атроф-оламга нисбатан хатти-ҳаракати, муайян бир жамоа. 4. Дунёқараш максимал даражада субектив бўлиб, у инсоннинг инсон дунёси ҳақидаги ғоясидир, инсонийлашган дунёнинг. 5. Дунёқарашнинг когнитив ва меъёрий координаталари кесишуви моҳиятини, мазмунини ташкил етади дунёқараш-инсоннинг оламдаги ўрни ва ролини, инсон ҳаётининг мазмунини аниқлаш. Айнан бу ерда Кантнинг тўртта машҳур саволидан иккитаси билан шуғулланамиз: "нимани билишим мумкин?"ва" нима қилишим керак қилишадими?", бунинг ортида асосий инсон муаммоси бор - еркинлик муаммоси: қанчалик еркин фаол инсон ва биладиган инсон. Дунёқараш кишиларнинг жамоа ижодиёти натижасидир. Бу, биринчи навбатда, шахснинг дунё ҳақидаги ғоялар тизимини ишлаб чиқа олмаслигидан келиб чиқади. Ўз шахсий ҳаёт тажрибасига асосланган коинот, вақт каби жуда чекланган шахснинг ҳаёти ва саноат ва ижтимоий фаолият доираси. Иккинчидан, дунёқараш нафақат ва дунё ҳақида жуда кўп билим емас, балки, бу билим асосида, хулқ-атворнинг муайян стереотипи, ҳақиқатга муносабат қурилган, аъзолари беҳисоб сони учун мажбурий (ideal, ҳар бир учун аъзо) бу жамиятнинг. Шунинг учун дунёқараш тизими жамоа томонидан ишлаб чиқилган унинг алоҳида кишилар манфаатларига тўғри келмайдиган ўз манфаатлари ва ҳар кимга юклатилади. Шунинг учун ҳам ҳар бир шахс учун дунёқараш жамиятнинг ҳар бир аъзоси ичига олиши керак бўлган ҳисоб. Бундан келиб чиқадики, қатъий маънода айрим алоҳида ишлаб чиқилган нарсалар ҳақида гапириш мумкин емас дунёқараш. Якка шахс, енг яхшиси, муайян дунёқарашни шакллантиради, яъни а унга енг яқин табиий ва ижтимоий дунё, унинг бевосита атрофмуҳит кўпроқ ёки камроқ ажралмас тасвир. Дунёни идрок етиш, асосан, шахснинг шахсий тажрибасига асосланган бўлса-да, албатта, тажриба инсонийлик, у ёки бу даражада унга бегона емас. Кўпинча шахс дунёқараш даражасида бўлиб қолади яъни воқеликка оқилона муносабатдан кўра ҳиссиётлироқ. Айтганча, қайд туфайли албатта, бутпарастлик ҳали дунёқараши, тарихий тажрибаси билан боғлиқ бўлиши мумкин емас қадимги одамлар жуда кам еди, мавҳум мантиқий фикрлаш кам ривожланган еди, дунёнинг ибтидоий қабила жуда тор еди. Бутпарастлик, еҳтимол, бир кириб ривожланган емас жамоа дунёқараши ҳисобланади дунёқараш, лекин қайси мифологиядан ўсиб чиққан. Турли хил жамоавий идрок турлари дунё ҳар доим мавжуд бўлган ва ҳали ҳам мавжуд бўлиб, турли хил кундалик мавжудлигини таъминлайди юқори даражада ривожланган ва маърифатли жамиятларда ҳам ижтимоий гуруҳлар. Ижтимоийлашув жараёнида, яъни шахсни жамиятда ҳукм сураётган дунёқараш билан таништириш, дунёга шахсий муносабат оффиcиалдом улкан босим остида. Жамият шахснинг маънавий дунёсини ўзи (жамият) учун зарур бўлган йўналиш ва сифат жиҳатдан шакллантиради. Йўллартаҳрирлаш инсоният томонидан ишлаб чиқилган бу шаклланиш жуда фарқ қилади: таълим ва тарбиядан, то мия ювиш ва жазо. Албатта, еркин шахс сифатида инсон бундан норози бўлиши мумкин устун ва юклатилган дунёқараши, унинг шахсий фикр ва ғоялар бўлмаслиги мумкин умумий қабул қилинган ғоялар билан мос келади. Кейин у ижтимоий гуруҳга қўшилади қиймат ориентирлари ва меъёрий муносабат унга яқиндир. Ёки камроқ тарқалган бўлиб, бошланади янги дунёқарашни ривожлантириш қийин иш. Кўпинча дунёқараш инсон томонидан яратилган дунёнинг ўзига хос сурати сифатида талқин етилади ҳаёт учун қўлланма сифатида унинг кўз олдида тутиш керак. Расм жуда аниқ емас, расм томошабин, ташқи кузатувчи мавжудлигини назарда тутади. Инсон яратувчи ва иштирокчи, асосийси дунёқараш актёри. Дунёқарашда инсон ўзини дунёга "қуради", унинг ичида яратади дунёнинг бутун бир қурилишини ёдда тутинг, коинотни қуради (дунёнинг расмидан кўра аниқроқ тасвир, яхшироқ дунёқарашининг моҳиятини ифодалаш), барча қисмлари бирбирига зарур бўлган, аниқ жиҳозланган, ҳар ҳодиса ўз ўрнига ега. Бу бутун қаттиқ тузилиши маълум бир пойдевор асосланади, қайси бутун тузилиши барқарорликни беради. Ушбу пойдевор бўлишнинг асосий тамойиллари бўлиб, биз дунё пойдеворига тушиб, қараш керак, шунинг учун дунёқараш тизими йўқ зиддиятли. Бу бино яшаган ҳар бир нарса, яхши коммунал квартирада сифатида, керак еди аниқ бўялган ва қатъий қабул хатти айрим қоидаларига, итоат амалга ошириш. Ва у яшаш учун қандай кўпроқ ёки камроқ аниқ бўлди, нима қилиш керак. "Дунёқараш" тушунчаси "дунёқараш" тушунчасининг маъносини ҳам бузади, чунки дунёқараш фақат шахснинг дунёқараши ёки дунёқараши бўлгандагина ўз вазифаларини бажаради конгениал, коллективнинг дунёқараши билан уйғун. Кейин дунёқараш интим таркибига киради инсоннинг маънавий ҳаёти. Бундай консонанс бўлмаса, шахс дунё ҳақидаги жамоавий ғояларни рад етади буюриш. Ва дунёнинг бир расм, ҳаёт учун ҳидоят бир element, ажралмас бўлиб ҳеч қачон мумкин инсон маънавий дунёсининг бир қисми. Дунёқараш инсониятнинг тўпланган тажрибаси ёки муайян ижтимоий гуруҳ. Мифология айрим қадимги халқларнинг жамоавий тажрибасига асосланган, аммо бу тажриба жуда чекланган еди: ҳар бир халқнинг яшаш жойи (екумен) кичик еди, қабилалар ўртасида кенг алоқалар мавжуд емас еди (яъни бир-биридан муайян изоляция), тарихий хотира жуда қисқа даврни қамраб олди инсон мавжудлиги, фақат оғзаки анъаналарда (ёзув пайдо бўлишидан олдин) собит бўлган. Фикрлаш фақат рационаллаштирила бошланган еди. Лекин инсониятнинг барқарор ривожланиши муқаррар мифологиянинг йўқ бўлишига олиб келди. Халқлар ўртасидаги алоқалар кенгайди ва мустаҳкамланди, пайдо ёзув тарихий хотира чегараларини кенгайтирди, ақл-заковат ривожланди ва яхшиланди. Инсон борлиғининг зиёлилиги, ақлнинг шахс ҳаётидаги ўрни ва жамоавий руҳ муаммосига тобора кўпроқ еътибор қаратди. Инсон яшайдиган дунё тўхтаб қолади иккиёқлама бўлинг, у учала бошлайди, маънавий муҳит табиий ва ижтимоий муҳитга қўшилади . Мифологияда руҳ учун жой йўқ еди, миф моддий, миф ичидаги дунё шаҳвоний воқеликдир. Учун мураккаброқ дунё, борлиқни тасвирлашнинг бошқача тизими зарур бўлиб қолди. Коинот шуурида олган одамлар нафақат пойдевор ва деворларни, балки томни ҳам. Осмоннинг ердан ажралиши бор, осмон бўлади руҳнинг маскани. Мифология еса ўрнини бошқа дунёқараш тизимлари егалламоқда. Дунёқарашнинг уч асосий тарихий шакли, уч тури мавжуд: мифологик, диний ва фалсафий аллақачон кўриб чиқилган. Уларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши амалий асосланган инсоният тажрибаси ва инсон онги ва тафаккурининг ривожланиши билан боғлиқдир. Ушбу ривожланиш ақлий жиҳатдан нафосатли, кўргазмали-образли, ейдетик тафаккурдан абстракт тафаккургача. Мифология асосан дунёга ҳиссий-ҳиссий муносабатдир, диний дунёқараш асосан ҳиссий жиҳатдан оқилона. Фалсафий дунёқараш бу максимал рационаллаштирилган, бу концептуал асосий мафкуравий муаммоларни тушунишдир даражаси. Ҳозирги кунда "илмий дунёқараш" тушунчаси кўп қўлланилади. Учун қонунийми дунёқарашнинг бошқа турини ажратиб кўрсатиш ва у нимани англатади? Агар бу дунёнинг илмий сурати бўлса илмий маълумотларга асосланиб, уни дунёқарашнинг яна бир тури деб ҳисоблаш бу тушунча. Биринчидан, дунёқараш объектив илмий билимлар мажмуи емас. Иккинчидан, йилда дунёнинг илмий суратларида инсон ё "қавсдан ташқарига қўйилади", ёки тадқиқот объекти ҳисобланади. Дунёқараш, юқорида таъкидлаганимиздек, субъектив зарур, субъективлик" лаънати " нинг дунёқараш. Бу айнан инсонпарварлашган дунёга инсоний муносабатдир. Бой ва кенг, ўзбекистон дунёқараш жисмоний воқеликнинг кварк ёки лептонлардан иборат бўлишига кам қизиқади. Шунчаки замонавий дунёқараш илмлар маълумотларига асосланиши кераклиги ҳақида гапирадиган бўлсак, кейин бу жуда аҳамияциз. Фалсафий дунёқараш ҳар доим замонга асосланган илмий натижалар, бундан ташқари, фалсафа бир marta мавжудлигининг ягона шакли еди илмий билиш. Бу еса, барча фалсафий йўналишларга тегишли. Ҳатто динимизда ҳам илмий ёш илмий фактларни еътиборсиз қолдира олмайди (масалан, бунга франсуз илоҳиётчиси ва палеонтологи Теилхард де Чардиннинг диний ва илмий фаолияти мисол бўла олади). Ичишин. Ин бу ҳол "илмий дунёқараш" тушунчаси мазмунига ҳеч нарса қўшмасдан, фақат чалкашликларни киритади "дунёқараш" тушунчаси. Яна бир тушунча бор – "кундалик дунёқараш". Аслида, нима дейилади оддий дунёқараш аслида кундалик тажрибага ё асосланган дунёқараш layman (биз бу сўзни баҳоловчи маънода қабул қилмаймиз) ёки professional тажриба. Торлигига қарамай ва бундай тажрибанинг чекланиши, бу дунёқараш кишиларнинг кундалик ҳаётини таъминлайди ва муайян ижтимоий ёки professional гуруҳларнинг мавжудлиги учун муҳимдир. Лекин бу муаммо шундаки, бундай дунёқараш ўз чегарасидан чиқиб, ўзини жамиятга мажбурлашга ҳаракат қилади. 3. Педагогик лаёкат Ўқитувчининг касбий компетентлигининг асосини унинг педагогик маҳорати ташкил етади. Педагогик маҳорат-назарий билимлар, педагогик қобилиятларга асосланган ва педагогик муаммоларни ҳал етишга қаратилган изчил ҳаракатлар мажмуидир. Асосий педагогик маҳоратга қисқача таъриф бериб ўтамиз. Аналитик кўникмалар-педагогик ҳодисаларни таҳлил қила олиш, уларни назарий асослаш, ташхис қила олиш; устувор педагогик вазифаларни шакллантириш ва уларни ҳал етишнинг optimal йўлларини топа олиш. Башоратли кўникмалар-тақдим ва уларнинг фаолияти ташхиси мақсад ва вазифаларини шакллантириш қобилияти; уларга еришиш учун усулларини танлаш учун; натижага еришиш мумкин оғиш олдиндан, уларни бартараф қилиш йўлларини танлаш учун; ақлий ўқув жараёнининг тузилиши ва individual компонентларини ишлаш қобилияти; таълим жараёнида иштирокчилар маблағлари, меҳнат ва вақт харажатларини олдиндан баҳолаш учун; таълим жараёнида иштирокчиларининг таълим ва ривожланиш имкониятларини олдиндан тахмин қилиш қобилияти. Дизайн ёки конструктив кўникмалар-уларнинг еҳтиёжлари, қобилиятлари, хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда таълим жараёни иштирокчиларининг мазмуни ва фаолиятини режалаштириш қобилияти; таълим жараёнининг шакли ва тузилишини иштирокчиларнинг шакллантирилган вазифалари ва хусусиятларига қараб аниқлаш қобилияти; педагогик жараённинг алоҳида босқичлари ва уларга хос вазифаларни аниқлаш қобилияти; талабалар билан individual ишлашни режалаштириш, таълим ва тарбиянинг optimal шакллари, усуллари ва воситаларини танлаш. Рефлексив кўникмалар ўқитувчининг ўз-ўзига йўналтирилган назорат ва баҳолаш фаолияти билан боғлиқ. (Ўқитувчининг рефлексияси-ўз педагогик фаолиятини тушуниш ва таҳлил қилиш фаолиятидир.) Ташкилотчилик қобилиятлари сафарбарлик, ахборот-дидактик, ривожлантирувчи ва йўналтирувчи кўникмалар билан ифодаланади. Коммуникатив кўникмалар ўзаро боғлиқ учта гуруҳни ўз ичига олади: персептуал кўникмалар, педагогик (оғзаки) мулоқотнинг ҳақиқий маҳорати ва педагогик техниканинг маҳорати (маҳорати). Педагогик техника-ҳар қандай вазиятда (нутқ маҳорати, пантомимика, ўзини бошқариш қобилияти, хайрихоҳлик, оптимистик муносабат, актёр ва режиссёр маҳорати елементлари) кишилар билан самарали таъсир ўтказиш учун ўз фаолиятида ўқитувчи учун зарур бўлган кўникмалар мажмуи. Педагогнинг педагогик фаолият субъекти сифатида касбий шаклланиш натижалари унинг касбий-педагогик маданияти ва касбий маҳоратидир. Ўқитувчининг касбийпедагогик маданиятини касбий-педагогик йўналганлик, касбий билим, педагогик қобилият ва педагогик маҳоратнинг синтези сифатида тавсифлаш мумкин. Педагогик маҳорат, ўз навбатида, касбий ва педагогик маданиятни ривожлантиришнинг енг юқори даражасидир. Уста ўз касбида юксак санъатга еришган мутахассисдир. Педагогик маҳорат кўпинча педагогик янгилик билан қўшилиб, педагогик жараёнга янги илғор ғоялар, усуллар, шакллар, технологияларни жорий етиш ва уларни татбиқ етиш фаолияти тушунилади анъанавий ёндашувлар билан бирга. Киритилган янгиликлар анъанавий таълим мазмуни, методлари ва шаклларидан тубдан фарқ қилса, унда педагогик фаолиятнинг инновацион йўналтирилганлиги ёки таълимдаги янгиликлар ҳақида сўз боради. Профессионализм-шахснинг касбий кўникма ва малакаларни ўзлаштирганлик даражаси. Professional-ўз соҳасида тегишли таълим ва малакага ега бўлган мутахассис. Профессионализм психологик ва шахсий таълим сифатида касбий билим, кўникма ва малакалар ҳамда касбий вазифаларни белгилаш ва ҳал етиш санъати билан ажралиб туради. Касбий ривожланишга қандай омиллар устувор таъсир кўрсатади? Аввало, бу шахсий хусусиятлар ва ривожланиш истаги. Касбий муҳим фазилатларни ривожлантиришга мажбур қиладиган касбий фаолият омилининг ўзи кам емас. Касбга кириш йўли ва шароитлари ҳам таъсир кўрсатади. Бундан ташқари, иш тажрибаси муҳим омил ҳисобланади. Шу билан бирга хизмат муддатининг ошиши ҳар доим ҳам профессионаллик даражасининг ошишини кўрсатавермайди. Баъзан қарама-қарши тенденция кузатилади: инсон стереотипларнинг раҳм-шафқатидан ўзини топади, ривожланишдан тўхтайди, янги тажрибаларга қарши бўлади. Ўқитувчининг касбий ривожланишига ҳаётий инқирозлар (рўёбга чиқмаслик, бўшлик, умидсизликни ҳис қилиш ёки англаш) ҳам тўсқинлик қилади. Бу омиллар ички ҳисобланади. Касбий ўсишнинг ташқи омиллари ҳам мавжуд. Буларга, биринчидан, шахснинг individual хусусиятлари (майллар, майллар, қобилиятлар) киради; иккинчидан, жамиятнинг муайян мутахассисларга бўлган еҳтиёжи (таълим бозоридаги мавжуд вазият таълим хизматларига бўлган талабнинг ортиши билан тавсифланади, шунинг учун келгуси йилларда педагогик фаолият жуда долзарб бўлиши мумкин); учинчидан, яқин атрофдаги имкониятлар, яъни инсон ўз касбини танлашда ега бўлган ресурслар: келажакдаги иш ҳақида ҳақиқий билим, яшаш жойига яқин таълим муассасасининг жойлашуви, танлов, молиявий ҳолат ва ҳоказоларни чеклайдиган муайян билим даражаси. Ўқитувчининг касбий ривожланишида босиб ўтган босқичларини кўриб чиқамиз. Ҳозирги кунда узлуксиз ўқитувчи таълим тизими мавжуд: олдиндан университети (пре-professional) босқичи. Мактаб ёшидаги Individual ўқувчилар педагогик меҳнатга майл ва қобилиятларни намоён қиладилар: улар киришувчан, болаларга меҳр-муҳаббатли, емпатия, одамийлик, бошқаларга нисбатан бағрикенглик ва бошқалар. Бу сифатларнинг намоён бўлиш даражасини психологик-педагогик диагностика усуллари ёрдамида аниқлаш мумкин. Ўқувчиларнинг ўқитувчилик касбига бўлган қизиқишларини шакллантиришга тажрибали ва обрўли ўқитувчилар, ота-оналар ва ўқув предметлари таъсир кўрсатади. Шунингдек, тасодифий омиллар (таълим муассасасининг яқинлиги, ота-оналарнинг талабчанлиги, дўстларнинг таъсири ва бошқалар ҳам мавжуд.). Мактабда психология ва педагогикага кириш бўйича факултатив курслар мавжуд бўлиб, педагогикага ихтисослаштирилган синфлар яратилади. Уларнинг вазифаси ўқитувчилик касбига ружу қўйган ўқувчиларни аниқлаш, касб танлаш мотивларини шакллантириш; уларни касбий-педагогик фаолиятнинг ўзига хос хусусиятлари билан таништиришдан иборат. Университети (профессионал) босқичи. Бу босқичда ўқувчилар-бўлажак ўқитувчилар ўрта махсус ёки (ва) олий мактабда тизимли умумий таълим ва касб-ҳунар таълим оладилар. Университетда ўқув жараёни талабаларга таълимнинг турли шаклларини таклиф етади (маъруза, seminar, лаборатория машғулотлари, ўқув ва саноат амалиёти). Зотан, университетда талабалар ўқув жараёнининг боришини касбий лавозимлардан таҳлил қилишлари мумкин. Шунингдек, ўз-ўзини тарбиялаш билан шуғулланиш (адабиётларни ўрганиш, оммавий ахборот воситаларининг таъсири, турли конференсиялар, кўргазмалар, илмий-тадқиқот ишларида иштирок етиш, турли курсларда ўқитиш, ўқитувчилар билан мулоқот қилиш ва бошқалар муҳим аҳамиятга ега.). Ҳозирги кунда олий таълимда ўқитувчи тайёрлашнинг икки босқичли тизими (мутахассис, магистр) ишлаб чиқилиб, амалга оширилмоқда. Ўқишни тугатгач, давлат имтиҳонларини топшириб, университет битирувчиси ўқитувчи дипломини (ўқитувчисини) олади ва professional ўқитувчи сифатида ишлаш ҳуқуқига ега. Олий ўқув юртидан кейинги босқич (олий ўқув юртидан кейинги таълим). Бу босқичнинг асосий вазифаси касбий маҳоратнинг узлуксиз такомиллашиб боришидир. Ишнинг биринчи йили-янги вазиятга мослашиш, ўқитувчи ходимлар, ўқувчилар, уларнинг ота-оналари, болалар учун жавобгарлик ва ҳоказоларга кўникиш даври. Бу касбга кириш даври. Тажрибали ўқитувчилар орасидан мураббий расман стажёрга бириктирилган. Беш йилгача иш стажига ега бўлган ўқитувчи ёш ўқитувчи мақомига ега. Одатда 3-5 йиллик меҳнатдан сўнг ўқитувчи ўз тажрибасини, ҳамкасблари тажрибасини ўрганиб, идрок ета бошлайди, уни умумлаштиради. Шу асосда маърузалар тайёрлайди, мактабнинг педагогик кенгашларида, педагогик ўқишларда, илмий-амалий конференсияларда, семинарларда, турли даражадаги йиғилишларда ва ҳоказоларда сўз юритади. У даврий нашрларда, педагогик нашрларда ва ҳоказоларда мақолалар чоп етиши мумкин. Малакасини ошириб, ўқитувчи курсларда, малака ошириш институтида, магистратурада, аспирантурада шуғулланади, олий ўқув юртлари ёки илмий-тадқиқот институтларининг педагогика ва бошқа бўлимларида номзод бўлади, услубий тавсия ва қўлланмалар ишлаб чиқади, диссертацияларни ҳимоя қилади. Педагогикада педагогик объектлар, ҳодиса ва жараёнлар сифатини мураккаб ўлчаш ва баҳолаш методикаси, назарияси ва амалиётини очиб берувчи йўналиш. уни педагогик квалиметрия (лотинча cвал - сифат ва метрослардан - ўлчаш) деб аташган. Айнан шу атама педагогларнинг касбий сифатларини, енг аввало, уларнинг касбий маҳорати, маҳорати, янгиликларини диагностика қилишга қаратилган педагогик тадқиқот соҳасини назарда тутади. Педагогик амалиётда педагогик қуалиметрия педагог ходимларни аттестациядан ўтказиш сифатида амалга оширилади. Иккинчиси еса малака тоифаларидан бирининг лавозими ва топшириғига мувофиқликни ўрнатиш мақсадида ўқитувчилар фаолиятини ўрганиш деб тушунилади. Беларус профессионал маҳорат даражасига қараб ўқитувчилар расмий сертификатлаш бир амалиёт бор. Аттестация-таълим тизими педагог кадрларининг мажбурий тартиби. Касбий маҳоратнинг ўсишини ва ўқитувчиларнинг ижодий ташаббускорлигини ривожлантиришни рағбатлантиради. Аттестация ҳам педагог кадрларни назарий тайёрлаш даражасини оширишга кўмаклашади ва педагогик унвон ваколатини қўллаб-қувватлайди. Педагог ходимларни аттестациядан ўтказиш доирасида уларнинг малака даражаси, иш натижалари, ишбилармонлик ва шахсий сифатлари аниқланади. Сертификатлаштириш натижалари табақалаштирилган Ҳақнинг асоси ҳисобланади. Аттестациядан сўнг ўқитувчиларга иккинчи, биринчи ва олий малака тоифалари берилади. Педагоглик касбининг енг яхши усталарига "таълим аълочиси", "фахрий ўқитувчи", "таълим аълочиси" ва бошқа унвонлар берилади. Ўқитувчи касбий ўсиш, касбий юксалиш йўлига ега. Педагогик каръера-ўқитувчини касбий маҳоратини оширишда ва ўз касбида ўз-ўзини англашда фаол тарғиб етиш. Ўқитувчилар мактабда методик бўлим бошлиғи (мавзу бўйича), директор ўринбосари, мактаб директори, назоратчи ва туман, шаҳар, вилоятдаги таълим органлари раҳбарини тайинлаши, Халқ таълими вазирлиги ходими, қўшимча таълим муассасалари раҳбари, ИПК бўлинмалари ва бошқаларни тайинлаши мумкин. Ўқитувчи карерасининг тузилишида унинг образи муҳим рол ўйнайди. Образ-ўқитувчининг ҳамкасблари томонидан идрок етилиши, ижтимоий муҳит, оммавий онгнинг ҳиссий рангли стереотипидир. Тасвир табиий фазилатлардан, ижтимоий фазилатлардан иборат (сосйиллик, емпатия, рефлексивлик, нотиқлик); таълим, касбий маҳорат, ахлоқий қадриятлар, қарор қабул қилиш технологияларини билиш, шунингдек, ютуқлар, масъулият, мажбурият ва бошқа фазилатларга йўналтириш. 4. Акмеология ва унинг мохияти Акмеология (юнонча аcме - топ, logos - ўқитиш) - шахснинг individual ривожланишининг енг юқори босқичи ва унга еришиш билан боғлиқ механизмларни ўрганадиган ривожланиш психологиясининг бир бўлими. Акмеология фанлараро фан сифатида табиий, гуманитар ва ижтимоий фанларнинг бирлашмасида пайдо бўлди. Акмеологияни ўрганиш марказида инсон камолотининг енг юқори босқичи – "акме" га еришиш бўйича фаолиятни амалга оширувчи вояга етган (30-50 ёш) субъект мавжуд."АКМЕ" - бу шахсий, касбий ва ижодий жиҳатдан етук шахснинг тўлов қобилиятининг ўзига хос хусусияти бўлиб, у инсоннинг қандай мавқега еришганлигини кўрсатади: у инсон, мутахассис, турмуш ўртоғи, ота-она, фуқаро ва бошқалар. Акмеология фан сифатида нафақат "акме" га еришиш учун мос келадиган механизмларни аниқлайди, балки ёш одамнинг хатти-ҳаракати моделини ишлаб чиқади (хусусан, болалик ва ўсмирлик даврида), бу унга имкон қадар "акме" га имкон қадар яқин бўлишга имкон беради. "Аcме" нинг хусусиятлари динамик ва ўзгарувчан, бироқ инсоннинг ўз-ўзини ривожлантириш ва ўз-ўзини тарбиялашга бўлган еҳтиёжи ҳамда бу еҳтиёжни қондириш учун ҳаракатларни амалга ошириш доимо муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Ижодий фаолият камолотга еришишга енг кўп ҳисса қўшади, шунинг учун ҳозирги кунда касбий ривожланишнинг барча босқичларида катталарнинг ижодий етукликка еришиш намуналарини ўрганадиган ижодий акмеология ғояларини оммалаштириш мавжуд. Психология 18-20 йилни назарда тутадиган ёш даражаси сифатида катталикни белгилайди, individual хусусиятлар бутун тананинг ҳолатини қабул қилади ва ҳар бир нормага нисбатан алоҳида organ, шахсий хусусиятлар учун-воқеликнинг турли жиҳатларига, шу жумладан, ўзига нисбатан инсоний муносабатларни шакллантиради ва субектив хусусиятлар учун-инсоннинг барча фазилатлари амалга оширишга боғлиқ унинг professional фаолияти. Томонидан" аcме " касбий фаолиятда назарда тутилган олинган натижалар бўйича изчил муваффақиятли, юқори даражада мутахассис фаолиятининг мазмунини ташкил етувчи муаммоларни ечиш муайян соҳада. "Аcме" нинг ютуғи кўпчиликнинг ўзаро таъсири натижасидир инсон ҳаётидаги объектив ва субъектив шарт-шароит ва ҳолатлар. Қобилият, қобилият, жисмоний ва руҳий саломатлик мумкин субектив омиллар сифатида қаралиши ва тарбия шарт-шароитлари, ўқитиш, таълим сифати ва бошқалар. бунинг объектив омиллари сифатида жараён. Бундан ташқари, "аcме" жуда тушунчаси, шунингдек, унинг жараёни ютуқлар, кўпроқ даражада аниқ касбий фаолиятга боғлиқ. Аcмеологй агар касб томонидан Аcме каталоглаштириш учун тушган еди, агар фақат тавсифловчи фан бўларди. Акмеология ўз ривожланишининг бошидан бошлаб юқори синф мутахассисларини шакллантириш стратегияси ва технологияларини ишлаб чиқди инсон фаолиятининг турли соҳалари. Ижтимоий кесишган жойда янги парадигма сифатида пайдо бўлган, техник, гуманитар ва табиий фанлар, акмеология имкон берувчи optimal омиллар ва шароитларни аниқлаш муаммоларини ҳал вояга етмаган шахс, шахс ва субъект сифатида вужудга келиши учун фаолият, яъни унинг "акме" сига еришиш(биринчи навбатда касбий фаолиятда). Юқорида қайд етилган барча фанларнинг ўзаро алоқасида замонавий акмеология ривожланишда давом етмоқда. Акмеологиянинг ривожланиши билан шартланган инсоннинг яхлит образини ўрганиш зарурияти, жумладан, исшакллантириш, шакллантириш ва нақш жараёнини қуйидаги унинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, унинг вояга етганлиги босқичида инсон ривожланишининг олдинги ёш босқичларида шахсий тарихи. Ушбу тадқиқот ушбу шарт-шароитларни таҳлил қилиш имконини беради уни юксак қилиб шакллантиришни ёқлайдисинф касбий, инсон камолотининг барча жиҳатларини ҳисобга олган ҳолда. Шахс камолотининг барча томонлари: жисмоний, ақлий, шахсий, етуклик фаолият субъекти сифатида ўзаро боғланган, лекин инсон бир вақтнинг ўзида барча чўққиларга етмайди. Бундан ташқари, ҳаётнинг турли соҳаларида "аcме" га еришиш тезлиги ўзгариши мумкин катта. Sport ютуқлари "аcме" аро муносабатлар етуклик билан мос келмаслиги мумкин, ва илмий чўққилари ютуқлар ҳар доим ҳам саломатлик чўққисига чиқмайди ва ҳоказо. Табиийки, инсоннинг ривожланиши кўп жиҳатдан боғлиқ бажараётганда ўзига хос ҳолатлар катта ёки кичик жамиятларнинг аъзоси сифатида ва, албатта, бу ҳолатларга жавоб сифатида ўз ҳаракатларидан. Бироқ, ривожланиш катталар, асосан, унинг бачадонда ривожланиш, онтогенезнинг турли даврларида, қайси онтогенетик ривожланишнинг ҳар бир даврида унинг саломатлиги пайдо бўлади, бу қадриятлар унинг ҳаракатларини, билиш, мулоқот қилиш ва ишлаш тажрибасини аниқлайдиган ўз қадриятларига айланади ҳаётда даромад ва у танлаган professional фаолиятида ўзини қандай тушунади. Шу нуқтаи назардан акмеология педагогика билан чамбарчас боғлиқ булиб, мураккаб вазифаларни ҳал қилиш билан боғлиқ екан унинг ҳаёт йўли босқичларида ҳар бир инсон ривожланиш хусусиятлари, яъни, қайси ривожланиш чўққилари, қайси" миcроаcме " у керак унинг буюк "АCМЕ"бўлиб ўтиши учун еришиш. Кичик аcмес бор инсон маcроаcме ҳамда ҳарбингерс. Шундай қилиб, амалий акмеологиянинг педагогик, бошқарув, сиёсий, ҳарбий, тиббий ва ҳоказо турлари ҳақида гапириш мумкин. Педагогик талқинда акмеология, маълумки, инсоннинг вояга етиш босқичида ривожланиши ва бу ривожланишда табиий мавжудот (шахс) сифатида, шахс сифатида ва фаолият субъекти сифатида (асосан, касб-ҳунар сифатида) енг юқори даражага етишини ўрганувчи фандир. Ҳар бир инсон ноёб шахс, ҳар биримиз бор ўз чўққиси, ўз Olympus, ва ҳар бир kishi ўз йўлида бунинг учун интилади: кимдир тез унинг Olympus учун ечиб, кимдир " унинг тутди тошли йўллар". Ва ҳар бир инсон, шунинг учун, бир "Олимпия", ҳар бир kishi ўзини яратиш учун унинг интилиш езгу бўлади − Шу билан бирга, бўлиши мумкин, бошқа масалалар ҳам бор акмеология педагогик фойдаланиш мувофиқ ҳал. Булар онтогенезнинг ҳар бир босқичида зарур ва етарли ҳаётий шароитни ўрганиш, бола, ўсмир, йигитнинг ривожланишини чўққига чиқишга имкон бериш, типик ҳар бир ёш учун. Бу ўсиб бораётган инсон учун мақбул бўлган таълим воситалари тизимини аниқлаш бўлиб, ривожланиш чўққисидан бир ёш босқичида еришилган ривожланиш чўққисига ўтиш кейинги босқичига хос онтогенез рўй беришига ишонч ҳосил қилади. Ҳаётда ҳам шундай бўлиши мумкин бўлган ҳолатлар а инсон ўз тараққиётининг бир босқичида тушиб қолган, унинг ривожланишидаги енг юқори даражага етиши учун ноқулай бўлиб чиқади, бу еса шароит бошқача бўлса, унга мумкин бўлади. Кейин аcмеологй, педагогика билан ҳамкорликда, керак ривожлантиришда уначеленед optimum ўрнини қоплаш йўлларини аниқлаш а бола, ўсмир, уларнинг ҳаётининг олдинги сегментида бир йигит йўл, махсус тарбиявий таъсирларни боғлаш орқали ва бутунлай ўзига хос ўз фаолиятини бошлаш ( ўқувчи, талаба), унинг олдинги сегментида унда пайдо бўлган ривожланиш оғишини тузатиш учун ҳаёт йўли. Биз муҳим ёдда тутиш бўлса, individual ўзига хос ҳолатлар кейинги ривожланиш учун ноқулай вазиятларнинг бирлашиши ўсиб бораётган шахс, кейин бунинг салбий оқибатлари даражаси ривожланиш камроқ ёки чуқур бўлиши мумкин. Мисол учун, давлат соғлиқни сақлаш (ўқувчи, талаба) кейин у чалинган бир касаллик normal тикланиши мумкин, ва, еҳтимол, унинг танасининг баъзи тизими ва қайтарилмас бузилади. Кейин еса унинг individual "аcме" га ютуғи чиқариб ташланади, бу, албатта, келажакда ўз йўлини кўплаб касбларга ёпади. Ёки боланинг ахлоқий ва маънавий соҳасини ривожлантириш учун ноқулай шароитлар таъсири остида у салбий кундалик мотивацияни аниқлайдиган псевдо-қадриятларни шакллантириши мумкин унинг ҳаракатлари ва умуман хаттиҳаракатлари (ўзгаларга нисбатан ҳурмацизлик одамлар ва уларга нисбатан муносабат манипуляция, куфр объектлари сифатида барқарор характер хислатига айланган ҳар бир инсоннинг ҳаёт йўлида муқаррар турган қийинчиликларга қарши тура олмаслик). Буларнинг барчаси унинг давомида шахс ривожланишидаги четга чиқиш турлари ёш шахс ҳаётининг мактабгача ва мактаб йилларида шаклланиши. Улар ўз шахси таркибига шу қадар чуқур кира оладики, замонавий педагогикада мавжуд бўлган таълим воситалари уларга барҳам бериш учун камлик қилади ва унинг шахсий" акме " вояга етганида амалга ошмайди. У юқори ва фаолият мавзуси сифатида, юқори даражали professional, катталар каби, агар тайёрланмаган бўлса юқори мотивацион учун мактаб психологик замин унинг ўзи танлайдиган муайян меҳнат турига жалб етилиши унинг мутахассислиги, чунки уларсиз қобилиятларни ривожлантириш, унга имкон бериш бўлмайди умумбашариятга туҳфа бўладиган бундай қилиқлар маданият. Бундан ташқари, акмеология ва педагогика кўп сонли нуқталарга ега таъминлаш билан боғлиқ муаммоларни ҳал етишда саъй-ҳаракатларни яқинлаштириш-инсон ривожланишининг optimal турига кўра, у ёш босқичи- "вояга".Ва биринчи бундай муаммо чора-тадбирлар мажмуини ишлаб чиқиш ҳисобланади бу соғлом турмуш тарзини олиб бориш ва optimal даражада ишлашингизни сақлаб қолиш учун барқарор муносабатни қўллаб-кувватлайди (ва агар у мавжуд бўлмаса, яратади). Бу еса уқитувчиларнинг касбий психологик-педагогик малакасини ошириш муаммоларидандир. Юқорида келтирилган масалани ечиш усулларидан бири қиймат ориентирларини тубдан ўзгартиришдир инсон. Бу унинг ҳаёт мазмунини янги мазмун билан тўлдириш, одамларга, биринчи навбатда, унинг таркибига кирганларга муносабатини ўзгартириш демакдир унинг бевосита муҳити, ўзига бўлган муносабатини қайта қуриш, унинг учун асосий бўлган фаолиятга, табиатга бўш вақт тўлдириш. Ва бу борада , катталар коррексион педагогикаси инсонни нафақат professional, балки енг аввало инсон сифатида такомиллаштириши мумкин. Табиийки, бу коррексион педагогикани янада такомиллаштиришни талаб етади катталар, ўз-ўзини тарбиялаш ва шахснинг ўз-ўзини ривожлантириш нафақат бошлаш қаратилган, балки уларнинг йўналтириш қадрият йўналишлари мазмунли ўзгариб бораётган ўша катталарнинг бевосита муҳитини маънавий-ахлоқий такомиллаштиришнинг самарали чора-тадбирларини ишлаб чиқишга қаратилган саъй-харакатла,унинг чўққисига, унинг техник-иқтисодий еришиш учун. Уларнинг позициялари аниқ педагогика дан мумкин яна бир муаммо, аcмеологй билан marketing ҳамкорлик таърифи ва куз ҳаёт вазиятлар таснифи, бу ривожланиш инқироз олиб сизнинг ривожлантиришда бир катталар бор, ва екстремал ҳолатларда тангликни жалб вояга етган ва маънавий соғлом инсон ва касб-ҳунар сифатида олий синф Педагогиканинг кўпгина муаммолари бўлиши мумкинлиги ҳақида тўхталсак акмеологик позициялардан муваффақиятли ҳал қилинди, кейин савол туғилади педагогиканинг ривожланиши учун қандай акмеология бера олади ёки нима ва акмеология педагогикани қандай бойитиши мумкин. Аcмеология мураккаб фан бўлгани учун, ҳозирги кунга келиб у катта миқдордаги маълумотларни жамлаган ва умумлаштирган феноменология, нақшлар ва ҳаракат механизмларини шахсий ривожланиш емас, балки профессионалликнинг турли соҳаларида professional емас фаолият, бу натижалар, шубҳасиз, қизиқиш уйғотмоқда педагогикага. Акмеологларнинг назарий асослашга қаратилган ишлари ва яратиш учун, шунингдек усулларини амалда қўллаш учун кўпроқ ёки камроқ аҳамиятга ега - чуқурлик, кенглик, таъсир давомийлиги ва бошқалар. - инсоннинг ўз касбий вазифаларини бажаришининг қуйи даражасидан илгарилаб кетиши бошқасига-олий, ижодкор, новатор, устозга айланишгача. Бу ва бошқа кўплаб муаммоларни ҳал қилиш аллақачон олиб келди юқорида қайд етилганидек, педагогик акмеологиянинг акмеология тараққиётида янги ўзига хос йўналиш сифатида пайдо бўлишига. Педагогик акмеология-еришиш йўллари фани ўқитувчи ишидаги профессионализм ва компетентлик. Касб-ҳунар таълимининг замонавий тизимида акмеологик ёндашув мустаҳкамланишини таъминлаш касбий мотивация, ижодий салоҳиятни рўёбга чиқаришни рағбатлантириш, ўқитувчининг касбий фаолиятида муваффақиятга еришиш учун шахсий ресурсларни аниқлаш ва улардан унумли фойдаланиш. Педагогик акмеология ҳар қандай янги фан каби ривожлана олмайди муваффақиятли кўпроқ ёки камроқ аниқ концептуал аппарати ҳолда. Бироқ бугунги кунга келиб педагогик акмеология ягона концепция ишлаб чиқилди, чунки ишлаётган мутахассислар ушбу билим соҳаси турли табиат ва мазмунга ега аввалги илмий-педагогик тажриба, педагогик акмеологияда улар ишлаб чиққан ғояларнинг йўналишига табиий таъсир кўрсатади. Бизнингча, педагогик акмеология тушунчасини шакллантириш учун қуйидаги таркибий қисмларга асосланиш мақсадга мувофиқ: индивидуалликнинг акмеологик тушунчаси; педагогик маҳоратнинг акмеологик тушунчаси; саломатликнинг акмеологик тушунчаси; амалий воситалар; акмеологик ёрдам; аcмеологиcал маслаҳат. Индивидуаллик-инсон тараққиётининг енг юқори ideal босқичи бўлиб, унинг шахс, шахс, фаолият субъекти ва individual хусусиятлари тўғри сифатида хусусиятларини ўз ичига олади. Инсоннинг ўзига хос индивидуаллигини, касбий фаолиятида ўзлигини англаши муҳим, чунки унинг учун унинг ҳақиқий, ноёб, умумбашарий, ажралмас, саҳиҳ ҳолатига яқинлашиш моҳияти. Инсоннинг индивидуаллигининг ривожланиши ривожланиши билан мумкин табиий салоҳиятининг барча томонлари. Ҳар бир инсон бор физиологик, ақлий, маънавий салоҳият ҳамда саломатлик ва ижодкорлик салоҳияти ва уни такомиллаштириш йўллари. Ушбу потенсиалларни аниқлаш ва ривожлантириш асосида, чўққиларнинг ютуғи асосан олдиндан тахмин қилинади у томонидан амалга оширилган ҳаракатларнинг ҳақиқатлари, хулқ-атвор реакциялари ва ҳолатлари. Педагогик маҳоратни мажмуада кўриб чиқиш мумкин педагогик мукаммалликнинг бошқа белгилари билан (педагогик санъат, профессионализм ва ўқитувчи шахси хусусиятларининг ифодаланиши). Педагогик маҳорат спо бор - ўқитувчининг ўз борлиғи ва унинг индивидуаллиги салоҳиятининг техник-иқтисодий асослилиги ҳамда "акме"га еришиш учун кўтарилиш шарти. Инсон саломатлиги тамойиллари асосида кўриб чиқилиши лозим шахс умумлашган потенсиалининг техник-иқтисодий асосланиши (шахс, шахс, фаолият субъекти, индивидуаллик). Аcмеологиcал инсон саломатлигини тушуниш уни маърифат ва таълим билан бирлаштиради. Шу билан бирга, унинг биологик, психологик, педагогик ва тиббий жиҳатлар саломатлик хусусиятларига сингдирилади. Саломатликнинг акмеологик тушунчаси унинг конструктивлиги ва динамиклигини назарда тутади: саломатликни жисмоний, ақлий, ахлоқий ва бошқа даражаларда сақлаш ва мустаҳкамлаш. Амалий воситалар акмеологик лойиҳалаш, техник хизмат кўрсатиш ва консалтинг усуллари. Акмеологик дизайн individual иш учун ишлатилади, ҳаёт, хулқ-атвор ёки professional такомиллаштириш стратегиясини аниқлаш билан боғлиқ. Акмеологик ёрдам турли ташкилий-педагогик фаолиятни таъминлашда қўлланилади. Акмеологик маслаҳат-ўқитувчилар билан касбий фаолиятнинг ўз чўққиларига еришишга ёрдам бериш билан боғлиқ individual иш, педагогик кўникма, ўз-ўзини тушунишни шакллантириш ва амалга ошириш ва бошқалар. Акмеология нуқтаи назаридан профессионализм-"акме" томон ҳаракатланаётган ўз-ўзини ривожлантираётган шахснинг мулки, ёки касбда маҳорат чўққиси. Акмеология фан сифатида касбий ривожланишнинг асосий ёндашувларини, шунингдек, шахсий такомиллаштириш ва ўз-ўзини такомиллаштиришнинг муваффақиятини, ўз-ўзини англашнинг тўлиқлигини белгилайдиган омиллар, шарт-шароитлар, механизмларни ўрганади касбда ва умуман ҳаётда. Назарий асосларини ўрганиш ва ўз-ўзини билим, ўз-ўзини тартибга солиш ва ўз-ўзини амалга ошириш акмеологик технологияларни амалий ривожлантириш шароитида зарур бўлган ўқитувчининг юқори касбий маҳоратига еришиш стратегияси ва тактикасини аниқлашга ёрдам беради Тўғрисида таълим соҳасининг global ривожланиши, шунингдек, касбий ва шахсий жараённи лойиҳалаштиришда тажриба орттириш натижасида касбий ўсиш ва еришиш жараёнида ўз-ўзини ривожлантириш профессионализм. Педагогнинг педагогик маҳорати ва касбий ўқитувчи шахсининг integral хусусиятлари. Ўқитувчи ҳал қилиши керак бўлган педагогик вазифалар ҳар доим ностандарт ва кўп функсияли. Педагогик фаолият кўпларни ўз ичига олади фаолиятнинг турли турлари ва соҳаларидан: ўқитиш, ривожлантириш, тарбиялаш, диагностик, коррексион, маслаҳат, бошқарув, ташкилий, рефлектор ва бошқалар. Мутахассислар тайёрлаш ва малакасини оширишни такомиллаштириш шахснинг юксакликка онгли равишда кўтарилиши билан боғлиқ компетентлик ва касбий маҳорат даражаси. Бу янги ва истиқболли илм-фан фойдаланиш билан мумкин бўлади - педагогик аcмеологий. Педагогик акмеологиянинг Марказий тушунчаларидан бири ўқитувчи профессионализми тушунчасидир. Деб фараз қилиб, ўқитувчи шахсининг ажралмас характеристикаси деб тушунилади у professional фаолиятнинг бир неча турларига егалик қилади ва бу ўқитувчи ўқувчиларни ўқитиш ва тарбиялашнинг касбий педагогик вазифаларини самарали ҳал етишни таъминловчи касбий муҳим психологик сифатларнинг бирлашмасига ега. A. K. Маркованинг сўзларига кўра, professional педагогга еҳтиёж бор бир қатор мезонларга жавоб бериш, шу жумладан: мақсад мезонлари: ўқув фаолиятининг самарадорлиги (унинг асосий турлари − ўқитувчи ишини ўргатиш, ривожлантириш, тарбиялаш ва қўллаб − қувватлаш-диагностик, коррексион, маслаҳат, организаторискалар, ўз-ўзини тарбиялаш ва бошқалар.); субектив мезонлар: барқарор педагогик йўналганлик (касбда қолишга интилиш), қадрқимматини англаш ўқитувчилик касбининг йўналишлари, ўзингизга нисбатан ижобий муносабат касбий, ишни қондириш; процессуал мезонлар: ўқитувчининг ўз ishida ижтимоий мақбул, гуманистик йўналтирилган усул ва технологиялардан фойдаланиши; самарали мезонлар: педагогик натижаларга еришиш жамият томонидан талаб қилинадиган ишлар (тарбияланувчиларнинг ўз тайёргарлигини таъминловчи шахс сифатларини шакллантириш тез ўзгарувчан жамиятда ҳаёт). Ўқитувчининг касбий маҳорати даражалари педагогик ишнинг юқори кўрсаткичларига унинг ҳаракат босқичлари, босқичларини ифодалайди: касбни егаллаш даражаси, унга мослашиш, бирламчи ўқитувчининг меъёрларни ўзлаштириши, зарур методлар, технологиялар; илғор педагогик тажрибанинг енг яхши намуналарини яхши даражада бажаришдек педагогик маҳорат даражаси касбда тўпланган; касбда мавжуд бўлган тарбияланувчиларга individual ёндашиш методларини егаллаш, усуллари билимларни узатишнинг; шахсга йўналтирилган таълимни амалга ошириш ва бошқалар.; ўқитувчининг касб-ҳунарда ўз-ўзини долзарблаштириш даражаси, онги ўқитувчилик касбининг ўз шахсини ривожлантириш имкониятлари, касб орқали ўз-ўзини ривожлантириш, ўз ижобий фазилатларини онгли равишда мустаҳкамлаш ва салбий томонларини юмшатиш, individual фаолият услубини мустаҳкамлаш; педагогик ижодкорлик даражаси шахсий ижодий ҳисса орқали ўз касбининг педагогик тажрибасини бойитиш, муаллифлик таклифларини киритиш сифатида, бухгалтерия жараёнини ташкил етишнинг алоҳида вазифалари, методлари, воситалари, усуллари, шакллари, ва ўқитиш ва тарбиянинг янги усулларини яратиш. Ўқитувчининг юқори даражадаги касбий маҳоратига еришиш табиийки, ўқитувчи шахсининг жавоб берадиган individual психологик хусусиятларининг умумийлигини белгиловчи махсус педагогик қобилиятларга ега бўлиши зарур бу педагогик фаолият талаблари ва бу фаолиятни ўзлаштиришда муваффақиятни белгилайди. Табиийки, махсус педагогик қобилиятлар инсоннинг умумий қобилиятлари билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, улар билимларни ўзлаштиришда нисбий қулайлик ва унумдорлик ва педагогик маҳоратни амалга ошириш. Педагогик қобилиятлар билан педагогик маҳоратнинг фарқи шундаки, педагогик қобилиятлар шахс хусусиятлари бўлиб, педагогик маҳоратнинг алоҳида актлари юксак шахс томонидан амалга ошириладиган педагогик фаолият даражаси. Педагогик қобилиятлар гуруҳига аввало қуйидагилар киради: педагогик кузатиш; педагогик тасаввур; характер хислати сифатида талабчанлик; педагогик такт; ташкилотчилик қобилияти; нутқнинг соддалиги, аниқлиги ва ишонувчанлиги. Педагогик кузатиш-ўқитувчининг қобилияти муҳим, характерли, ҳатто нозик хусусиятларини эътибор беринг. Педагогик такт-ўқитувчининг тамойилга амал қилиши фаолиятнинг турли соҳаларида тарбияланувчилар билан мулоқотда бўладиган чора-тадбирлар, талабанинг шахсий лаёқатига ҳимоя муносабатининг енг яхши вариантини танлаш имконияти. 5. Ривожланган хорижий мамлакатларда таълим-тарбия (айрим малакатларда мисолида) Дунёда иккита бир хил таълим тизими мавжуд емас. Ҳар бир мамлакатда, тайёрлаш бошида yoshi ва унинг давомийлиги, фанлар ва имтиҳонлари мажмуи, ва бошқа хусусиятлари фарқ қилиши мумкин. Бу мамлакатда мавжуд таълим хусусиятлари билан аввало фарзандингиз учун маълум бир таълим муассасасини танлаш бошлаш учун яхшидир. Бу сизга мувозанатли ва кўриб танлов қилиш ёрдам беради. Бошланғич yoshi: 5 йил Таълим босқичлари: Тайёрлов мактаби (4-11 ёш); Ўрта мактаб (11-14 ёш); ГCСЕ (14-16 йил)ески; А-даражалар (16-18 ёш). 15-16 ёшда ўқувчилар ГCСЕ (умумий Ўрта таълим курси) имтиҳонларини топширадилар. Бу уларнинг мажбурий таълим якунланади. Коллежга тайёргарлик кўраётганлар а-Levels дастури бўйича қўшимча икки йил таҳсил олишади. Ўқиш учун уч-тўртта мавзу танланади ва улар барча вақтларини уларга бағишлайди. Бундай чуқур таълим даражаси аслида коллежнинг дастлабки йилларидаги машғулотларга тўғри келади. Буюк Британияда, айниқса, кўп хусусий мактаблар бор. Одатда бу исм ва тарихга ега бўлган муассасалар,шунингдек, жуда юқори курс тўлови. Хорижликлар Британия мактабларига мамнуният билан қабул қилинади-бу ерда ҳақиқий халқаро таълим муҳити яратилмоқда. Буюк Британия таълим тизими асрлар давомида шаклланган анъана ва бутун дунёда тан олинган сифат стандартидир. Британиялик болалар 12 йилни мактабда ўтказишади. Бу университет кириб Россия битирувчилари қийинчиликлар билан боғлиқ — уларнинг Британия тенгдошлари билан қўлга олиш учун, улар ўрганиш қўшимча йил керак: Foundation. Буюк Британиянинг юзга яқин университети жаҳон рейтингларига киритилган ва етакчи ўринларни егаллаб келмоқда. Мамлакатнинг енг нуфузли университетлари Russell гуруҳида бирлаштирилган. Буюк Британияда олий таълим тўланади, ва бу завқ арзон емас. Бироқ, инвестиция фондлари тез тўлаш, диплом бутун дунёда еътироф етилади, чунки. Олий таълим: тўлиқ тўланган. Ақш таълим тизими Бошланғич yoshi: 5-7 йил, давлатга қараб Таълим босқичлари: Кичик мактаб (6-11 ёш); Ўрта мактаб (11-15 ёш); Ўрта мактаб (15-17 ёш). Олий таълим: пуллик Amerika давлатларининг ҳар бири ўз таълим стандартига ега, шунинг учун сиз мактабда, масалан, Калифорния ва Шимолий Каролинада бутунлай бошқача тарзда ўқишингиз мумкин. Фақат ўқув бошланишининг yoshi емас, балки семестрларнинг саналари ва мавзулар рўйхати ҳам фарқланади. Ақшда мактаб ўқувчилари учун умумий дарс жадвали йўқ. Диплом олиш учун ҳар бир йўналиш бўйича маълум миқдорда кредит (балл) олиш керак. Талаба ушбу кредитларни оладиган курсларни танлайди. Биз учун одатий маънода машғулотлар ҳам йўқ — ҳар бир ўқувчининг ўз фанлар тўплами бор. Ақшда хусусий мактаблар кўп бор, ва тез-тез давлат кишиларнинг нисбатан уларда яхшироқ таълим олишингиз мумкин. Фақат кундузги таълим билан кўп мактаблар бор-бу ҳолда, хорижий талабалар бир мезбон оилада яшаш. Ақшда нуфузли университетлар уюшмаси Айви Лигаси деб аталади. Amerika таълим муассасалари кўплаб халқаро таълим рейтингида юқори сатрларни егаллайди. Мисол учун, дунёдаги енг яхши бизнес мактабларининг аксарияти Ақшда жойлашган, бу ерда улар МБА дастури билан келишди, бугунги кунда махсус кириш керак емас. Университетларда кредит тизими ҳам мавжуд, яъни талабанинг мажбурий фанлардан ташқари ўқиш учун мустақил танлаш имконияти ҳам мавжуд. Чет елликлар, руслар, шу жумладан,, дарҳол битирув сўнг университетларида ўқишлари мумкин. Инглиз уларнинг даражасини яхшилаш учун, шунингдек, individual профили мавзуларни тортинг керак қилганлар учун, тайёргарлик дастурлари бор. Франсия таълим тизими Машғулотнинг бошланиш yoshi: 6 ёш Таълим босқичлари: Бошланғич мактаб: 6-11 ёш; Коллеж (11-15 ёшда); Лицей (16-18 ёш). Олий таълим: давлат университетларида бепул Ёш франсузлар 6 yoshida ўқишни бошлашади, аксарияти еса давлат мактабларида ўқишга боради-хусусий таълим муассасаларининг улуши 17% дан ошмайди. 15 yoshida ўсмирлар миллий ду Бревет дипломини олиш учун имтиҳон топширишади. Ундан муваффақиятли ўтган ўқувчиларгина лицейга бориб, қолганлари ўрта мактаб битирув гувоҳномасини оладилар ва ишга жойлаша оладилар. Франция университетларида таълим бепул, ташкилий тўловлари ташқари. Улар маҳаллий ва халқаро талабалар томонидан тенг тўланади. Миқдори, одатда, бир неча юз евро ошмайди. Бошқа мамлакатлардан келган талабалар, шунингдек, маҳаллий кишилар билан тенг ижтимоий фойда олиш, масалан, transport харажатлари ва ижара уй-жой учун компенсация. Олий ўқув юртларидан ташқари Франсияда олий мактаблар тизими ҳам мавжуд бўлиб, унда ҳам нуфузли таълим тез-тез бериб турилади. Чет еллик Францияда университетга кириш жуда осон, аммо олий мактабга кириш тартиби анча қийин бўлади. Францияда хусусий университетлар инглиз тилида таълим билан кўп дастурлар таклиф, лекин уларда таълим тўлиқ тўланади, ва шунинг учун анча қиммат француз давлат университети нисбатан. 6. Шахсга йуналтирилган технологиялар ва уларнинг тавсифи Мактаб таълим тизимини ривожлантиришнинг етакчи стратегик йўналиши дунёда бугунги кунда шахсга йўналтирилган таълим. Шахс йўналтирилган таълим очиб ўрганиш сифатида тушунилади талаба - мавзунинг ўзига хос хусусиятлари, ўзлигини ва ўзлигини танийди - боланинг субектив тажрибаси қиймат, асосланган педагогик таъсир қуради талабанинг субектив тажрибаси тўғрисида. Шахсга йўналтирилган таълим чуқур илдизларга ега. Интилганга интилиш инсоннинг юксаклиги, ундаги инсон моҳиятининг енг тўлиқ тимсоли қадим замонларга бориб тақалади. Протагоралар ҳам: "ҳамма нарсанинг ўлчови инсондир." Совет даврида шахсни ҳар томонлама баркамол ривожлантириш ғояси ҳам еълон қилинди даври. Инсон асосий қадрият деб еълон қилинади. "Ҳамма нарса инсон учун, ҳамма нарса яхшилик учун инсон." Шахсга йўналтирилган таълим-бу ерда ўрганишнинг бир тури боланинг шахси, унинг кимлиги, ўз-ўзини қадрлаши биринчи ўринга қўйилади, ҳар бирининг субектив тажрибаси биринчи нозил, ва кейин таълим мазмуни билан келишилган. Бўлса, унда анъанавий таълим фалсафаси тараққиётнинг ижтимоийпедагогик моделлари шахслар ташқи белгиланган нақш, билиш стандартлари шаклида тасвирланган еди (билиш фаолияти), сўнгра шахсга йўналтирилган таълим тушумлари ўқувчининг субектив тажрибасининг ўзига хослигини тан олиш ўзи муҳим манба сифатида individual ҳаёт фаолияти, хусусан, билишда намоён бўлади. Шундай қилиб, таълимда фақат интериоризация емаслиги еътироф етилади берилганларнинг боланинг педагогик таъсирлари, лекин берилган ва субектив тажрибанинг" учрашуви", бир тури иккинчисини" ўстириш", уни бойитиш, ошириш, ўзгартириш, бўлган individual ривожланишнинг "векторини" ташкил қилади. Талабанинг асосий деб тан олиниши бутун таълим-тарбия жараёнининг амалдаги қомуси-шахсга йўналтирилган педагогикадир. Таълим жараёнини лойиҳалашда тан олишдан келиб чиқиш керак иккита тенг манба: таълим ва ўқитиш. Иккинчиси фақат бир емас собиқ лотин, лекин мустақил, шахсан муҳим, ва шунинг учун жуда шахс ривожланишининг самарали манбаи. Шундай қилиб, анъанавий тарзда таълим-тарбия жараёни таълим-тарбия деб таърифланиб, унинг асосий таркибий қисмлари таълим ва тарбия еди. Барча саъй-ҳаракатлар иккинчисини ташкил етишга қаратилган еди, чунки у боланинг фақат махсус ташкил етилган педагогик таъсир остида ривожланади таъсирлар. Билимларнинг тўлиқ ўзлаштирилишини таъминлайдиган ўрганиш, шакллари ўқув фаолияти ва шу билан бевосита ақлий ривожланишга таъсир, ривожланиш ўрганишдир. Шахсга йўналтирилган таълим тизимини қуриш тамойиллари Ушбу тизимни қуриш тамойиллари ҳар томонлама ривожлантиришга қаратилган жисмоний шахс. Мактаб ўз олдига шахсий ривожланиш мақсадини қўймаган деб бўлмайди. Аксинча, бу мақсад доимий равишда ҳар томонлама баркамол вазифа деб еълон қилинди шахснинг ривожланиши. Ушбу ривожланишнинг ижтимоий-педагогик моделлари мавжуд еди, улар улар ўзлаштирилиши зарур бўлган ижтимоий-маданий нақшлар шаклида тасвирланди. Шахс бу намуналарнинг ташувчиси сифатида, уларнинг мазмунининг експонентаси сифатида тушунилган. Иккинчиси жамиятда ҳукмрон бўлган мафкура томонидан белгиланди. Шахсга йўналтирилган педагогика, таълим-тарбия жараёнини қуриш, асосан ташқи таъсирларнинг етакчи ролини тан олишдан (аниқлашдан) давом етди (ўқитувчи, жамоа, гуруҳнинг ўрни) емас, балки шахснинг ўз-ўзини ривожлантириши. Шунга мос дидактик моделлар ишлаб чиқилди, бу орқали таълимга individual ёндашув амалга оширилди. Бу еди асосан ўқувчиларни кучли, ўрта, кучсизларга бўлишга; педагогикага даражасига кўра ўқув материалини махсус ташкил етиш орқали тузатиш унинг мақсад мураккаблиги, ушбу материални ўзлаштириш талаблари даражаси (дастурлаштирилган, муаммоли таълим). Бундай individual ёндашув доирасида субъект дифференциация амалга оширилди, бу еса, фақат битта ижтимоий institut томонидан талаб қилинадиган еди - университетлар. Инсон ҳаётининг бошқа барча соҳаларида бундай фарқланиш йўқ муҳим аҳамиятга ега еди. Ўрта мактаб асосан олий таълим учун тайёрланган ва бу ижтимоий буюртмани субъектив фарқланиш орқали бажарди, манави фарқлаш (оила билан боғлиқ individual фарқлар анъаналари, турмуш тарзи, динга муносабати) ва психологик моделлари текисланди. Ўқитиш когнитив (интелектуал)ривожлантирувчи вазифасига бўйсундирилди биринчи навбатда типик ҳисобланган қобилиятлар (рефлексия, режалаштириш, мақсад-белгилаш) емас, балки individual қобилият. Ривожланиш воситаси ушбу қобилиятлар ўқув фаолияти ҳисобланиб, улар" маълумотнома " сифатида қурилади уларнинг меъёрий мазмуни ва тузилиши. Individual қобилиятлар ўрганувчанлик орқали "Кўрилди" , билимларни ўзлаштира олиш қобилияти сифатида белгиланган. Билимлар тизимларга (назарий типга кўра) қанчалик яхши ташкил етилган бўлса, шу олий ўқув қобилияти еди. Мазмунига қараб, махсус қурилиш ўқув материали, ўрганувчанлик шу тариқа унча кўп бўлмаган деб ҳисобланар еди individual, лекин шахснинг типик хусусияти сифатида (назариётчилар, емпирикистлар, кўргазмали-образли оғзаки-мантиқий тафаккур егалари ва бошқалар.). Барча билан кўриниб турган фарқ, бу моделлар қуйидагилар билан бирлаштирилган: таълим орқасида асосий манбани аниқлаш шахс ривожланишининг (детерминантлари) ; олдиндан белгиланган (режалаштирилган)шахсни шакллантириш фазилатлар, хусусиятлар, қобилият ("мен истаган йўл бўл"); понимание ривожлантириш тушуниш (ёш, individual) қандай қуриш учун билим, кўникма, малакалар (уларнинг ҳажмини ошириш, мазмунини мураккаблаштириш) ва тушунчалар, идеаллар кўринишидаги ижтимоий аҳамиятли меъёрларни ўзлаштириш, хатти нақшлари; одатий шахс хусусиятларини аниқлаш ва ишлаб чиқиш маҳсулот сифатида ижтимоий-маданий муҳит ("жамоавий мавзу"); определение таълим таъсирларини ассимиляция қилиш (Интернализация) механизмини аниқлаш шахс ривожланишининг асосий манбаи сифатида. Айни пайтда, тушуниш ва ташкил етиш учун бир хил ёндашув шахсга йўналтирилган таълим ишлаб чиқилмоқда. Тан олинишига асосланади индивидуаллик, ўзлик, ҳар бир инсоннинг ўз-ўзини ҳурмат қилиш, унинг ривожланиши емас "жамоа субъекти" сифатида, аввало, ўзига ато етилган шахс сифатида ноёб субъектив тажриба Шахсга йўналтирилган таълим тизимини амалга ошириш ўзгаришларни талаб қилади педагогикада "векторлар": меъёрий қурилган жараён сифатида ўрганишдан (ва бунда Sensation қатъий тартибга солинган) нинг individual фаолияти сифатида ўрганишга талаба, уни коррексиялаш ва педагогик қўллаб-қувватлаш. Таълим жуда кўп ривожланиш векторини ўрнатмайди, чунки у барча нарсаларни яратади бунинг учун зарур шароитлар. Бу ўқув вазифасини сезиларли даражада ўзгартиради. Унинг вазифаси емас, балки ҳар бир kishi учун руҳий ривожланиш умумий, ягона ва мажбурий чизиқ режалаштириш, лекин ҳар бир ўқувчига ўз билим тажрибасини ҳисобга олган ҳолда ёрдам бериш учун унинг individual қобилиятини яхшилаш, шахс сифатида ривожлантириш. Бунда cасе, ўрганишнинг дастлабки дақиқалари унинг якуний мақсадларини амалга ошириш емас (режалаштирилган натижалар), лекин ҳар бир individual билим имкониятларини ошкор талаба ва уларни қондириш учун зарур бўлган педагогик шарт-шароитларни аниқлаш. Ўқувчининг қобилиятини ривожлантириш-шахсга йўналтирилган асосий вазифа педагогика ва ривожланишнинг "вектори" ўрганишдан ўрганишгача емас, аксинча, талаба ўз ривожланишига ёрдам берувчи педагогик таъсирларни аниқлаш. Бутуноюнлар таълим жараёни шунга қаратилган бўлиши керак. Шахсга йўналтирилган дизайн ҳақида бир неча мулоҳазалар таълим тизими. Унинг ўзига хос хусусиятларига асосланиб, ideal моделни қуриш мумкин емас одатий, яъни умумий мақсадлар ва якуний натижаларни "қаршилик" ҳисобга олмаган ҳолда белгилаш моддий", субъектив тажриба ташувчиси сифатида талаба бўлган. Шу маънода биз "лойиҳалаш" (ақлий, ideal нарсанинг қурилиши) атамасини фарқлаш ва дизайн (лойиҳани яратиш ва амалий амалга ошириш каби). Яратиш самараси ва шахсга йўналтирилган таълимни бошқариш нафақат ташкилотга, балки асосий мавзу сифатида талабанинг шахсий қобилиятлари бўйича катта таълим жараёни. Бу дизайн ўзи мослашувчан қилади, ўзгарувчан, вамултифаcториал. Шахсга йўналтирилган таълим тизимини лойиҳалаш ўз ичига олади: талабани ўқув жараёнининг асосий предмети сифатида тан олиш; определение дизайн мақсад таърифи - individual қобилиятларини ривожлантириш талаба; қўйилган мақсаднинг амалга ошишини таъминлаш воситаларини аниқлаш талабанинг субектив тажрибасини аниқлаш ва структуралаш орқали унинг ўқув жараёнида йўналтирилган ривожланиш. Шахсга йўналтирилган таълимни амалга ошириш бундай таълимни ривожлантиришни талаб қилади нафақат илмий билимларни, балки мета-билимларни ҳам ўз ичига олган мазмун, яъни билиш методлари ва усуллари. Бу махсус шаклларини ривожлантириш муҳим аҳамиятга ега таълим жараёни иштирокчилари (ўқувчилар, ўқитувчилар, отаоналар) ўртасидаги ўзаро муносабатлар. Monitoring табиат ва ориентация махсус процедуралар ҳам талаб қилинади ўқувчининг ривожланиши; шаклланиши учун қулай шарт-шароитлар яратилиши унинг шахси; norma ҳақидаги ғоялар маданиятимизнинг ўзгариши боланинг руҳий ривожланиши (горизонтал емас, балки вертикал равишда таққослаш, яъни боланинг ривожланиш динамикасини бошқаси билан емас, ўзига нисбатан аниқлаш). Шахсга йўналтирилган моделни амалга ошириш учун нима қилиш керак мактабда ўрганиш? Бу керак: биринчидан, таълим жараёнининг концепциясини биргаликда емас, балки қабул қилиш ўқитиш ва тарбиялаш, лекин индивидуалликнинг ривожланиши сифатида қобилиятларни шакллантириш, қаерда таълим ва тарбия органик бирлашади; иккинчидан, асосий иштирокчилар муносабатларининг табиатини аниқлаш ўқув жараёни: раҳбарлар, ўқитувчилар, ўқувчилар, ота-оналар; учинчидан, инновацияларнинг самарадорлиги мезонларини аниқлаш ўқув жараёни . 7. Ривожланннтириш таълим назарияси Бизнинг давримизда мактаб ўқувчилари тарбиясини ривожлантириш муаммоси яна долзарбдир. Яна айтиладики, бола тараққиёти ғояси ХИХ асрнинг иккинчи ярми - ХХ аср бошларидаги рус халқ мактаби учун асосий бўлган. Халқ мактабини такомиллаштиришнинг барча методик изланишлари таълим жараёнининг ривожлантирувчи ролини мустаҳкамлашга қаратилди. Ижодкорлик ва ижодий фаолият инсоннинг қадрини белгилайди, шу сабабли ижодкор шахснинг шаклланиши бугунги кунда нафақат назарий, балки амалий мазмун касб етади. Мактаб самарадорлиги ҳозирги кунда таълим жараёни ҳар бир ўқувчининг ижодий қобилиятларини ривожлантиришни қай даражада таъминлаши, ижодкор шахсини шакллантириши ва уни ижодий, билиш, ижтимоий ва меҳнат фаолиятига тайёрлаши билан белгиланади. Ўқувчиларнинг ижодий билиш фаолиятини фаоллаштириш кўпроқ ўқитувчининг синфда қўллайдиган ўқитиш усулларига боғлиқ. Ўқувчиларнинг ижодий қобилиятларини ривожлантириш мактаб таълимининг барча босқичларида муҳим аҳамиятга ега, лекин бошланғич мактаб yoshida ижодий тафаккурни шакллантириш алоҳида аҳамият касб етади. Шубҳасиз, ҳар бир машғулот болани ривожлантирмайди. D. B. Елконин ёзади сифатида ".. таълим ва ривожланиш тоифаларининг ўзи бошқача. Таълим самарадорлиги, одатда, олинган билимларнинг миқдори ва сифати билан ўлчанади ва ривожланиш самарадорлиги ўқувчиларнинг қобилиятлари даражаси билан ўлчанади, яъни ўқувчиларнинг ақлий фаолиятининг асосий шаклларига ега бўлиб, улар атрофдаги воқелик ҳодисаларини тез, чуқур ва тўғри бошқаришга имкон беради . Узоқ вақтдан бери кўп нарсани билиш мумкин, аммо айни пайтда ҳеч қандай ижодий қобилиятни намоён қилмайди, яъни нисбатан таниқли фан соҳасидан ҳам янги ҳодисани мустақил равишда тушуна олмайди." Боланинг ақлий ривожланиши масалалари психология билан шугулланади, лекин ривожлантирувчи таълимни қуришда методика шу fanning тадқиқот натижаларига асосланади. V. V. ёзади, ".деб Давйдов .. инсоннинг психик ривожланиши, биринчи навбатда, унинг онг фаолиятининг шаклланиши ва, албатта, уларга "хизмат қиладиган" барча психик жараёнлар (билиш жараёнлари, ҳис-туйғулар ва бошқалар.). Бундан келиб чиқадики, ўқувчиларнинг ривожланиши кўп жиҳатдан ўқув жараёнида бажарадиган фаолиятига боғлиқ . Бу фаолият репродуктив ва самарали бўлиши мумкин. Улар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ, лекин фаолиятнинг қайси тури устунлигига қараб ўрганиш болаларнинг ривожланишига турлича таъсир кўрсатади. Репродуктив фаолият ўқувчининг тайёр ахборот олиши, уни идрок етиши, тушуниши, еслаб қолиши, кейин қайта ишлаб чиқиши билан характерланади. Бундай фаолиятнинг асосий мақсади ўқувчининг билим, кўникма ва малакаларини шакллантириш, диққат ва хотирасини ривожлантиришдир. Продуктив фаолият тафаккурнинг фаол иши билан боғлиқ бўлиб, анализ ва синтез, таққослаш, таснифлаш, аналогия, умумлаштириш каби ақлий операцияларда ўз ифодасини топади. Педагогик адабиётлардаги бу ақлий операциялар кўп ҳолларда ақлий ҳаракатларнинг мантиқий усуллари деб аталади. Бу операцияларни математик мазмунни ўзлаштириш жараёнига киритиш ривожлантирувчи таълимни қуришнинг енг муҳим шартларидан биридир, чунки маҳсулдор (ижодий) фаолият барча психологик функсияларнинг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади"..ривожлантирувчи таълимни ташкил етиш ўқувчиларнинг ақлий фаолият методларини егаллашлари учун шароит яратишни ўз ичига олади. Уларни ўзлаштириш нафақат ўзлаштиришнинг янги даражасини таъминлайди, балки боланинг ақлий ривожланишида ҳам сезиларли силжишлар беради. Бу методларни ўзлаштирган ўқувчилар ўқув топшириқларини ҳал қилишда мустақилроқ бўладилар, уларнинг билим олиш фаолиятига рационал баҳо беришлари мумкин". D. B. Елконин-В. V. Давйдов назариясида ўқув фаолиятининг хусусиятлари ва тузилиши Ҳар қандай фаолиятни ўзлаштиришда инсон муайян қобилиятларга ега бўлади:масалан, ишда бола режа тузиш, ўйин - ўйда тасаввур ва ҳаракат қилиш қобилиятига ега бўлади. Ўқув фаолиятида бола ўзини ўргатиш қобилиятини ёки ўрганиш қобилиятини егаллайди. Ўқув фаолиятида (фақат унда емас) шаклланган ўрганиш қобилияти барча мактаб малакалари сонидан камдан-кам ҳолда ажралиб туради. Бу малаканинг пайдо бўлиши ақлий ривожланишда инқилобий воқеани белгилайди: шу пайтдан бошлаб, катта ёшдаги тарбиячидан бўлган бола ўз тараққиётининг устаси, субъекти - ўзини ўргатадиган, ўзини онгли ва мақсадга мувофиқ ўзгартирадиган одам бўлиш имкониятини олади [5]. D. B. Елкониннинг сўзларига кўра, ўқув фаолияти ўз-ўзини ўзгартириш қобилияти тарбияланган фаолиятдир. "Ўзлик" зарраси ёш ўқувчининг ривожланишидаги бу сифатий поғонани кўрсатади, бу еса ўқувчилик таъсирида юзага келиши мумкин. Агар бошланғич мактабнинг охирига келиб боланинг ўз-ўзини ривожлантиришга ўтиши содир бўлган бўлса, унда бошланғич таълимнинг ривожланиш хусусияти, ўқув фаолияти қонунларига мувофиқ амалга ошириладиган ўрганиш ҳақида гапиришимиз мумкин. Ўқув фаолияти еса ёш ўқувчининг ривожланишига имкон яратадиган шундай ўқув шароитлари тизимидир: ўз-ўзини ўзгартириш қобилиятининг пайдо бўлиши . V. V. Давидов ўқув фаолиятида назарий тушунчаларни ўзлаштириш зарурлигини асослаб берди. Мактаб ўқувчиларининг ўқув фаолияти илмий билим олиш йўлларига мос равишда, мавҳумликдан аниқликка кўтарилиш йўли билан қурилади. Мактаб ўқувчиларининг ўқув фаолияти жараёнида фикрлаши ўз тадқиқот натижаларини абстрактликдан аниқликка кўтарилиш жараёнида фаолият кўрсатувчи мазмунли абстракциялар, умумлашмалар ва назарий тушунчалар орқали қабул қилувчи олимлар тафаккури билан умумийликка ега. Лекин мактаб ўқувчиларининг тафаккури олимлар тафаккури билан бир хил емас. Мактаб ўқувчилари тушунчалар, образлар, меъёрлар яратмайдилар, балки уларни ўқув фаолияти орқали топширадилар. Мактаб ўқувчилари ўз ўқув фаолиятларида одамлар томонидан тушунчалар, образлар, қадриятлар ва меъёрлар яратишнинг реал жараёнини қайта ишлаб чиқадилар. Ўқувчилар ўқув предметини ўзлаштира бошлаганларида, ўқитувчи ёрдамида ўқув материалининг мазмунини таҳлил қиладилар, ундаги ўхшаш умумий муносабатни аниқлайдилар, кашф етадилар, шу билан бирга, бу материалда мавжуд бўлган бошқа кўплаб муайян муносабатларда намоён бўлади, танланган дастлабки, умумий муносабатни рамзий шаклда ўрнатадилар, талабалар шу билан ўрганилаётган мавзунинг мазмунли абстраксиясини тузадилар. Ўқув материалини таҳлил қилишни давом еттирар еканлар, бу бошланғич муносабатнинг унинг турли кўринишлари билан табиий алоқасини очиб берадилар ва шу билан ўрганилаётган мавзунинг мазмунли умумлашмасини оладилар. Сўнгра болалар мазмунли абстраксия ва умумлаштиришдан бошқа яна алоҳида абстраксияларни (ўқитувчи ёрдамида яна) изчиллик билан чиқариш ва уларни яхлит (конкрет) ўқув предметига бирлаштириш учун фойдаланадилар . Шундай қилиб, мактаб ўқувчиларининг ўқув фаолияти одамлар томонидан қабул қилинган маънавий маданият маҳсулотларини тақдим етиш усулига мувофиқ юзага келсада, аммо бу фаолият доирасида бундай маҳсулотларнинг ҳақиқий яратилишига хос бўлган вазиятлар ва ҳаракатлар ўзига хос шаклда сақланади, бунинг натижасида уларни олиш усули мактаб ўқувчиларининг шахсий онгида қисқартирилади. Мактаб ўқувчилари томонидан ўқув фаолиятини тизимли амалга ошириш жараёнида назарий билимларни ўзлаштириш билан бирга улар назарий онг ва тафаккурни ривожлантиради. Бошланғич мактаб yoshida ўқув фаолияти болалар томонидан бажариладиган бошқа фаолиятлар орасида етакчи ва асосий ўринни егаллайди. Ўқув фаолиятига бўлган еҳтиёж ўқувчиларни назарий билимларни, мотивларни ўзлаштиришга - ўқув муаммоларини ечишга қаратилган ўқув ҳаракатлари орқали уларни қуриш йўлларини ўзлаштиришга ундайди. Билим олишнинг бу усули икки характерли хусусиятга ега. Биринчидан, бундай ўзлаштиришга ега бўлган мактаб ўқувчиларининг фикри умумийдан хусусийга мақсадли равишда кўчади. Иккинчидан, бундай ўзлаштиришлар мактаб ўқувчилари томонидан ўзлаштирилган тушунчалар мазмунининг келиб чиқиш шарт-шароитларини аниқлашга қаратилган [2]. D. B. - В. V. Давйдов Елконин кўра , ўқув фаолияти: - ижтимоий ўз мазмунига кўра (инсоният томонидан тўпланган маданият ва fanning барча бойликларини ўзлаштиради); - ўз мазмунида омма (ижтимоий аҳамиятга ега ва ижтимоий қадрланади); - уни амалга ошириш шаклидаги жамоатчилик (ижтимоий ривожланган меъёрларга мувофиқ амалга оширилади) . Ўқув фаолияти, биринчи навбатда, шундай фаолиятки, натижада ўқувчининг ўзида ўзгаришлар содир бўлади. Бу-ўз-ўзини ўзгартирувчи фаолият, яъни маҳсулот-бу субъектнинг ўзида уни амалга ошириш давомида юз берган ўзгаришлардир. Ўқув фаолияти (УД), юқорида кўрсатиб ўтилганидек, илмий тушунчалар соҳасидаги умумлашган ҳаракат усулларини ўз мазмунига ега бўлган йўналтирилган фаолиятдир. У етарли мотивлар билан рағбатлантирилиши керак. Улар фақат унинг мазмуни билан бевосита боғлиқ мотивлар бўлиши мумкин, яъни умумлашган ҳаракат усулларини егаллаш мотивлари, ёки соддароқ қилиб айтганда, ўз ўсиши, ўз такомиллашуви мотивлари. Шахсий муваффақият, шахсий такомиллашув шу билан чуқур ижтимоий мазмун касб етади. Маълумки, одамлар нафақат мактабда, балки нафақат ўқув фаолияти натижасида, балки мустақил равишда китоб, журнал, radio ва телекўрсатувлардан ўқиш, кино томоша қилиш ва театрга ташриф буюриш, ота-оналар ва тенгдошларнинг ҳикояларидан, шунингдек, ўйин ва ишда билим, кўникма ва малакаларга ега бўладилар. Шунинг учун УД [5] ни ташкил етувчи ўқитувчи раҳбарлигида боланинг мактабда қандай билим олиши, қандай йўл билан ва қандай шарт-шароитларга ега бўлиши керак, деган саволни кўтариш қонунийдир. УД доирасида билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштириш бир қатор характерли хусусиятларга ега. Биринчидан, УД мазмуни илмий тушунча ва қонуниятлар, уларга мос келадиган билиш вазифаларини ҳал етишнинг умумназарий йўлларидан иборат. Иккинчидан, бундай мазмуннинг ўзлаштирилиши фаолиятнинг асосий мақсади ва асосий натижаси сифатида ҳаракат қилади (фаолиятнинг бошқа турларида билим ва кўникмаларни ўзлаштириш ён натижаси сифатида ҳаракат қилади). Учинчидан, УД жараёнида ўқувчининг ўзи ўз предмети сифатида ўзгариб боради, боланинг ақлий ривожланиши воқеликка назарий муносабат каби асосий ўсимликларнинг егалланиши туфайли юзага келади. Ўқув фаолиятининг маҳсули-бу уни амалга ошириш жараёнида субъектнинг ўзида содир бўлган ўзгаришлардир . Мактабнинг вазифаси фақат мактаб ўқувчиларининг ақлий фаолиятини ривожлантириш емас, балки уларни шундай фикрлаш даражасидан тарбиялаш бўлиб, енг аввало инсоннинг замонавий онг шаклларига йўналтирилишига ёрдам беради. Тафаккурнинг назарий даражаси шу талабга мос келади. Талабалар муайян муаммоларни ҳал қилиш учун фақат individual йўлларини ўрганиш ва улар учун хусусий билим тайёр йиғиндисини берилган бўлса, иккинчиси, анъанавий таълим тақдим емас. УД тушунчасида тушунилганидек, мактаб ўқувчиларининг тафаккури уларнинг ўқув фаолиятини шакллантиришда назарий даражага кўтарилади. Тарбиявий вазифани ҳал етишга қаратилган бу фаолият ўзининг алоҳида еҳтиёжлари ва мотивларига, ўзининг махсус тузилишига ега бўлиб, унда енг муҳим ўрин аниқ тарбиявий вазифалар ва ҳаракатларга тегишли. V. V. Давидов УД таркибига киради деб ҳисоблаган: - вазиятларни ўрганиш (ёки вазифалар); - ўқув фаолияти; - назорат ва баҳолаш ҳаракатлари [5]. V. V. Давидов нуқтаи назарига батафсилроқ тўхталиб ўцак. Унинг фикрича, ўқув фаолиятининг енг муҳим таркибий қисмларидан бири талабанинг ўқув вазифаларини тушунишидир (УЗ). Тарбиявий вазифа субстансиал (назарий) умумлаштириш билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, у ўқувчини ўрганилаётган билим соҳасидаги умумлашган муносабатларни ўзлаштиришга, янги ҳаракат йўлларини ўзлаштиришга олиб келади. Мактаб ўқувчиларининг "ўзлари учун" облигацияларини қабул қилиш ва мустақил саҳналаштириш ўқитиш мотивацияси билан, боланинг фаолият предметига айланиши билан чамбарчас боғлиқ. Кейинги таркибий қисм-ўқувчи томонидан тарбиявий ҳаракатларни амалга оширишдир. Ўқитишни тўғри ташкил етиш билан талабанинг ўқув ҳаракатлари умуминсоний муносабатларни, етакчи тамойилларни, бу билим соҳасининг асосий ғояларини ёритиб беришга, бу муносабатларни моделлаштиришга, умуминсоний муносабатлардан уларни конкретлаштириш ва орқага ўтиш йўлларини, моделдан объектга ва орқага ўтиш йўлларини ўзлаштиришга қаратилган ва ҳоказо. V. V. Давидовнинг фикрига кўра, назорат ва баҳолаш ҳаракатининг талабаси томонидан бажарилиши муҳим емас. Назорат қисми ҳаракатнинг боришини кузатиб боради, олинган натижаларни кўрсатилган намуналар билан солиштиради ва зарур ҳолларда ҳаракатнинг кўрсатгич ва ижро етувчи қисмларини тузатишни таъминлайди . 3. D. B. Елконин - В. V. Давйдов тизимида таълим асоси сифатида таълим вазифаси: шакллантириш ва ҳал Шуни ёдда тутиш керакки, ўқитувчи ўқув фаолиятини бевосита шакллантирмайди. Ўқитиш амалиётида ўқув вазифалари занжирини ечиш давомида ўқув фаолияти шаклланади. D. B. Елконин-В. V. Давйдовнинг ривожланиш таълим тизимида ўрганишнинг асоси бўлган таълим вазифасидир. Ўқув вазифасининг бошқа турдаги вазифаларга нисбатан ўзига хос хусусиятлари нималардан иборат? Ривожлантирувчи таълим назарияси ва амалиётида ўқув вазифаси амалий жихатдан аниқ фарқланади. Амалий топшириқ аниқ натижага еришиш, топшириқ саволига жавоб олиш билан боғлиқ. Тарбиявий вазифа, юқорида айтиб ўтилганидек, ўқувчининг ўз-ўзини ўзгартириши билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам ривожлантирувчи таълим тизимида ўқитувчининг енг муҳим вазифаларидан бири уни амалий вазифани тарбиявий вазифа сифатида қабул қилишга ўргатишдир. Бошқача қилиб айтганда, дарсликдаги вазифаларни ҳам амалий, ҳам таълимий деб тенг идрок етиш мумкин. "Тарбиявий вазифа" деганда улар шароитнинг ўзига хослигини емас, балки унга бўлган ёндашувни, муносабатни назарда тутмайди. Таълим вазифаси турли хусусий вазифалардан сезиларли даражада фарқ қилади. Individual хусусий масалаларни ечишда мактаб ўқувчилари уларни ечишнинг тенг хусусий усулларини егаллайдилар. Фақат узоқ муддатли машғулотлар билан ўқувчилар муайян синфнинг бир қисми бўлган алоҳида муаммоларни ҳал қилишнинг умумий усулини ўрганадилар. Бу усулнинг ўзлаштирилиши тафаккур ҳаракатининг емпирик тамойилига кўра муайян ҳолатдан расмий умумийликка қараб амалга ошади. Умумий тарбиявий вазифани белгилаш ва ҳал қилишда мактаб ўқувчилари дастлаб алоҳида алоҳида масалаларни ечишнинг мазмунли умумий усулини ўзлаштирадилар, сўнгра уларнинг ҳар бирини аниқ ҳал қилиш учун шу усулдан фойдаланадилар . Ўқув муаммосини ҳал қилиш назарий тамойилга кўра амалга оширилади, қачонки бундай ечим нафақат бу муайян ҳолат учун, балки ҳар ҳил ҳолатлар учун ҳам муҳим бўлса (ўқувчилар фикрлари умумийдан хусусийга кўчади). Демак, тарбиявий вазифани ҳал етишда мактаб ўқувчилари муайян синф таркибига кирувчи individual ва алоҳида вазифаларни ҳал етишнинг умумий усулини ўзлаштирадилар [3]. Тарбиявий вазифани мактаб ўқувчилари муайян ҳаракатларни бажариш орқали ҳал қиладилар. Бу амалларнинг мантиқий тавсифини В. V. Давидов беради: - ўрганилаётган объектнинг умумбашарий алоқасини аниқлаш мақсадида муаммо шартшароитларини ўзгартириш; - мавзу, график ёки ҳарф шаклида танланган алоқадорликни моделлаштириш; - муносабатлар моделини ўзгартириш унинг "соф шаклда"хусусиятларини ўрганиш; - умумий тарзда ҳал етиладиган алоҳида муаммолар тизимини қуриш; - олдинги ҳаракатлар бажарилишини назорат қилиш; - ушбу ўқув вазифасини ечиш натижасида умумий методнинг ўзлаштирилишини баҳолаш [2]. Ҳар бир бундай ҳаракат тегишли операциялардан иборат бўлиб, уларнинг тўпламлари муайян ўқув вазифасига киритилган аниқ шартларга қараб ўзгаради (маълумки, ҳаракат мақсад билан, унинг операциялари еса унинг шартлари билан боғлиқ). Мактаб ўқувчилари дастлаб ўқув топшириқларини мустақил белгилаш ва уларни ҳал қилиш ҳаракатларини бажаришни билмайдилар. Ҳозирча ўқитувчи уларга бунда ёрдам беради, лекин аста-секин ўқувчиларнинг ўзлари тегишли кўникмаларни егаллайдилар (бу жараёнда улар мустақил ўқув фаолиятини, яъни ўрганиш қобилиятини шакллантирадилар) [3]. Дастлабки тушунчаларни танлаш у билан батафсил танишишдан олдин консептуал тизимнинг очиқлигининг енг муҳим шартидир. D. B. Елконин-В. V. Давйдов тизимида математика ўқитишнинг бошланиши жуда умумий тушунчаларга асосланган, ядро, бу тизим учун Марказий, тизим аста-секин олиниши мумкин бўлган. Тушунчаларни конкретлаштиришнинг ҳар бир поғонасига кириш таълимий вазифалар орқали амалга ошади. "Мактаб ўқувчиларига тарбиявий вазифа қўйиш уларни шартшароитларнинг барча мумкин бўлган муайян ва аниқ вариантларида ҳал қилишнинг умумий усулига йўналтиришни талаб қиладиган вазиятга киритиш демакдир." Болалар тафаккурини натижалардан ҳаракат усулларига қайта йўналтириш фақат ўқув топшириқларини ечиш жараёнида мумкин. Лекин бола учун ўқув вазифасини белгилаш нимани англатади? Уни шунчаки олдинга қўйиш етарли емас-ўқитувчи тузган вазифани ўқувчи қабул қилиши, яъни ўз вазифасига айланиши керак. Дарсда жавоб бериладиган савол талабанинг ўз саволига айланиши керак, акс ҳолда у ўқитувчидан уни қизиқтирмайдиган саволга жавоб олади ва бу жавобни ҳар қандай kishi ўзи қидирмаган, талаб қилмаган тасодифий маълумотни тарқатганидек, уни "еътиборсиз"қилади: еҳтимол, у қизиқади, еҳтимол у "еътиборсиз" бўлади. Тарбиявий вазифани шакллантириш талабаларнинг икки асосли муҳим "кашфиётлари" билан боғлиқ: Улар бирор нарсани билмасликларини билишлари керак (улар баъзи муаммоларни қандай ҳал қилишни билишмайди); Улар бу муаммони ҳал қилишни хоҳлашлари, уни ҳал қилишга интилишлари керак; шунинг учун ўқув вазифасини белгилашда қуйидаги принсипларни ҳисобга олиш керак: Киритилган тушунча ўта умумий бўлиши керак, шунда қуйидаги мавзулар болалар учун биринчисини конкретлаштириш, аниқлаштириш вазифасини бажаради. Янги билимларни киритишдан олдин унинг пайдо бўлиши учун ҳаётий зарурият вазиятини яратиш лозим [3]. Билимларни тайёр шаклда таништирманг. Болаларни янги кашфиётга олиб кириш учун йўл бўлмаса ҳам, ҳар доим мустақил изланиш, дастлабки тахмин ва фаразлар вазиятини яратиш имконияти мавжуд. Таъриф ёки қоида (янги билимларни оғзаки шакллантириш) олдин емас, балки янги нарсаларни топиш ва кашф қилиш бўйича барча ишлардан кейин пайдо бўлиши керак. Болаларга диаграммадан ўқиб қоида (таъриф) тузиш осонроқ бўлади. Бу қоидаларни ёдлаш емас, балки ҳар бир бола учун уни ўз сўзлари билан шакллантириш имконини беради. Вазифадан вазифага ўтиш мантиғи ўқувчилар учун аниқ ва очиқ бўлиши керак. Агар ўқитувчи ўқув вазифасини тўғри йўлга қўя олса, ўқувчилар биринчи топшириқнинг жавобини олгач, деярли мустақил равишда кейингисини белгилаш имкониятига ега бўладилар. 4. Ривожлантирувчи таълимда ақлий ҳаракатлар методлари Енг муҳим ақлий операциялар таҳлил ва синтездир. Таҳлил маълум бир объектнинг елементларини танлаш, унинг хусусиятлари ёки хусусиятлари билан боғлиқ. Синтез-объектнинг турли елементлари, томонларини бир бутунга бирлаштиришдир. Инсон ақлий фаолиятида анализ ва синтез бир-бирини тўлдиради, чунки анализ синтез орқали, синтез еса анализ орқали амалга оширилади. Аналитик-синтетик фаолият қобилияти объект елементларини, унинг турли хусусиятларини ажратиш ёки елементларни бир бутунга бирлаштириш қобилиятидагина емас, балки уларни янги боғланишларга киритиш, уларда янги функсияларни кўриш қобилиятида ҳам ўз ифодасини топади. Бу кўникмаларини шакллантириш ҳисса қўшиши мумкин: - ушбу объектни турли тушунчалар нуқтаи назаридан кўриб чиқиш; - ушбу математик объект учун турли вазифаларни белгилаш. Математика ўқитиш жараёнида ёш мактаб ўқувчиларининг унумли фаолиятини ташкил етишда таққослаш методи алоҳида ўрин тутади. Бу методдан фойдаланиш кўникмасини шакллантириш аниқ мазмунни ўрганиш билан чамбарчас боғлиқ ҳолда босқичма-босқич амалга оширилиши лозим. Масалан, бундай босқичларга еътибор қаратиш тавсия етилади: - бир объектнинг хусусиятлари ёки хусусиятларини танлаш; - икки объект хусусиятлари ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни ўрнатиш; - уч, тўрт ва ундан ортиқ объектларнинг хусусиятлари ўртасидаги ўхшашликларни аниқлаш; Объектларнинг белгиларини аниқлаш ва улар ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни белгилаш кўникмаси таснифлаш методларининг асосини ташкил етади. Худди таққослаш техникасини шакллантиришда бўлгани каби болалар ҳам аввало таниқли обектлар ва геометрик шаклларни таснифлаш бўйича вазифаларни бажарадилар. Математикани ўқитишда ҳар хил турдаги таснифлаш вазифаларидан фойдаланишингиз мумкин: - тайёргарлик вазифалари; - ўқитувчи таснифлашнинг асосини кўрсатадиган вазифалар; - болаларнинг ўзлари таснифлашнинг асосини аниқлайдиган вазифалар. "Ўхшаш" тушунчаси юнонча таржимада "ўхшаш"деган маънони англатади. Аналогия тушунчаси предметлар, ҳодисалар, тушунчалар, ҳаракат усуллари ўртасидаги ҳар қандай муносабатда ўхшашликдир. Аналогия ёрдамида ўқувчилар фаолиятнинг янги усулларини топадилар ва тахминларини текширадилар . Ёш мактаб ўқувчиларининг ўхшатиш йўли билан хулоса чиқариш қобилиятини шакллантириш қуйидагиларни ёдда тутиш зарур: - аналогия таққослашга асосланган, шунинг учун уни қўллашнинг муваффақияти ўқувчиларнинг обектларнинг хусусиятларини қай даражада аниқлай олишларига ва улар ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни аниқлашга боғлиқ. - аналогиядан фойдаланиш учун иккита объект бўлиши керак, улардан бири маълум, иккинчиси у билан баъзи белгилар билан таққосланади. - тўғри ҳаракатлар учун, ўхшашлик бўйича, бу вазиятда муҳим бўлган объектларнинг белгилари таққосланади. Аксинча ҳолатда хулоса нотўғри бўлиши мумкин. Математик объектларнинг муҳим хусусиятларини, уларнинг хусусиятлари ва муносабатларини аниқлаш умумлаштириш каби ақлий ҳаракатлар усулининг асосий характеристикасидир. Натижа ва умумлаштириш жараёнини фарқлаш лозим. Натижада тушунчалар, ҳукмлар, қоидалар белгиланади. Умумлаштириш жараёнини турлича ташкил етиш мумкин. Шунга қараб умумлаштиришнинг икки тури - назарий ва емпирик турлари мавжуд. Таълимни ривожлантиришнинг зарурий шарти ўқувчиларнинг ифодалаётган ҳукмларни асослаб бериш (исботлаш) қобилиятини шакллантиришдир. Бу қобилият одатда мулоҳаза юритиш, ўз нуқтаи назарини исботлаш қобилияти билан боғлиқ. Ҳукмлар ягона бўлиб, уларда бир предметга нисбатан бирор нарса баён қилинади ёки инкор қилинади (12 сони ҳатто, квадратнинг табиий бурчаклари ҳам йўқ). Алоҳида ҳукмлардан ташқари хусусий ва умумий ҳукмлар ҳам фарқланади. (Хусусан: х+3=10 тенглама бутун ва қисм орасидаги муносабат асосида ечилади; умумий: тўртбурчакда қарама-қарши томонлар тенг). Фикрларингизни изчил, аниқ ва изчил баён етиш қобилияти мураккаб ҳаракатни содда уюшиқ кетма-кетлик шаклида ифодалаш қобилияти билан чамбарчас боғлиқ. Бу кўникма алгоритмик дейилади. У пировард мақсадни кўриб, алгоритмик рецепт ёки алгоритм туза олишида ўз ифодасини топади, натижада мақсадга еришилади. Хулосалар Бола ўз-ўзини ўзгартириш еҳтиёжи ва қобилиятига ега бўлиб, ўқитишнинг ўз-ўзини ўзгартирувчи субъекти сифатида қаралади. Ўқув мақсадлари: назарий онг ва тафаккурни, ҳукмни (ақлий ҳаракатлар усулларини) шакллантириш; ўқувчининг ўқувчига айланишига шароит яратиш. Ўқитиш мазмунининг асосини фан бўйича амал қилишнинг умумий йўлларини белгилайдиган илмий тушунчалар тизими (маълум синф муаммоларини ҳал қилишнинг умумий тамойилларини ўзлаштиришнинг шарти сифатида) ташкил етади. Услубий тизимнинг хусусиятлари: - мақсадли ўқув фаолияти тушунчаси; - билимларни муаммоли тақдим етиш; - вазифаларни ўрганиш усули; - жамоавий тақсимот фаолияти. "Ривожлантирувчи таълим" атамаси бир қатор муҳим кўрсаткичлар учун уни амалга оширишнинг ўзига хос шарт-шароитлари тавсифи билан тўлдирилгунга қадар бўш қолади, масалан: - бу ёш даврида пайдо бўладиган, шаклланадиган ва ривожланадиган бу ёшнинг асосий психологик неоплазмалари нималардан иборат; - тегишли неоплазмаларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишини белгилайдиган ушбу даврнинг етакчи фаолияти нима?; - бу фаолиятни амалга оширишнинг мазмуни ва усуллари нималардан иборат (масалан, ўзўзидан ёки мақсадга мувофиқ амалга оширилади); - унинг бошқа фаолият билан қандай алоқалари бор; - мос келувчи неоплазмаларнинг ривожланиш даражаларини аниқлаш учун қайси методлар тизимидан фойдаланиш мумкин; - бу даражаларнинг етакчи фаолиятни ташкил етишнинг ўзига хос хусусиятлари ва бошқа фаолият билан боғлиқлигининг характери қандай. 8. Моделлаштириш технологиялар Нейролингвистик, когнитив психология, тилшунослик, неврология, кибернетика: нейро-лингвистик дастурлаш аллақачон маълум назарий ва амалий ишланмалар original синтезини вакили, алоқа ва шахс ёки гуруҳ ўзгариши енг замонавий технологиялардан бири ҳисобланади. Нейро-лингвистик дастурлаш Ақшда пайдо бўлди ва ўтган асрнинг 70-йиллари ўрталарига келиб психологиянинг алоҳида соҳаси сифатида шаклланди. НЛП яратувчисидир Richard Бандлер ва жон Grinder бор. 70с Ақш ва бутун дунё бўйлаб енг яхши Milton Erickson еди, енди кенг маълум "нон-йўналиш гипноз" муаллифи, Виржиния Сатир, ким оила даволаш уста, ва Fritz Перлс, gestalt даволаш асосчиси, ким ажойиб ўз маҳорати билан бу соҳада бошқа мутахассислар ошди. Уларнинг маҳорати шу қадар нозик едики, беихтиёр равишда саволлар пайдо бўлди: "уни қандай бошқаришади? Улар сеҳргарлар емасми? Бу диззйинглй мураккаб ва санъат амалга ошириш учун жуда осон егаллаш мумкинми?" Видеотасмага ажойиб сессияларни ёзиб олиш ва кейин жонли, ҳақиқий ва ҳали сеҳрли шовқиннинг ҳар бир қадамини диққат билан таҳлил қилиш, Ж. Grinder ва Р. Бандлер истеъдодли психотерапевтлар нима қилаётганига ва одамларда қандай ўзгаришлар содир бўлганига еътибор қаратди. Ишнинг мақсади: нейро-лингвистик дастурлашни, унинг методларини, НЛП ёрдамида музокаралар сифатини ошириш йўлларини, манипуляция усулларини ўрганиш. Нейро-лингвистик дастурлаш. Унинг асосий методлари НЛП дастлаб психотерапия усули сифатида яратилган. Психотерапия тез: анъанавий йўллар билан ҳал қилиш учун йиллар керак бўлган муаммолар ярим соат ичида ҳал қилинади. Фобиялар йўқолди, аллергия ўтди, зиддиятлар ҳал етилди, турли кундалик сабабларга кўра қўрқув ва ташвишлар бартараф етилди", деганларидек, қўлнинг енгил ҳаракати билан."Бандлер ҳатто техникани намойиш қилиш учун лифтга киришга қўрққан одамни топа олмагани ҳақида шикоят қилди-ҳар бир kishi аллақачон шифо топди. НЛП психотехника arsenal албатта таъсирли. Енг оддийлари қаторига "шахсий tahrir" методлари - яъни ҳиссий ҳолатнинг тез ўзгариши киради. Стрессли вазиятларга реакцияни ўзгартириш, ўтмишдан шикастланган ҳодисага муносабатни ўзгартириш, низоли вазиятларда хулқ-атворни ўзгартириш, ички зиддиятларни ҳал қилиш ва бошқалар психотехника мавжуд. Хулқ-атвор ўзгаради, чунки ички ресурслар ўзгаради, чунки вазиятнинг ички қиёфаси ва ўзи ўзгаради. Муаммоли вазиятнинг руҳий қиёфасида ижобий ўзгаришлар қилиш мумкин бўлса, Нлпнинг психотерапевтик таъсирига еришилади. Машғулот иштирокчиларидан бирининг айтишича, бундан бир неча йил аввал кўчада унга кутилмаганда чўпон ити ҳужум қилиб, еҳтиёциз стюардесса томонидан сайрга чиқарилган. Ўшандан бери у катта итлардан қўрққан, холос. Унга чўпон ити пўписа қилаётган пайтда ўзи кўчада юрганини кўрадиган Екранни ақлан тасаввур қилиш талаб қилинган. Мижознинг ўзи дам олиш ва дам олиш ҳолатида бўлиб, бўлаётган воқеаларни худди ён томондан кузатарди. У ақлан бахтли охиригача филм якунлади: егаси юз ит судраб, жисмоний зарар сабаб бўлмаган. Ва шу пайт мижоз қандай қилиб екранга, ўзига "кирганини" ақлан тасаввур қилиб, кейин барча ҳодисалар тескари тартибда, орқага қараб юз беради. Операцияларнинг бу кетма-кетлиги бир неча marta такрорланди. Шундан сўнг қаҳрамонимиз ташқарига чиқди ва егасининг рухсати билан йирик Нюфаундлендни силаб қўйди. Бундан ташқари, таъсирли воқеа содир кейин бир автомобил дирексиёнуна олиш қўрқувдан халос бўлади. Юқорида баён етилганга ўхшаш 15-20 дақиқалик тасаввурдан сўнг бир неча йилдан бери машина ҳайдашга журъат етмаган одам ўрнидан туриб, ғилдиракнинг орқасига ўтиб кетади. Ушбу мо " жизавий НЛП ўзгаришларининг сабаблари нима? Биринчидан, инсоннинг вазиятни руҳий тасаввурида ўзгариш мавжуд. Маълумки, биз вазиятнинг ўзига емас, балки унга муносабатимизга, унга баҳо беришимизга асосланиб муносабат билдирамиз. Ва бу, НЛП назариясига кўра, ақлий расмлар ёки филмлар шаклида мужассамланган: рангли ёки оқ-қора, ёрқин ёки хира, овоз билан ёки овозсиз. Шундай қилиб, янги рекорд енди салбий компонентини ўз ичига олган бир воқеа ҳақида мияда амалга оширилади. Бу ёзув такрорлаш билан белгиланади. Тадбирнинг баҳоси ўзгариб бормоқда. Ва муаммо ҳал етилади. НЛП психотехникасининг иккинчи асосий механизми-ижобий емоционал ҳолат (ресурс) ни бир хаёлий вазиятдан иккинчисига лангар ёрдамида ўтказишдир. Ан лангар ҳар қандай таъсир, масалан, ўнг пайтда қилинган бир сенсорли, шунчаки қўйиш-бир нормаллаштирилган шартли рефлекс. Тингловчиларга гапираётганда ҳаяжондан қутулишни истаган одам исталган ҳиссий ҳолатни симуляция қилиши сўралади, кейин у қачон ва қандай шароитда ўзини шундай ҳис қилганини еслаши керак. Мижоз ресурс вазият ижобий тажриба ботирилади еса, operator anchors, мисол учун, унинг қўли билан унинг елкасига тегиб. Кейин мижоз "бу ерда ва ҳозир" га қайтади ва томошабинларга етиб боришдан олдин вазиятни ақлан тасаввур қилади. Ва бу пайтда, operator лангарни қайта ишлаб чиқаради ва мижознинг елкасига худди шу жойни бир хил тарзда (бир хил куч, йўналиш ва алоқа майдони билан) тегади. Натижада, бир kishi бир хаёлий муаммо вазиятга олади,лекин бир ресурс вазият қулай ҳис йўқотмасдан! Унинг аҳволи еса ўзгармоқда. Афсуски, НЛП психотехника фақат жуда юзаки муаммолар учун жавобгар бўлади, ва содир ўзгаришлар ҳар доим мустаҳкам емас. Лекин бу жуда кичик емас, чунки оддий муаммолар оддий усуллар билан яхшироқ ҳал қилинади. Бизнес музокаралар ва НЛП НЛП иш музокаралар муваффақият икки қисмдан иборат, деб даъво: тузатиш ва бошқариш. Етакчи суҳбатдошингизни сизнинг нуқтаи назарингизга олиб келади. Ва унинг "йиқилиши" учун сиз биринчи навбатда унга мослашишингиз, раппортни ўрнатишингиз керак ва бунинг учун психотехниканинг бутун арсенали мавжуд. Мисол учун, акс еттириш билан бошлашингиз мумкин - суҳбатдошнинг позицияси ва имо-ишораларининг тахминий нусхаси. Янги бошланувчилар буни жуда кулгили қилишади, бу "апинг" бўлиб чиқади, бу, албатта, муваффақиятга олиб келмайди. Лекин бир оз амалда сўнг, акс сезилмайдиган амалга оширилади, шундай қилиб сигналлари" мен сизники емасман " суҳбатдоши беҳуш киритинг, ва ички ишончсизлик ва танқидий муносабат баъзи тўсиқлар олиб ташланади ёки, камида, кўпроқ геçирген бўлиб. НЛП вакиллик тизимлари, яъни ахборотни қабул қилишнинг етакчи канали орқали тузатишга катта аҳамият беради. Мисол учун, инсон дунёни асосан визуал канал орқали қабул қилишини билиб, у билан вакиллик визуал тизими билан боғлиқ бўлган сўзлар ёрдамида мулоқот қилиш тавсия етилади: "бу қанчалик қизиқарли еканини кўряпсизми?", "Мен нуқтаи сизнинг нуқтаси баҳам", "истиқболлари очиб нима қараш", ва ҳоказо. Суҳбатдошингизнинг етакчи вакиллик тизимини у ишлатадиган сўзлар ёки кўзнинг кириш тугмачалари - кўз ҳаракати йўналиши ва ҳозирги вақтда ишлатиладиган вакиллик тизими ўртасидаги ёзишмалар орқали аниқлашингиз мумкин. НЛП метапрограммалар деб аталувчи тафаккурнинг бошқа бир қатор хусусиятларини аниқлаш ва ҳисобга олишга чақиради. Баъзи одамлар мақсадларга еришиш қаратилган, ва баъзи муаммо қочиш қаратилган. Бунга мотивация йўналиши дейилади. Офисга кеч қолиш ёки бир кун олдин ўйлаб чиқилган режаларни амалга ошириш туфайли муаммо топмаслик учун ҳар иш куни ерта тонгда турасизми? Мотивация турларининг ҳеч бири ўз-ўзидан яхши ёки ёмон емаслигини унутманг. Бу сиз, одатда, ўзингизни ундайди ва онгли равишда қарорлар қандай хабардор бўлиши учун муҳим аҳамиятга ега. Муваффақиятли мулоқот нуқтаи назаридан еса суҳбатдошингиз музокаралар натижасида бирор мақсадга еришишга ёки айрим муаммо ва қийинчиликлардан қочишга интилаётганлигини аниқлаш фойдалидир. Инсоннинг ўзи ва ўз фикри асосида қарор қабул қилиши ёки бошқа одамларнинг фикри бўйича кўпроқ даражада қарор қабул қилишини тушуниш жуда муҳимдир. Биринчи ҳолда, сиз биринчи суҳбатдошингиз фойдаланадиган individual баҳолаш мезонларини топишингиз ва фақат тегишли далилларни тақдим етишингиз керак бўлади. Иккинчидан, мижозларингиз, харидорларингиз ёки ҳамкорларингиз сони, експерт хулосаларига ҳаволалар жуда муҳим далиллар бўлади. Аввалига бу жиҳатларни жонли суҳбатда кузатиб бориш ва барча тавсияларга амал қилиш имконсиз кўринади. Бироқ, бу жуда аниқ. Кўникмаларини босқичма-босқич тизимли таълим плус амалиёт енг операциялар автоматик равишда амалга оширилади, деб аслида олиб келади. Музокараларда муваффақият калити ҳисобланади, аслида, сизнинг музокара ҳамкори унга муҳим нима еришмоқда бўлган ечим топиш учун,ва сиз-сиз учун муҳим нима ҳақида. Манипуляциядан ҳамкорликка Сиз учун қимматли ва муҳим нима биламиз. Суҳбатдошингиз учун айнан қандай қимматли ва муҳим еканлигини билиб оласиз. Ва сиз ҳар бир томоннинг қадриятларига еришилган ечимни ишлаб чиқасиз. Фикрни яққол кўрсатиб берувчи иккита мисол келтириш мумкин. Биринчи мисол - "тўқ сариқ бўлиниш ҳақида". Битта апелсин бор. Ер унга тўқ сариқ керак дейди, хотин унга тўқ сариқ керак дейди. Келишув ечими амалга оширилади: тўқ сариқ ярми кесилади ва ҳар ким ярмини олади. Кейин ер тўқ сариқ овқатни хоҳлаган ва хотин ошхона ишлари учун қобиққа муҳтож бўлган. Охирида, ҳар бир kishi, улар истаган нарсани фақат ярмини бор. Уларнинг ҳар бири тўқ сариқ зарур нима учун ер-хотин биринчи тушунишга мумкин, ва кейин ҳар бир kishi улар хоҳлаган аниқ олиш еди. Иккинчи мисол "кутубхонада". Икки ўқувчи бир хил столда кичик кутубхонада ўтиришибди. Улардан бири кутубхоначидан Ойнани очишни сўрайди. Дераза очилмоқда. Яна бир ўқувчи пуфлаганча деразани ёпишни сўрайди. Кутубхоначи Ойнани ёпади. Вазият бошидан такрорланади... чиқиш йўли қадриятли стратегия руҳида: кутубхоначи нима учун биринчи ўқувчи деразанинг очиқ бўлишини истаётганини билиб олади. Тоза ҳаво бўлган екан. Кейин кутубхоначи нима учун иккинчи ўқувчи Ойнани ёпилишини хоҳлашини топади. Шундай қилиб, ҳеч қандай лойиҳа йўқ. Еътибор bering: ойна бир вақтнинг ўзида очилмайди ва ёпилмайди. Бироқ, муаммо қуйидагича шакллантирилган бўлса, оддий ечимга ега: хонада тоза ҳаво бўлиши керак, аммо лойиҳа йўқ. Кутубхоначи хонанинг бошқа қисмида ойна очади. НЛП тилида ҳар иккала муаммо ҳам қадриятлар даражасида муваффақиятли ҳал етилди. Ҳар бир томон учун муҳим бўлган нарсага еришадиган ечимлар, айниқса, узоқ муддатли ҳамкорлик учун енг яхшисидир. Музокараларда душман устидан ғалаба қозониш учун емас, балки ўзингиз ва ҳамкорингиз учун ўзаро тушуниш ва амалда муҳим натижаларга еришиш учун ҳаракат қилиш керак. Хулоса Ушбу мақолада Richard Бандлер ва жон Grinder томонидан таклиф қилинган нейролингвистик дастурлаш кўриб чиқилди. Натижада, НЛП нейрохирургия билан тасдиқланмаган фикрлаш ва идрок ҳақида баёнотларни таклиф қилади, деган хулосага келиш мумкин. Бу техниклар ишламаётганини исботловчи далил бўлиб хизмат қилмаса ҳам бўлади. Улар ишлаши ва жуда яхши ишлаши мумкин, аммо уларнинг асослари тўғри еканлигини исботлаш мумкин емас. Бу жуда муҳим емас бўлиши мумкин. НЛП ишлайдими деган саволга жавоб бера олмайман. Бундан ташқари, менимча, НЛП тарафдорлари ҳам буни билишмайди. Одатда, иш НЛП тарафдорлари томонидан анекдот далил ва баёнотлардан ташқарига чиқмайди. Таассуфки, лекин бу НЛП ўқитувчилар НЛП тренингларда иштирок етиш учун бошқа одамларни ишонтиришга ўз мижозларига ўргатган фақат далилдир. 9. Оила педагогик узаро мунасобатлар, шахс тарбияси ва камолотининг субъекти Оила жамиятнинг асосий ижтимоий бўғинидир. Тарбиянинг самарадорлиги унинг ахлоқий ва жисмоний саломатлигига боғлиқ. Соғлом оила бутунлай бошқа кўплаб жамоалар билан боғлиқ: меҳнат, мактаб, болалар боғчаси, institut, турли жамиятлар ва бошқа оилалар. Оиланинг бошқа коллегиялар билан алоқалари қанчалик кенг ва чуқур бўлса, унинг ҳаёти шунчалик мазмунли, бой ва қизиқарли бўлса, оиланинг ўзи ҳам шунчалик мустаҳкам ва ижтимоий муносабатлар тизимидаги мавқеи шунчалик мустаҳкам бўлади. Ҳаёт давомида болалар оилани севгига асосланган жамиятнинг муҳим бирлиги сифатида билиб келадилар. Оила дўстона жамоа бўлиб шаклланади, бой маънавий ҳаёт кечиради, кундалик ҳаётни ташкил қилади, оқилона еҳтиёжларни қондиради. Жамоатчилик оиланинг турли жамоат ташкилотлари билан ўзаро ҳамкорлиги орқали амалга оширилади. Бола фаолиятининг еҳтиёжлари ва мотивларини шакллантиришда оила ҳал қилувчи рол ўйнайди. Шахсий қизиқиш, севги, яхшилик қилиш истаги, ўз-ўзини ҳурмат қилиш, соғлом ҳирс ва оила шарафи оилавий ҳаётнинг турли босқичларида болалар фаолияти учун мотивлар сифатида ҳаракат қилиши мумкинОила ижтимоий муносабатлар ва жараёнларнинг хилма-хил шакллари ўзаро боғланган ва кўплаб ижтимоий вазифаларга ега бўлган мураккаб ижтимоий ҳодисадир. Инсон ҳаётининг асосий жараёнлари содир бўладиган ва ҳар бир шахснинг ҳаёти билан боғлиқ бўлган жуда кўп турли хил инсон ва ижтимоий еҳтиёжлар қондириладиган бошқа ижтимоий гуруҳни топиш қийин, бу унинг бутун ривожланишида из қолдиради. Шунинг учун, оила-бу инсоннинг ўзи билан, унинг манфаатлари ва умуман мавжудлиги билан осонгина аниқлайдиган ижтимоий гуруҳдир. Оиланинг кўплаб таърифлари бор, лекин, менинг фикримча, социология фани уни енг тўлиқ беради. Тузилиш ва шаклнинг мазмуни нуқтаи назаридан оила тарихан ўзгариб турувчи ижтимоий гуруҳ бўлиб, унинг умумбашарий хусусиятлари гетеросексуал алоқа, қариндошлик муносабатлари тизими ва ижтимоий ва individual шахс хусусиятларининг ривожланиши ва муайян иқтисодий фаолиятни амалга ошириш ҳисобланади. Таниқли рус социологи С. P. Баранов оилани умумий турмуш тарзи ва ўзаро масъулият билан боғланган никоҳ ва консангуинликка асосланган одамлар уюшмаси сифатида белгилайди. Оила, қоида тариқасида, никоҳдан кўра мураккаб тизим екан, чунки у нафақат ер-хотинларни, балки уларнинг фарзандларини, шунингдек, қариндошларини бирлаштириши мумкин, оила нафақат никоҳ гуруҳи, балки ижтимоий institut сифатида ҳам қаралиши керак. Ижтимоий institut деганда жамиятнинг асосий еҳтиёжларини қондирувчи муҳим ижтимоий қадриятлар ва тартибларни бирлаштирувчи уюшган алоқалар тизими ва ижтимоий нормалар тушунилади. Ушбу таърифда ижтимоий қадриятлар умумий ғоялар ва мақсадлар деб тушунилади, ижтимоий тартиб-қоидалар гуруҳ жараёнларида стандартлаштирилган хулқ-атвор бўлиб, ижтимоий алоқалар тизими бу хатти-ҳаракатлар амалга ошириладиган ва муайян чегараларда сақланадиган роллар ва мақомларнинг тармоғидир. Оила институти ижтимоий қадриятлар мажмуини ўз ичига олади (севги, болалар учун муносабат, оилавий ҳаёт), ижтимоий тартиб (болалар тарбияси учун ғамхўрлик, уларнинг жисмоний ривожланиши, оила қоидалари ва мажбуриятлари); ролларни ва мақомларни ўзаро боғлаш (ер, хотин, бола, ўсмир, қайнона, қайнона, ака-ука ва бошқалар.), орқали оилавий ҳаёт амалга оширилади. Шундай қилиб, institut-инсон фаолиятининг яхши ривожланган мафкурага асосланган шакли; қоидалар ва меъёрлар тизими, шунингдек, уларнинг бажарилиши устидан ижтимоий назорат ишлаб чиқилган. Институтлар жамиятда ижтимоий тузилмалар ва тартибни сақлаб туради. Ҳар бир ижтимоий institut ўзига хос хусусиятларга ега ва бир қатор вазифаларни бажаради. Социолог ижтимоий институтларнинг қуйидаги вазифаларини белгилайди: ижтимоий муносабатларни мустаҳкамлаш ва такрор ишлаб чиқариш функсияси; тартибга солиш функцияси; интегралланувчи функсия; ешиттириш функсияси; коммуникатив вазифаси. Ижтимоий тузилмаларни яқин ўрганиш предмети бўлиши керак бўлган аниқ (санаб ўтилган) ва яширин (яширин) функциялар мавжуд, чунки улар ижтимоий ҳаётнинг ҳақиқий расмини аниқлашга ёрдам беради. Оиланинг мавжудлиги, барча ижтимоий институтлар каби, ижтимоий еҳтиёжлар билан шартланган. Барча ижтимоий институтлар сингари оила ҳам жамиятнинг мавжудлиги ва ривожланиши учун зарур бўлган ҳаракатлар ва муносабатлар тизимидир. Келинг, оила аъзолари никоҳ ёки консангуинитй, ҳаёт жамоаси, ўзаро ёрдам ва ўзаро ва ахлоқий масъулият билан бирлаштирилган кичик ижтимоий гуруҳ сифатида танлайлик. Оила орқали инсондаги ижтимоий ва табиий, ижтимоий ва биологик ирсиятнинг бирлиги енг тўлиқ ифодаланади. Ўз моҳиятига кўра, оила табиат ва жамият ўртасидаги бирламчи бўғин, инсон ҳаётининг моддий ва маънавий жиҳатлари ҳисобланади. Оиланинг ижтимоий вазифалари нафақат жамият еҳтиёжи, балки оила ташкилотининг ўзи еҳтиёжи билан ҳам белгиланади. Бу ҳам, бошқа омил ҳам тарихан ўзгаради, шунинг учун оила тараққиётидаги ҳар бир босқич айримларнинг ўлими ва бошқа функсияларнинг шаклланиши билан, унинг ижтимоий фаолияти кўлами ва табиатининг ўзгариши билан боғлиқ. Бироқ, бу ўзгаришлар билан жамият ўз тараққиётининг ҳар қандай босқичида аҳолининг такрор барпо бўлишига муҳтож, шунинг учун бу такрор ишлаб чиқаришнинг механизми сифатида оиладан доимо манфаатдор. Демак, оилани ижтимоий institut сифатида, маълум ижтимоий вазифани бажарувчи оила гуруҳи сифатида қараш мумкин. Оиланинг қуйидаги асосий вазифаларини ажратиш мумкин, бу вазифани амалга оширишга ёрдам беради: Репродуктив функция. Икки асосий вазифани бажаради: аҳолининг ижтимоий - биологик кўпайиши ва individual - болалар еҳтиёжини қондириш. У қарама-қарши жинсдаги кишиларни оила Иттифоқига бирлашишга ундайдиган физиологик ва жинсий еҳтиёжларни қондиришга асосланади. Бу функциянинг оила томонидан бажарилиши ижтимоий муносабатларнинг умумийлигига боғлиқ. Сўнгги йилларда бу функсия барчанинг еътиборини тортди: замонавий оилада нечта фарзанд бўлиши керак? Социологларнинг таъкидлашича, аҳолининг normal кўпайиши учун оилада уч фарзанд бўлиши керак. Тарбиявий вазифаси. Оилада катталар ҳам, болалар ҳам тарбияланади. Лекин унинг ёш авлодга таъсири айниқса муҳимдир. Шунинг учун оиланинг тарбиявий функсияси уч жиҳатга ега. Биринчиси-бола шахсини шакллантириш, унинг қобилияти ва қизиқишларини ривожлантириш, жамият томонидан тўпланган ижтимоий тажрибани вояга етган оила аъзолари (она, ота, бобо, буви ва бошқалар) томонидан болаларга ўтказиш.), ақлзаковатини бойитиш, естетик ривожлантириш, уларни жисмоний соғломлаштириш, соғломлаштириш ва санитария-гигиена маданияти кўникмаларини ривожлантириш. Иккинчи жиҳати шундаки, оила ҳар бир аъзо шахсининг ҳаёти давомида ривожланишига катта таъсир кўрсатади. Учинчи жиҳат-болаларнинг ота-оналарга (ва бошқа вояга етган оила аъзоларига) доимий таъсири, уларни ўз-ўзини тарбиялаш билан фаол шуғулланишга ундашдир. Иқтисодий ва иқтисодий вазифаси. Уни бажариш орқали оила аъзолари ўртасидаги мустаҳкам иқтисодий алоқаларни таъминлайди, жамиятнинг вояга етмаганлар ва ногирон аъзоларини моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлайди, моддий ва молиявий қийинчиликларга дуч келган оила аъзоларига ёрдам ва кўмак беради. Restorative функцияси. У оғир меҳнат кунидан кейин инсоннинг жисмоний, психологик, ҳиссий ва руҳий кучларини тиклаш ва мустаҳкамлашга қаратилган. Normal фаолият кўрсатаётган жамиятда бу оила функсиясининг рўёбга чиқишига иш ҳафтасининг умумий узунлигининг қисқариши, бўш вақтининг ошиши ва реал даромадларнинг ошиши ёрдам беради. Тартибга солиш функцияси. Унинг мақсади жинслар ўртасидаги муносабатларни тартибга солиш ва тартибга солиш, оила организмини барқарор ҳолатда сақлаш, унинг фаолияти ва ривожланишининг optimal ритмини таъминлаш, оила аъзолари томонидан шахсий, гуруҳий ва ижтимоий ҳаётнинг ижтимоий меъёрларига риоя қилиниши устидан бирламчи назоратни амалга оширишдан иборат. Оила ижтимоий жамоа сифатида шахснинг жамият билан алоқасини воситачилик қилувчи бирламчи унсур ҳисобланади: у боланинг ижтимоий алоқалар ғоясини шакллантиради ва унга туғма равишда киради. Демак, оиланинг кейинги енг муҳим вазифаси шахснинг ижтимоийлашувидир. Инсоннинг болаларга бўлган еҳтиёжи, уларнинг тарбияси ва ижтимоийлашуви инсон ҳаётининг ўзига мазмун бағишлайди. Бу функсия болаларга жамиятдаги муайян ижтимоий ролларни бажаришга, уларнинг турли ижтимоий тузилмаларга интеграциялашувига ёрдам беради. Бу функсия оиланинг инсон наслини кўпайтириш сифатида табиий ва ижтимоий моҳияти ҳамда оиланинг иқтисодийиқтисодий вазифаси билан чамбарчас боғлиқ, чунки болаларни тарбиялаш уларни моддий қўллаб-қувватлаш ва парвариш қилишдан бошланади. Коммуникатив вазифаси. Социологлар оиланинг коммуникатив функсиясига тобора катта аҳамият берганлар. Ушбу функциянинг қуйидаги таркибий қисмларини номлаш мумкин: оила аъзоларининг оммавий ахборот воситалари (телевидение, radio, даврий нашрлар) билан, адабиёт ва санъат билан алоқа қилишда воситачилик қилиш; оила аъзоларининг табиий муҳит ва унинг ҳис-туйғулари билан турли хил алоқаларига таъсири; оила аъзоларининг оила ичидаги уюшмаларини ташкил етиш. Бўш вақт функцияси. Дам олиш соҳасида рационал ҳордиқ чиқариш ва машқлар назоратини ташкил етишни амалга оширади, бундан ташқари, шахснинг бўш вақтлардаги муайян еҳтиёжларини қондиради. Бўш вақт функсияси оила аъзоларининг мулоқотга бўлган еҳтиёжларини қондириш учун бўш оила вақтини ташкил етишни оптималлаштириш, маданият даражасини кўтариш, саломатликни яхшилаш, куч-қувватни тиклашга қаратилган. Бахтли оилада ер-хотиннинг ва уларнинг фарзандларининг қизиқишлари ўзаро бойийди, бўш вақт фаолияти асосан ривожланиш хусусиятига ега. Ижтимоий ҳолат функсияси. У оила аъзоларига маълум ижтимоий мақомни тақдим етиши (ўтказиши) билан жамиятнинг ижтимоий тузилмасини такрор ишлаб чиқариш билан боғлиқ. Ҳиссий вазифаси. Бу ҳиссий қўллаб-қувватлаш, психологик ҳимоя, шунингдек шахслар ҳиссий барқарорлаштириш ва уларнинг психологик даволаш қабул ўз ичига олади. Маънавий мулоқотнинг вазифаси. Оила аъзоларининг шахсларини ривожлантириш, маънавий ўзаро бойитишни ўз ичига олади. Жинсий функсияси. Бу жинсий назорат машқлар ва ер-хотиннинг жинсий еҳтиёжларини қондириш қаратилган. Ижтимоий ва иқтисодий ўзгаришлар натижасида оила олдида турган муаммолар қуйидагилардан иборат: Аҳолининг кам таъминланган қатламларининг кўпайиши; Ижтимоий ва географик ҳаракатчанликни ошириш; Миграция, шу жумладан, давлат ташқарисида; Аҳоли саломатлиги ва демографик вазият ёмонлашмоқда (аҳолининг табиий пасайиши бошланди); Оила аъзоларининг, айниқса, аёлларнинг анъанавий ролларида асосий ўзгаришлар; Якка-ота оилалар сонининг ўсиши; Қўшади нисбати ошириш; Оиладаги аҳоли, ижтимоий етимлилик. Буларнинг барчаси давлат идоралари, оилалар, саноатчилар ва тадбиркорларнинг биргаликдаги масъулиятидир. Кўриниб турибдики, Россия давлатчилигининг секин, номувофиқ қурилиши, ижтимоий-иқтисодий ҳаётнинг шаклланишида жиддий хатолар мактабгача ва мактабдан ташқари таълимнинг кенг еркин тизими, болалар учун дам олиш дам олиш каби ижтимоий қадриятларга зарар етказди. Бугунги кунда бозорга ўтиш шиори остида, енг аввало, имкониятларнинг қисқариши ва молиялаштириш натижасида болалик даври ижтимоий инфратузилмасининг ноёб тизимларини йўқ қилиш давом етмоқда. Тижоратлаштириш енг болалар учун бу муассасалари бориш қийин қилади; уларнинг баъзилари, молиявий қийинчиликлар билан енгиш учун олмади, ёпиқ қилинмоқда. Ўн йиллар давомида шаклланган юқори малакали кадрлар салоҳияти йўқотилмоқда. Охир-оқибат, ривожланиш, дам олиш, ўқув тўгараклари ва бирлашмалари билан шуғулланиш имкониятидан маҳрум бўлган болалар азият чекмоқда. Бир пайт кўчада бошпанасиз одамлар, гиёҳвандлар, вояга етмаган қонунбузарларнинг бригадаларига қўшилишади. Енди, ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ, руслар ижтимоий хавфсизлик кўп елементлар заифлик ёки тўлиқ йўқлиги кескин ҳис етилади. Агар биз шахсий даромад соҳасини оладиган бўлсак, унда енг кам иш ҳақи, максимал пенсия, шунингдек, барча асосий ижтимоий нафақаларнинг янги миқдорлари одамларнинг tolerant мавжудлигини таъминлайдиган стандартлардан жуда узоқдир. Россия аҳолисининг кўпчилигининг кескин табақаланиши ва қашшоқлашуви нафақат бозорга ўтиш шароитларига боғлиқ, балки, авваламбор, бандлик, заиф ижтимоий таъминот, ногиронларнинг ушбу соҳадаги самарасиз давлат сиёсати натижасида иш ҳақи нисбати ҳолатини бузишдир. Халқаро оила йилини тайёрлаш ва ўтказиш бўйича Миллий Кенгашнинг лойиҳаси - "Россия Федерациясида оиланинг аҳволи тўғрисида" - биринчи marta Россияда оилаларнинг аҳволини объектив, аммо оқилона тасаввур қилади. Мамлакатимизда оилаларнинг умумий сони ортиб бормоқда-да (атрофида 9 ҳар чиқиб 10 мамлакат аҳолиси оила аъзолари), лекин оилалар ўзлари кичик ва кичик олишда (2-3 шахслар) 67% оилалар билан ёки фарзандсиз ер-хотин иборат. Муҳим нисбати битта-ота-она оилалар бор (33%) - бу, қоида тариқасида,, ягона оналар оилалар, ажрашган аёллар, бева бор. Сўнгги йилларда никоҳлар сони қарийб тўртдан қисқарди ва ажралишлар сони 10% га ошди, бу никоҳ институтидаги жиддий инқироздан далолат беради. Россияда туғилиш даражаси урушдан кейинги даврга нисбатан кескин тушиб кетди. 80- йиллардан бошлаб ноқонуний туғилиш даражаси ўсиб бормоқда. Шу билан бирга, сунъий абортлар сонининг кўпайиши кузатилмоқда. 80-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб ҳаёт давомийлигининг пасайиши қайд етилди. Бу жараён еса ҳозирча тўхтагани йўқ. Оналар ўлими мамлакат учун енг ўткир ижтимоий муаммога айланди. У кўпгина ривожланган мамлакатларга нисбатан 15-20 баробар кўпдир. Агар Россияда 100,000 та янги туғилган чақалоққа 50.8 та она ўлими бўлса, Скандинавияда-2.8 буюк Британияда -7 Ақшда-9. Умуман, табиий бўлмаган сабаблардан ўлимнинг ошишига мамлакатдаги ижтимоий тангликнинг кескинлашуви, миллатлараро низолар, овқатланиш сифатининг ёмонлашуви, екологик ва технологик офатлар сабаб бўлмоқда. Шундай қилиб, ҳаётимизнинг жиддий ижтимоий-иқтисодий ва маънавий-ахлоқий қийинчиликлари анъанавий оилавий муносабатларни издан чиқарувчи, уларнинг беқарорлигини оширувчи муҳим омиллардир. Ёш авлодларнинг оилавий ҳаётга тўғри тайёргарлиги ҳам йўқ емас. Жамиятимиз, ҳар қачонгидан ҳам кучли оила, жисмоний соғлом, маънавий ва ахлоқий жиҳатдан соғлом бўлиб, ўтмишда оилага нисбатан қилинган кўплаб бузилишларни бартараф етишдан манфаатдор.Шунинг учун бугунги кунда барча давлат ва нодавлат тузилмалар, жамоат ташкилотларининг иши оилани мустаҳкамлаш ва оила учун етарли турмуш даражасини таъминлаш ва унинг таълим вазифаларини тўлиқ амалга ошириш учун моддий, уй-жой ва турмуш шароитларини яхшилашга ёрдам бериш учун жуда муҳимдир. Шахс ривожланишининг ижтимоий-педагогик жиҳатлари Боланинг вақт ўтиши билан ривожланиш жараёнини тушунишнинг муҳим категорияси – ижтимоий муҳит шароити ва шахс шаклланишининг ички шарт-шароитларининг муайян нисбати-ривожланишнинг ижтимоий ҳолати тушунчасидир. Ривожланиш ўз маромига бўйсунадиган ва турли босқичларда махсус чора-тадбирларни талаб қиладиган сифатли неоплазмаларнинг мавжудлиги билан тавсифланади. Шунинг учун ривожланишни даврлаштиришнинг реал асоси ривожланишнинг ички ўзгаришларининг ўзидир. Маданиятда ривожланишнинг икки қутбли (ва кўп ўртасида) тушунчалари мавжуд: Туғма, меросхўр майлларни рўёбга чиқариш, бирлаштириш ва ўзгартириш каби ривожланиш; Ривожланиш ўз-ўзини ҳаракатнинг узлуксиз жараёни сифатида, биринчи навбатда, олдинги босқичларда мавжуд бўлмаган янгисининг тўхтовсиз пайдо бўлиши ва шаклланиши билан характерланади. Ривожланишнинг асосий мезонлари ҳар бир ёшнинг моҳиятини ифодаловчи неоплазмалардир. Шу билан бирга, ёшга боғлиқ неоплазма, бу ёш босқичида пайдо бўлган ва енг муҳим ва асосий тарзда боланинг онгини ва атроф-муҳитга (ижтимоий ва жисмоний) муносабатини, унинг ички ва ташқи ҳаётини, бу даврда ривожланишининг бутун жараёнини аниқлайдиган янги шахс тузилиши ва унинг фаолияти, психологик, ижтимоий ўзгаришлар тушунилади. Ривожланиш жараёнининг нотекислиги, унинг икки тури ҳақида: Ўзгаришлар секин, аста-секин тўпланиши-lytic даври; Кескин, зўравон break-инс ва ривожланиш кризислари. Инқироз ривожланишнинг зарурий даври бўлиб, унда ески шаклларнинг емирилиши ва янги шаклларнинг шаклланиши содир бўлиб, у кейинги лйтик ривожланиш даврида мавжуд бўлади. Шунинг учун инқироз босқичида нисбатан қисқа вақт (ой, йил) давомида бола шахсида кескин ва йирик ўзгариш ва силжишлар, ўзгариш ва синишлар содир бўлади. Ривожланиш тез, тез, фалокатли тус олади. Тадқиқотчилар томонидан ажратиб кўрсатилган инқироз ривожланиш босқичларининг асосий хусусиятлари: Индистинcтнесс даври чегаралари; Болаларни кризис ҳолатида тарбиялашда нисбий қийинчилик; Ривожланишнинг салбий табиати, олдинги босқичларда ҳосил бўлган нарсаларнинг ўлиш ва катнашиш жараёнлари биринчи ўринга чиқади. Демак, инқироздаги ривожланишнинг енг муҳим мазмуни ўтиш даври табиатидаги неоплазмаларнинг пайдо бўлиши бўлади. Ушбу неоплазмалар келажакдаги шахснинг ажралмас тузилишига қўшилмайди ва кейинги ёшнинг бошланиши билан ўлади. Шундай қилиб, болалар ривожланишини даврлаштиришнинг асосий мезони ва асоси бола томонидан ўзлаштирилган фаолият соҳаси, муносабатлар ва ижтимоий маконлар билан боғлиқ неоплазмалардир. Еришилган ривожланиш даражаси ёш - ҳар бир муайян йўналишнинг, ривожланишнинг таркибий қисмининг ўрни ва ўзига хос вазнини белгиловчи яхлит динамик таълим каби тушунчалар билан тавсифланади. Шахс, ривожланиб, унинг ички тузилиши ва ҳаракатида бир бутун бўлиб ўзгаради, шахснинг ҳар бир қисмининг ўзгариши бутуннинг ўзгариш қонуниятлари билан белгиланади. Ривожланиш маълум бир динамика – ҳар бир ёшнинг таркибий неоплазмаларининг вужудга келиши, ўзгариши ва битишув даврини белгиловчи барча қонуниятлар йиғиндиси билан характерланади.Турли босқичларда ва унинг механизмларида ривожланишнинг ўзига хос хусусиятларини тушуниш учун ривожланишнинг ижтимоий ҳолатини ҳисобга олиш керак-бола ва атрофдаги ҳақиқат ўртасидаги ўзига хос, ёшга хос, алоҳида, табиий ва ноёб муносабатлар, биринчи навбатда, ижтимоий.Ижтимоий муҳит-ideal ва мавжуд шаклларнинг реал ўзаро таъсири жараёнида содир бўладиган барча ўзига хос инсон шахс хусусиятлари, боланинг ривожланиши манбаидир. Уларнинг ривожланиш ижтимоий ҳолатининг моҳияти ва ижтимоий муҳитнинг роли ҳақидаги тушунчалари ҳар бир бола учун, турли фаолият турларини ўргатиш учун optimal ёш даврларининг, индивиднинг мавжудлигини назарда тутади. Ўрганиш, қандай қилиб, боланинг пишиб етилган функциялари ва хусусиятларига жуда кўп емас, балки бевосита ривожланиш зонасида жойлашган. Бола ўқув жараёнининг ўзида ривожланади ва маълум ривожланиш сиклини тугалламайди. Боланинг катталар билан ҳамкорлиги сифатида ўқув жараёни катталарга ва ҳаёт фаолиятининг мавжуд шаклларига таклиф етилган идеалнинг ўзаро таъсирининг алоҳида ҳолатидир. Ёшга оид ривожланишни янги фаолиятни ўзлаштириш жараёни сифатида тушуниш (ўйин-ўрганиш-мулоқот-иш.) рус педагогикаси ва психологиясида кенг тарқалди. Бироқ, айни пайтда - бу биз учун муҳим кўринади-ривожланиш-чуқур (оила-синф-мактаб-ҳовли-шаҳар-дунё) ва мазмундаги янги маконларнинг моҳирлиги. Муносабатларнинг ривожланиши parallel равишда амалга ошади ва қуйидаги босқичлардан ўтади: бола - ота - она; талаба - ўқитувчи; шахс - шахс; шахс-дунё. Бу уч жараён (ўзлаштириш фаолияти, маконлари ва муносабатлари) бир вақтда давом етади ва янги фаолиятнинг ривожланиши натижа ва шу билан бирга янги маконлар ва муносабатларни ўзлаштиришнинг шарти ҳисобланади.Демак, оила жамият бирлиги сифатида жамиятнинг узвий қисмидир. Жамият ҳаёти еса оила ҳаёти билан бир хил маънавий ва моддий жараёнлар билан характерланади. Жамият оилаларида оталар ва оналар ҳамда уларнинг фарзандлари бўлган инсонлардан иборат. Бу борада оилада ота ва онанинг роли, хусусан, оиланинг тарбиявий вазифаси жуда муҳимдир. Зеро, ота-оналар ўз фарзандларини меҳнатга, оқсоқолларга ҳурмат, атрофдаги табиат ва одамларга меҳрмуҳаббатни қандай ўргатиши фарзандларимиз қандай жамиятда яшашига боғлиқ. Езгулик ва адолат тамойиллари асосида қурилган жамият бўладими ёки аксинча? Бундай ҳолда, оилада мулоқот жуда муҳимдир. Зеро, мулоқот бола, жамият аъзоси шахсининг шаклланишида асосий омиллардан биридир. Айнан шунинг учун ҳам ахлоқий тамойиллар оилавий мулоқотда жуда муҳим бўлиб, уларнинг асосийси иккинчисига ҳурматдир. Бугунги кунда барча ижтимоий ходимлар замонамизнинг енг муҳим вазифаси - болани биологик мавжудот сифатида жамиятнинг тўлақонли, масъулиятли ва мустақил аъзосига айлантиришнинг optimal йўллари ва воситаларини излашда кўпроқ ёки камроқ даражада иштирок етмоқда. Бу йўлдаги енг муҳим восита еса оиладаги тарбиядир. Шунинг учун бу ижтимоий institut педагогик ўзаро таъсир предмети сифатида жамиятда алоҳида аҳамият касб етади. Ер сайёрасидаги одамларнинг universal онгида инсон шахсининг тобора ортиб бораётган қадр-қимматини гуманистик ғоя, унинг амалий амалга оширилишида, таълим ва тарбиянинг барча шаклларини, янги гуманистик мактабда, муайян инсон муаммолари, шунингдек, жамиятдаги барча ижтимоий муносабатлар ва инсон ижтимоий ҳимоясининг барча амалиёти билан боғлиқ барча профилларнинг замонавий мутахассисларини тайёрлаш тизимларига ўтиши керак. 10. Шарқ мутафаккирларининг психологик қарашлари Психология тарихи психологиянинг алоҳида соҳалари ва муаммолари бўйича билимларни синтез қилувчи бир неча мураккаб фанлардан биридир. Бир томондан, унинг мазмуни бошқа курслардан олинган билимларга – умумий, ёшга оид ва ижтимоий психологияга асосланади. Бошқа томондан, психология тарихи бу билимларни тизимга келтириш, психологиянинг шаклланиш мантиғини, унинг предметини ўзгартириш сабабларини, етакчи масалаларни тушунишга имкон беради. Психология тарихини билиш ҳозирги замон психологиясининг турли назария ва тенденсияларини, унинг ривожланиш йўллари ва тенденсияларини тушуниш учун зарурдир. Фақат уларнинг тарихий контекстга киритилиши уларнинг моҳиятини тушуниш, дастлабки позицияларини аниқлаш, уларнинг ҳақиқий янгилигини баҳолаш ва тарихий маъносини тушуниш имконини беради. Психология тарихини ўрганиш катта тарбиявий ва ахлоқий аҳамиятга ега. "Тарих фойдалироқ, ҳикматга тўла",-деб ёзган еди ўн бешинчи аср италиялик гуманист файласуфи. Lorenzo Валла. У бизни илм аҳли ҳаёти билан таништиради, ҳақиқат учун драматик курашни очиб беради, хилма-хил ҳис-туйғуларни уйғотади:ҳурматли ҳайратдан умидсизлик ва паришонхотирликдан. Фалсафа тарихи каби, психология тарихи нафақат фактлар ўргатади, балки фикрлаш, тушуниш ва етарлича individual психологик ҳодисалар ва тушунчаларни баҳолаш қобилияти, у объектив ва холис ўйлаш ўргатади, Реал афзалликлари ва абсолутизед назариялар ва ҳозирги кунда мода бўлган янги, ҳам камчиликлари топиш. Ушбу мақолада Араб Шарқ мутафаккирлари таълимотларида психология қандай ривожланганлигини кўриб чиқамиз. Араб ўрта аср фанида психологик қарашларнинг муҳим ўрни бир бутун объектив ва субъектив шарт-шароитлар мажмуидан келиб чиқади. Психологик ғояларнинг, шунингдек, барча илмий фикрларнинг ривожланиши Шарқ дунёсида кўплаб ижтимоиймаданий омиллар таъсирида рўй берди. Уларни таҳлил қилишда психологик билимларнинг Араб "ютуғи" сабаблари орасида икки гуруҳни ажратиб кўрсатамиз. Биринчидан, бу геосиёсий шарт-шароитлардир. Шарқда янги формация – феодализмнинг шаклланиши тарихан Ғарбга нисбатан олдинроқ содир бўлган. Унинг давлат тимсоли Араб халифалиги-мусулмон-феодал теократияси бўлиб, ҳокимиятда фақат Искандар Зулқарнайннинг Буюк империясига қиёсланган. Қадимда бўлгани каби, улкан давлат таълим миграция рағбатлантирди, иқтисодиётнинг ривожланиши, маданият, ва илмий қарашлар тарқалиши. Давлат Араб тилининг бирлиги қадимги асарларни таржима қилиш ва уларнинг ғояларини оммалаштиришни осонлаштирди. Географик ўрин (Ҳинд океанидан Атлантика океанигача) арабларга нафақат Осиёда, балки Европа, Ҳиндистон ва Хитойда ҳам илм-фан ютуқларидан фойдаланиш имконини берди: китоблар карвонлари бутун дунёдан халифалар кутубхоналарига оқиб ўтди. Айниқса, Араб маданияти ривожига дастлаб расмий давлат дини сифатида Исломга қўйилган еркинлик ва тенглик гуманистик ғояларнинг ижобий таъсири диққатга сазовордир. Иккинчидан, Араб дунёсида ўрта аср психологик тафаккурининг ривожланиши илмий шарт-шароитларга ега еди. Бу юнонларнинг қадимги маданияти (Демокрит, Ҳераклитус, Аристотел, Епикур, Платон ва бошқалар таълимоти) нинг анча бой тупроғига асосланган.). Суриядаги Едезиан мактаб ерта Ўрта асрларда Афина ва Искандария тан академиялари кам бўлмаган ҳокимиятни завқ. Уларнинг ёпилишидан сўнг тадқиқот марказлари яқин Шарққа кўчмоқда. 832-йилда Бағдодда "донишмандлар уйи" (Фанлар Академиясининг прототипи) очилади. Ўз ютуқлари: тиббиёт, физика, геометрия, астрономия, математика, алкимё каби амалий фанлар тизимининг гуллаб-яшнаши атоқли мутафаккир ва експериментаторларнинг пайдо бўлишига туртки бўлди. Уларнинг ҳаракатлари порох ихтиро олиб, магнит игна, сув ва механик соатлар, ернинг даражаси ўлчаш, ва вақт зоналари томонидан ўзгарувчан вақт кашф (фақат беш аср ўтгач, 1522 йилда, Фернанд Magellan експедицияси аъзолари Европа учун шунга ўхшаш кашфиёт қилди). Психологик билимлар еволюциясининг аввалги даврлари бундай илмий салоҳиятдан бехабар бўлиб, улар асосида Араб олимлари инсон қалбининг сирларини қидирганлар. Лекин психологик тадқиқотларида ҳам бу мутафаккирлар ўзларининг бой суянчиғига таянганлар. Зотан, Ерон Зардуштийлигининг дуалистик дунёқарашида руҳ ва тана, ҳаёт ва ўлим, яхшилик ва ёмонлик муносабатлари ҳақида Марказий саволлар туғилади. Саккизинчи асрда ақлий илоҳиётнинг дастлабки вакиллари Калама (муътазалитлар-яккаланиб қолганлар) ўз ёзувларида инсон ақл-идрокка мувофиқ ҳаракат қилади, деб даъво қиладилар. Табиат, уларга кўра, материалистик тузилишга ега бўлиб, ўлимдан кейинги жисм зарраларга парчаланади. Дунёдаги ҳамма нарса, шу жумладан, одамларнинг руҳлари ҳам сабаблидир ва бу дунёни илоҳий ваҳий орқали емас, балки инсон ақли орқали билишнинг ҳақиқий имконияти мавжуд. Бу борада Қуръонга оддий адабий асар сифатида қаралади. Муътазалилар ижодкорнинг антропоморфик вакиллигига қарши чиқиб, унда фақат абстракт Илоҳни кўрганлар. Ўрта аср Араб дунёсининг психологик ғоялари тизими ана шу тарзда шакллана бошлади. Уни лойиҳалашда мутафаккирлар галактикаси, илмий фаолияти жаҳон психологик тафаккури хазинасига абадий киритилган натижалар катта рол ўйнади. Мусулмон Шарқининг перипатетик анъаналарининг асосчиси," араблар файласуфи " Аристотелий таълимотини давом еттирди. У 238 та асар, жумладан, "ақл ҳақида", "руҳ ҳақида мулоҳаза", "биринчи фалсафа ҳақида", "беш моҳиятдаги китоб" психологик рисолаларини ёзган. Унинг психология фани учун аҳамияти кейинги назарий қурилишлар учун бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилган туб саволларни туғдиришдангина иборат емас, балки табиат, жамият ва тафаккур тараққиётининг умумбашарий қонуниятлари асосида уларга жавоб беришга сермаҳсул уринишдан иборат. Табиат ва руҳ ўртасидаги муносабатлар муаммосида Ал-Кинди детерминистик қарашларни бўлиб, Худо фақат узоқ сабабдир, деб таъкидлайди. Руҳ, унинг фикрича, " икки қисмга, яъни ақл ва ҳиссиётга бўлинади."Ал-Кинди" ақлнинг тўрт тури тушунчаси " ни яратишда устувор аҳамиятга ега, унга кўра, онг тўрт шаклда пайдо бўлади: ҳақиқий (универсаллар мажмуи сифатида); потенциал (универсалларни идрок қилиш қобилияти сифатида); сотиб олинган (қалбдаги универсалларни топиш каби); намоён бўлиш (ташқи амалга ошириш). Билим назариясида олим: "ҳақиқат, албатта, билиш мумкин; шунинг учун ҳам мавжуд бўлган нарсалар ҳам билиш мумкин."Ва яна:" инсон билими икки хил бўлади. Билимнинг биринчи тури бизга яқинроқ, лекин моҳиятдан ҳам узоқроқдир. Бу сезгилар орқали билимдир... моҳиятга яқинроқ ва биздан узоқроқ бўлган турли хил билимлар. Бу оқилона билимдир..." Ал-Киндий Шарқда биринчилардан бўлиб "салафларимизнинг тадқиқот меваларидан" фойдаланиш ва ҳақиқий билимга еришиш учун олимларнинг саъй-ҳаракатларини бирлаштиришга даъват етган. Еронлик олим-енсиклопедист, рационалист ва фреетинкер. Райда, кейин Бағдодда клиника югурди. Унинг илмий тадқиқотлари догматизмдан, тажрибалардан фойдаланиш ва физиологик тадқиқотларнинг амалий йўналиши билан ажралиб туради. Унинг дунёқараш тушунчаси беш абадий тамойил: яратувчи, руҳ, материя, макон ва замон ҳақидаги таълимотга асосланади. Унинг фикрига кўра, унинг сифатлари билан материя Худо билан тенг тамойилдир. Машҳур еронлик мутафаккир ва табиатшунос-"ҳар томонлама китоб" муаллифи психологик қарашларида биз кўр-кўрона Гиппократ ва Галенга ергашишни емас, балки кузатиш ва тажрибалар натижалари бўйича тиббиёт илмини қуришни маслаҳат топамиз. Ар-Розий ўз илмий ишларида психофизиологик муаммони ҳал етишга алоҳида ўрин ажратган. Шу муносабат билан у руҳ ва тана ўртасидаги яқин алоқани експериментал равишда исботлади. Билим назариясида олим материалистик сенсуализм ёндашувларига амал қилган. "Иккинчи муаллим" нинг (Аристотелдан кейин) илмий мероси катта ва хилма-хилдир. У ёзган юздан ортиқ асардан фанлар таснифи, фалсафа, мантиқ ва сиёсатга оид асарлар ажралиб туради. Бир қатор рисолалар психология муаммоларига бағишланган:" руҳ ҳақида"," руҳ кучи ҳақида"," ақл ва тушунча"," кўп ва бир нарсалар ҳақида","ақл ҳақида","саволлар моҳияти". Олим дунёнинг барча ҳодисаларини табиий қонуниятларни тан олишга асосланиб баён қилади. Шунинг учун психофизик муаммони ҳал қилишда у "руҳнинг моддаси материядан ажралган ҳолда мавжуд "деб ёзади, лекин" шаклларни берувчи нарса пайдо бўлганда уни яратади " - тана. Қалбнинг илк лавҳаси қалб тубида. "Жон тана олдида мавжуд емас,... бир танадан бошқасига ўтказа олмайди.... Ақли давлатлар турли хил бўлиши мумкин." Мутафаккир одамларнинг муҳим хусусиятларини аниқлайди: "инсон барча ҳайвонлардан махсус хусусиятларга ега, чунки у руҳга ега, ундан тана органлари воситасида ҳаракат қиладиган кучлар пайдо бўлади ва бундан ташқари, у тана органисиз ҳаракат қиладиган кучга ега; бу куч ақлдир. ( ... ) Бу кучлар ҳеч материядан мустақил мавжуд. Бу кучлар ҳам амалий сабабни ўз ичига олади – одамларга хос бўлган, қандай ҳаракатларни амалга ошириш кераклигини келтириб чиқаради." Бу ҳолат ал-Фаробийни фаол инсон ақли тушунчасига олиб келди, унга кўра одамлар ақл-идрокка ега бўлиб, ахлоқий муаммоларни ҳал қилишда ўз ақлларидан фойдаланадилар. Ибн Сино-лат. Авиценна (980-1037), табиб, табиатшунос, файласуф ва енсиклопедист. Унинг машҳурлиги ва авторитети ҳурматли "Муҳтор ва бошлиқ" тахаллусида акс етган. Ибн Сино билимнинг турли соҳалари: фалсафа, тиббиёт, тилшунослик, мантиқ, математика, физика, космология, кимё, етика ва бошқаларга оид кўплаб асарлар ёзган. - Араб тилида жами 456 та, Форс тилида 23 та асар. Мутафаккирнинг фалсафий ва табиатшунослик рисолалари бир неча асрлар давомида Шарқда ва Ғарбда катта машҳурликка еришган. Унинг " Canon оф Medical Science – - беш қисмдан бир тиббий енсиклопедия (тахминан 200 пп), юнон, Рим, Ҳинд ва Осиё шифокорлар тажриба натижаси, Европада ўттиз лотин нашрлар ҳақида ХВ-ХВИИ асрларда фақат омон. Канонир Ибн Синонинг илмий қарашларини ўрта асрлардаги барча тиббиёт мактабларида беш асрдан ортиқ раҳбарлик билан таъминлади. Психологик масалалар тиббиёт ва фалсафага оид рисолаларда кўриб чиқилганлигига қарамай, Авиценна психологияга алоҳида асарлар, жумладан, "Руҳ ҳақида шеър", "қиммат моддани тушунтириш ҳақида рисола", "инсон кучлари ва уларнинг билимлари ҳақида иншо", "Раис (файласуфлар бошлиғи) нинг ҳукмдорга совғаси", "Руҳ ҳақида рисола"ни бағишлади. Унинг" шифо китоби "(18 жилдда)" Физика "бўлимида Араб Ўрта асрларининг психологик енсиклопедияси – "Руҳ китоби" нинг бир тури келтирилган. Авиценна Аристотелнинг дунёқарашида, айниқса, инсон психикасини ўрганишга тиббий ва бошқа табиатшунослик ёндашувларидан фойдаланишда изчил ёндошган. Шу билан бирга Араб олими инсоннинг ички дунёсини дубликат ёки ғоя емас, балки унинг руҳиятининг мазмуни сифатида талқин қилишда Суқротнинг қаторини давом еттирди. Бу Авиценнанинг иккита психологиясининг келиб чиқиши еди: табиатшунослик ва метафизик, бу еса, ўз навбатида, унинг иккиёқлама ҳақиқат тушунчасида акс етган. Иккинчиси, тарихчиларнинг фикрига кўра, авлодлар учун сақланиб, Авиценна ҳақидаги табиий илмни Исломий реакциянинг ҳужумларидан ҳимоя қилган. Шу муносабат билан Авиценна руҳ ҳақидаги таълимот унинг диний ва табиий илмий қарашлари ўртасидаги "қатлам" ўрнини егаллади. Авиценнанинг дунёқараши унинг психологик қарашларининг номувофиқлигида акс етган, муаммолари жуда кенг: инсон руҳий кучлари таҳлилидан тортиб, дядлар ечимигача: "ҳаёт ва руҳият", "жон ва тана", "ҳайвон ва инсон қалб ҳаёти". Олимни асосан қуйидаги саволлар қизиқтирган: қалбнинг ўрни қандай? унинг моҳияти нимада? абадийми? Авиценнанинг бу саволларга берган жавоблари ноаниқ ва зиддиятли еди. Шунга қарамай, у ўрта асрларда психологик тафаккур еволюциясида муҳим рол ўйнаган ғояларни ифода етди ва експериментал тарзда асослаб берди. Бундан ташқари, у замонга мос келадиган психологик билимлар категориялари ва тушунчаларининг анча изчил тизимини қурди, кейинчалик замонавий Европа фанига ўтди. Аристотелга ергашган Авиценна инсон руҳини "табиий органик тананинг дастлабки тугалланиши" деб белгилайди, чунки у ақлли танлов ва фикрлаш орқали ҳаракатларни амалга оширади ва ҳозиргача умумийликни қабул қилади." Олимнинг фикрича, ақл, фаол ижодий куч, оламни англаш воситасидир. Шифо аниқ билиш билиш субъекти томонидан маълум объект вакиллик иборат", деган фикрни ифодалайди."Авиценнанинг ўлишида" кўрсатма ва кўрсатмалар", нарсани билиш унинг моҳиятини билишнинг сезгилари ва онгида акс етишидир. Билиш олдиндан сезувчи тажрибасиз мумкин емас: воқелик фақат сезгиларда берилади. "Қалбда ҳис", Авиценнанинг фикрича, "акс етган" деган маънони англатади. Абстраксия жараёнининг моҳиятини кўриб чиқиб, қуйидаги босқичларни аниқлади:: 1) ҳиссиёт (образнинг пайдо бўлиши); 2) вакиллик (образ ва материя ўртасидаги фарқ); 3) тасаввур (ғоя ва тушунчаларнинг пайдо бўлиши); 4) умуминсоний тушунча ва категориялар (абстраксиянинг енг юқори шакли). Авиценнанинг психофизиологик муаммосини ҳал қилишда инсон психикасининг манбаи мия деган хулосага келинади. Мия ва сезги органларидаги руҳий кучларнинг локализацияси олимлар томонидан шубҳасиз факт сифатида еътироф етилади: ҳар бир руҳий функсия бош мия сезувчи нервлари ёки ярим шарлари бўлимига тўғри келади. Мия жароҳатлари туфайли келиб чиқадиган бузилишларнинг кузатилиши мутафаккирнинг сезгилар ва фикрлаш жараёнлари билан алоқасини аниқроқ таърифлашга имкон берди. Шу асосда у маънавий кучлар ўз-ўзидан мавжуд емас, балки ўзига хос тана аъзосига муҳтож, деган хулосага келди. Лекин шунга қарамай, лисоний шаклдаги инсон руҳияти ўлмас, демак, ғоя ташувчиси сифатида жон ўлмас бўлган ғоя билан боғлиқ еканлиги таъкидланади. Авиценна психодиагностика тарихидаги биринчи ҳолатни-вегетатив соҳадаги ўзгаришларга асосланган ҳиссий мажмуани излашни (турли ташқи омилларга жавобан пулс тезлигини ошириш) тасвирлайди. Шунингдек, у ҳиссиётлар психологиясига оид дастлабки тажрибаларни-аффектив ҳолатларнинг експериментал психофизиологиясининг бошланиши (қўйларни бир хил овқат билан боқиш, лекин бўрининг ёнида) ҳам ўтказган. Унинг схемалари чуқур соматик силжишларнинг пайдо бўлишида "зарбалар" – қарамақарши ҳиссий муносабат ролини очиб беради. Авиценна тадқиқотлари ёшга боғлиқ психофизиологиядан бошланади. Одамларнинг туғилгандан то вояга етгунгача ривожланиши жараёнида нафақат физиологик ўсишга, балки инсоннинг руҳий хусусиятларида ҳам ўзгаришлар кузатилади. Таълимга муҳим рол берилди, бу орқали у ишонганидек, ақлий ривожланишнинг ривожланаётган организм тузилишига таъсири амалга оширилади. Физиологик жараёнларнинг боришини ўзгартирувчи ҳис-туйғулар болада атрофдагиларнинг таъсири натижасида пайдо бўлади. Болада маълум таъсир кўрсатиш йўли билан катталар унинг физиологик сифатларини шакллантирадилар. Авиценнанинг физиологик психологияси шу тариқа организмдаги жараёнларни бошқариш, бошқа одамларнинг хулқ-атворига боғлиқ бўлган сезувчи, таъсир етувчи ҳаётга таъсир етиш орқали маълум барқарор ҳолат бериш имконияти ҳақидаги тахминларни ўз ичига олган. Руҳий ва физиологик ўртасидаги муносабатлар ғояси унинг кенг тиббий тажрибасига асосланган ҳолда ишлаб чиқилган. Психик ҳодисаларни тушунтиришда изчил натурализмнинг мавқеи Авиценна табиатшунослик тушунчаларининг ҳозирги кунгача юқори илмий нуфузини таъминлади. Ўрта асрларнинг атоқли табиатшуноси у Аристотел, Евклид ва Galen таълимотлари бўйича шарҳловчи сифатида емас, балки психик ҳаёт меҳанизмларидан бири – кўриш сезгисининг конкрет ривожланиши сифатида ҳам танилган. Алгазеннинг асосий асари "Оптика хазинаси" дир. Сезгиларнинг бутун психологик концепциясининг ривожланишига таъсир кўрсатган Ибн Ал-Ҳайсамнинг асосий назарий умумлашмаси кўзнинг оптик тизим-қурилма орқали ифодаланишини ўз ичига олиши керак. Тажриба ва тажрибалар натижаларига асосланиб, олим ташқи дунё ҳақиқатларини онг актига айлантириш жараёни антик даврга ишонилганидек, объектдан ёки кўздан "оқишлар" билан емас, балки жисмоний механизм ёрдамида амалга оширилади, деган хулосага келади. Олим биринчи marta "сезувчи аппарат"дан нерв ўтказгичлар орқали қўзғалишни узатиш учун зарур бўлган вақт билан изоҳланадиган ақлий ҳаракатларнинг давомийлигига еътиборни қаратади. Кўргазмалилик давомийлиги мезонига кўра вақт сезгининг асосий омилларидан бири деб еълон қилинади. Шунинг учун, қисқа вақт давомида тақдим етилганда, фақат таниш нарсалар тўғри қабул қилиниши мумкин. Бунинг сабаби шундаки, визуал тасвирнинг пайдо бўлиш шарти нафақат ёруғлик стимулларининг бевосита таъсири, балки асаб тизимида қоладиган олдинги таассуротларнинг излари ҳамдир. Ҳар бир кўргазмали актда Ибн Ал-Ҳайтҳам бир томондан ташқи таъсирни қўлга киритишнинг бевосита таъсирини, иккинчи томондан еса, бу таъсирни қўшадиган ақлий меҳнатни ажратиб кўрсатган, шу туфайли кўзга кўринадиган нарсаларнинг ўхшашлиги ва фарқи аниқланган. Шу асосда бир қатор муҳим хулосалар чиқарилади: визуал камситиш қобилияти ҳукм билан ҳосил қилинади ва идрок қилинган нарсаларни қайта ишлаш онгсиз равишда содир бўлади; бинокуляр кўриш, ранг ўзгариши ва контрастлар ҳодисалари експериментал ва оптик тарзда тушунтирилиши мумкин; визуал идрок қилиш учун кўз ҳаракати зарур – ингл. Ибн Ал-Ҳайтҳам схемалари қадимги муаллифлардан арабларга мерос бўлиб қолган номукаммал қараш назарияларини йўқ қилибгина қолмай, балки янги тушунтириш тамойилини ҳам киритди. Кўргазмалиликнинг дастлабки sensor тузилиши оптиканинг експериментал-математик қонунлари ва асаб тизими хусусиятларининг ҳосиласи сифатида қаралди. Бу тенденсия мусулмон ва христианларнинг схоластиканинг асосий догмаларидан бири – унинг барча кўринишларида руҳ supra-табиий дунёга тегишли алоҳида бир хил шахс еканлиги ҳақидаги таълимотга қарши чиққан еди. Шундай қилиб, Ибн Ал-Хайтҳам ҳиссий идрокларнинг пайдо бўлган назариясининг илмий асосларини експериментал тарзда қурди, психологик қарашларни табиатшунослик қонунлари даражасига кўтарди. Олимлар одатда Ғазалийнинг номини еркин фикрнинг пасайиши ва диний илмларнинг жонланиши – ўрта аср Араб тафаккурининг диний ақидаларга бўйсуниши бошланиши билан боғлайдилар. Бунга сабаб унинг Шарқ перипатетикасига қарши қаратилган "раддия" (сўзма-сўз: номувофиқлик, парчаланиш, тарқалиш) асари ҳисобланади. Аммо, бундай баҳоларга еътироз билдириб, Абу-Hamid Ғазолий ижодида психологик билимлар учун бир қатор ижобий дамларни қайд етиш лозим. Унинг "адашишлардан қутулиш" рисоласи нафақат автобиографик табиати, балки психологик ғояларнинг турли йўналишлари курашини акс еттириши билан ҳам қизиқарлидир. Бу асар Шарқнинг Нодир адабий ёдгорлиги бўлиб, феодализм даврида руҳ илмининг шаклланиши ва еволюциясининг зиддиятли жараёнини очиб беради. Ғазалиётнинг психологик таълимотида енг қимматлиси сўз табиати ҳақидаги фикрлардир. "Биз исмлар ҳақида баҳслаша олмаймиз, чунки биз уларни фақат илоҳий қонун рухсати билан нарсаларга бердик", деб ёзади Абу Ҳомид раддияда. "Лекин бу ерда муҳим нарса сўзнинг ўзи емас, балки унинг маъноси."Шуни ҳам таъкидлаш керакки, АбуHamid Ғазолий индуктив-генетик метод ёрдамида психологик тушунчаларнинг анча изчил тизимини асослаб берди. "Инсонда яратилган биринчи нарса тегиниш туйғуси... кейин кўриш туйғуси инсонда яратилади... кейин у ешитиш билан жиҳозланган... Кейин унга таъм ҳисси яратилади… Ва ҳоказо екан, бир kishi ақлли объектлар дунё чегарасини кесиб емас, деб."Етти ёшга келиб, инсон" камситувчи қобилиятни ривожлантиради.""Кейин у янги босқичга кўтарилади, ва ақл унга яратилган."Илоҳий ижод" нинг сўнгги босқичи - "пайғамбарлик туҳфаси" нинг ниҳоясидир. Инсоннинг "илоҳий еволюцияси" босқичларининг батафсил тавсифи, уларнинг мазмунини очиб бериш, инсон психик дунёсини акс еттирувчи model тузишга бўлган саноқли уринишлардан бири еди. Бу усул Ламеттри ва Кондиллаc томонидан яратилган "одам-машина" ва "одам-ҳайкал" тизимларида ҳозирги замонда давомий топди, аммо бу олти асрдан ортиқ вақт ўтмасдан содир бўлмайди. Машҳур табиб, файласуф ва шоир Ибн Туифел Ибн Рушд билан дўстона муносабатда бўлган. Бидъат қарашлари учун "Ботир муаллим" лақабини олган. Деярли барча Европа тилларига таржима қилинган "Якзаннинг ўғли Хай" нинг мавжуд романида тарихчилар "психологик робинсонаде"ни кўришган. Унда чўл оролидаги жамиятдан ажратилган "жисмоний шахс" нинг ўз-ўзидан ривожланиши тасвирланган. Психологик тушунчалар тизимини яратган Ибн Туифел аста-секин roman қаҳрамонига атроф-муҳитни билиш воситаларини беради. Аммо бу жараён енди Гëазалийдаги каби илоҳий сабабият билан емас, балки инсоннинг ижтимоий анíаналар ва илоҳий ваҳийдан қатíи назар, оëз-оëзидан чуқурлашиш усули билан ривожланиш қудратини англаши билан юзага келади. Ақлли нарсалар билан чекланган дастлабки билимлардан инсон аста – секин ўз ақл-идрокини рўёбга чиқаришга - "ўзи мустақил шахс егаси" деган кашфиётга келади." Шундай қилиб, Ибн Туифел табиий дунё бирлиги ва унинг еволюцияси ҳақидаги илғор ғояни ҳимоя қилади. Бу бирликка олим инсоннинг ривожланаётган руҳий дунёсини, унинг онг дунёсини ҳам англатади. Бошқа ҳар қандай кўпроқ таълим ғарбий Европа фалсафий ва психологик фикр таъсир Шарқий аристотелизм, бир машҳур вакили. Ибн Рушд елликдан ортиқ асар ёзган бўлиб, улар орасида Аристотел асарларига" катта"," ўрта "ва" кичик " шархлар туради. Араб мутафаккири ўз асарларида атоқли қадимги юнон олими меросининг таҳлили туфайли "Буюк шарҳловчи" фахрий лақабини олган. Замондошлари Аристотелнинг табиатни, Аверроес еса-Аристотелни тушунтирганини айтишган. A. I. ҳақли равишда ишора сифатида. Ҳерзен, " Арасту бир Араб (Ибн Рушд) уни тирилтиргунга қадар қадимги дунё харобалари остига кўмилиб, жаҳолат зулматида мудраб ётган Европага олиб келди."Бироқ Ибн Рушд қадимги мутафаккирнинг таълимотини тушунтирибгина қолмай, уни қайта кўриб ҳам чиқди. У еттита китобда қомусий тиббиёт асари, "раддия раддияси" ва"ақл ҳақида мулоҳазалар"рисолаларининг муаллифи бўлган. Аверроес ўзининг психологик таълимотида жон-тан муносабатлари муаммосига материалистик изоҳ берган: "руҳнинг пайдо бўлиши ... руҳнинг тана қуввати билан бирлашиши у билан бирлашишга мойил бўладими?"Психика, individual руҳ ("менинг руҳиятим") сенсуаллик маҳсули сифатида ҳаёт жараёнида атрофдагилар билан мулоқот асосида шаклланади. Психиканинг манбаи ҳиссийлик, контактдир. Қалбни ҳиссиётлилик маҳсули сифатида тушуниш атрофдагилар билан мулоқот тугатилгандан сўнг унинг йўқ қилиниши ҳақида гапиради. Демак, шахс қалбининг боқийлигини инкор етиш. Ибн Рушд Аристотелнинг руҳ ва ақл ҳақидаги таълимотига ўзича изоҳ берди, яъни уларнинг ажралишини алоҳида таъкидлади. Руҳ танадан ажралмайдиган (биринчи навбатда, сенсуаллик) вазифалар сифатида тушунилган. Улар ақлий фаолият учун зарур (бу ҳам Аристотелнинг фикри еди), тана билан узвий боғлиқ ва у билан йўқолади. Ақлнинг ўзига келадиган бўлсак, у илоҳий бўлиб, қуёш ўз нурларини кўриш органига юборганидек, алоҳида руҳга ташқаридан киради. Вужуднинг йўқолиши билан унга таъсир етиш даврида илоҳий ақл қолдирган шахсий руҳнинг" излари " ғойиб бўлган фоний шахсдан ажралиб, бутун инсон зотига хос бўлган оламий ақл лаҳзаси сифатида мавжуд бўлиб қолаверади. Аристотелнинг пассив ва фаол онг ҳақидаги таълимотини ривожлантирар екан, Араб олими сенсуализм бизга илоҳий ақлни идрок етиш имконини беради, сўнгра салоҳият ва актуал руҳ ўзини намоён қилади, деб таъкидлайди. Илоҳий ақл фақат инсонда ҳаракатни бошлаб беради. "Руҳ икки йўл билан фаолдир", деб ёзади Ибн Рушд: биринчидан, танага нисбатан-ҳукмронлик қилади ва уни назорат қилади; иккинчидан, унинг тамойиллари ва моҳиятига нисбатан-ақллиликни идрок етади. Унинг танага нисбатан ҳаракатлари ҳиссий идрок, тасаввур, еҳтирослар, ғазаб, қўрқув, қайғу ва оғриқдир. Оқилона идрок объектларини ўйлай бошлагач, барча бегона нарсалардан воз кечади." Аверроес инсон психикасининг имкониятлари мукаммал еканлиги ҳақидаги фикрни билдириб, билиш жараёнида инсоннинг художўйлиги ҳақидаги ғояни тасдиқлади. У руҳнинг қисмларини фақат инсонда ҳаракатни бошлайдиган universal илоҳий ақл билан таққослади. Бу еса, ўз навбатида, кишиларнинг ақлий қобилиятлари жиҳатидан тенглигини назарда тутган. Шу билан бирга, "Реасонингс" бири у уч навлари уларни ажратадиган кўра, одамлар қобилиятларини реал фарқлар ғоясини ифодалайди: реторик (ҳукм қилиш учун барча қобилияти билан); диалектик ("табиат ва маҳорат билан" диалектик талқин қилиш қобилияти билан); аподеиктик ("табиат ва фалсафий фан томонидан"талқин қилиш қобилияти билан). Табиий олам ва психофизиолог сифатида Аверроес кўришнинг сезувчи қисми объективга тегишли еканлигини инкор етиб, кўз тўр пардаси томонидан бу функсиянинг бажарилишини асослаб берди. Шундай қилиб, Ибн Рушд онг ҳолатлари ва физиологик ҳодисалар ўртасидаги енг яқин алоқани еълон қилишда тўхтамади, руҳнинг айрим кучлари у бевосита тана аъзоларининг маҳсулотларини чақирди. Унинг билишда шахс руҳининг барҳаётлиги ва инсоннинг художўйлиги ҳақидаги назарий консепсиялари схоластик-догматик қарашларга зарба берди, одамларнинг табиий тенглиги ғоясини тасдиқлади ва уларнинг дунёвий қадрқимматини ҳимоя қилди. Атоқли мутафаккирнинг иккиёқлама ҳақиқат ҳақидаги қарашлари ўз даврининг "расмий" дунёқарашига мос келмас еди. Шунинг учун аверроизмнинг тақдири зиддиятларга тўла: илмий тан олинишдан то анатемагача (Ибн Рушдни "Масиҳга ҳуришни тўхтатмайдиган телба ит" деб аташган). 1256-йилда Рим Папаси номидан Albert Буюк Париж университетида Аверроесга қарши ақл бирлиги ҳақида маъруза қилди ва 1270-йилда Tomas Аквинаснинг бир рисоласи шу ном билан пайдо бўлди. Аммо Ўрта асрлар ва Европа Уйғониш даврининг кўплаб намояндалари учун аверроизм чинакам илмий дунёқарашни вужудга келтиришда байроқдор еди."Қалб" ўз тарихи давомида инсониятни кўп жиҳатдан билишга қизиқиш уйғотди, бу еса табиийки, унинг тадқиқот йўналишлари ва шаклларининг хилма-хиллигида ўз аксини топди. Турли даврларда уларнинг асосий манбалари ҳам диний муносабат, ҳам руҳ ва тана ўртасидаги алоқани акс еттирувчи емпирик маълумотлар, ҳам ўзида кечаётган инсон руҳий жараёнларининг спекулятив кузатишлари натижалари еди. Психологик билимлар еволюсиясининг ўрта асрлар даври муҳим хусусиятларидан бири айнан шу манбалар бирлигини тасдиқлашдир. Ўрта асрларнинг тенг аҳамиятли хусусияти-қадимги юнон сивилизациясининг қулаши оқибатида издан чиққан психологик ғоялар ривожида узлуксизликнинг тикланишидир. Лекин шуни таъкидлаш лозимки," феодал тикланиш " ўзига хос хусусиятга ега бўлиб, у руҳ тўғрисидаги қадимги таълимотларга шарҳловчиларнинг клерикал йўналганлигида ўз ифодасини топган. Бунинг катта сабаблари бор еди. Бу черков, айниқса, Европадаги монастир ҳаракати ва унинг Шарқдаги рақиби қадимги Юнонистон ва қадимги Рим мутафаккирларининг ютуқларини сақлаб қолган, шарҳлаган ва ривожлантирган."Жон таълимотлари" нинг жуда кўп сонли диний йўналиши ўрта асрларни илмий тушкунлик ва таназзул даври сифатида қабул қилишда стереотипнинг оммавий онгида шаклланишига олиб келди, бу еса бу давр олимларининг инсон маданиятининг прогрессив ривожланишига қўшган ҳиссасининг натижалари ва умумий аҳамиятига зиддир. Шу муносабат билан таназзул ва регрессия босқичидан кўра, феодал жамиятни инсон ақлий дунёси ҳақидаги билимларни чуқурлаштириш учун шарт-шароитларнинг тўпланиши ва ўсиши босқичи сифатида холисона тушунишнинг вазифаси ва зарурияти пайдо бўлади.Ниҳоят, Ўрта асрларда христианлик, Ислом ва Буддизм, маънавий интроспекциянинг ўзига хос шакллари билан ниҳоят шакллана борди ва ўзларини оламшумул динлар сифатида ўрнатдилар. Диний дунёқараш ва унинг схоластик апологетикасига муқобил равишда барча билим соҳаларида илмий фаолият ривожлана бошлайди ва руҳнинг експериментал фани туғилади. 11. Психологиянинг ривожланиш босқичлари Биринчи (милоддан аввалги ВИ аср-ХВИ аср) - психологик билимлар фалсафа, шунингдек, бошқа фанлар қаърида ривожланганда; Иккинчиси (ХВИИ-бошланиши). ХИХ аср). - психологияда експериментал метод шаклланганда; (Дастлабки икки давр биз учун кам қизиқарлидир, чунки улар психологиянинг фан сифатида туғилган даврлари еди.) Учинчи (10с-сер. ХХ асрнинг 30-йиллари) - ҳаёт фаолиятининг мақсади: хулқ-атвор, психоанализ, аналитик психология ва бошқалар.; Тўртинчи (ХХ асрнинг 50-йиллари-ХХ асрнинг охири)-ҳаётнинг мақсади-ўсиш ва ривожланиш: гуманистик ва трансперсонал психология. Бешинчи (ҳозирги замон) - ҳаётнинг мақсади олий ҳолатга кўтарилишдир: келажакнинг ажралмас психологиясини шакллантириш. Психология ўз тараққиётида бир неча босқичларни босиб ўтди. Пре-илмий давр тахминан милоддан аввалги ВИИ-ВИ асрларда, яъни психиканинг объектив, илмий тадкикотлар бошланишидан олдин, унинг мазмуни ва вазифалари билан тугайди. Бу даврда руҳ ҳақидаги ғоялар кўплаб миф ва афсоналарга, руҳни муайян тирик мавжудотлар (тотемлар) билан боғлайдиган ертаклар ва асл диний ақидаларга асосланган еди. Иккинчи, илмий давр милоддан аввалги ВИИ-ВИ асрларга келиб бошланади. Бу даврда психология фалсафа доирасида ривожланди ва шунинг учун у фалсафий даврнинг шартли номини олди. Унинг давомийлиги ҳам бир қадар шартли равишда - биринчи психологик мактаб (ассоциация) пайдо бўлгунга қадар ва фалсафа ёки табиатшуносликда қабул қилинганидан фарқ қиладиган ҳақиқий психологик терминологияни аниқлашгача белгиланади. Деярли ҳар қандай тарихий тадқиқотлар учун табиий бўлган психология тараққиётини даврлаштириш конвенционаллиги туфайли алоҳида босқичларнинг вақт чегараларини ўрнатишда айрим тафовутлар пайдо бўлади. Баъзан мустақил психология фанининг пайдо бўлиши W. Вундт мактаби билан, яъни експериментал психология ривожланишининг бошланиши билан боғлиқ. Бироқ психология фани ўз предметининг мустақиллигини, фанлар тизимидаги мавқеининг ўзига хослигини - фан ва гуманитар ва табиий бир вақтнинг ўзида ҳам ички, ҳам ташқи муаммоларни ўрганиш билан анча олдин мустақил деб белгиланди. ва психиканинг ташқи (хулқ-атвор) кўринишлари. Психологиянинг бу мустақил мавқеи 18-аср охири ва 19-аср бошларида университетларда ўқиш предмети сифатида жорий етилганда ҳам вужудга келган. Шундай қилиб, ХИХ аср ўрталарига келиб психологиянинг мустақил фан сифатида шу даврдан пайдо бўлиши ҳақида гапириш тўғрироқ бўлади. експериментал психологиянинг шаклланиши. Лекин ҳар қандай ҳолатда ҳам психологиянинг мустақил фан сифатида вужудга келиш даври фалсафанинг маëнавий тараққиёт даврига нисбатан анча қисқа еканлигини еътироф етиш лозим. Табиийки, бу давр бир текис емас ва 20 асрдан ортиқ вақт мобайнида психология фани сезиларли ўзгаришларга учради. Психологиянинг предмети, психологик тадқиқотларнинг мазмуни ва психологиянинг бошқа фанлар билан алоқаси ўзгарди. Узоқ вақт давомида психологиянинг предмети руҳ еди (1-жадвалга қаранг). 1) еса, турли даврларда бу тушунчага турли мазмун берилган. Антик даврда руҳ "архе" - дунёнинг бирламчи асоси, мавжуд бўлган ҳамма нарсани ташкил етувчи асосий ғишт деган тушунчага қиёслаб, тананинг бирламчи асоси деб тушунилган. Шу билан бирга, руҳнинг асосий вазифаси тана фаолиятини бериб ҳисобланган, чунки, илк олим-психологларнинг фикрича, тана руҳ томонидан ҳаракатда белгиланган inert massa ҳисобланади. Руҳ нафақат фаолият учун енергия беради, балки уни бошқаради. инсон хатти-ҳаракатини бошқарадиган руҳдир. Аста-секин билиш руҳнинг вазифаларига қўшилиб борди ва шу тариқа билиш босқичларини ўрганиш фаолиятни ўрганишга қўшилди ва у тез орада психология фанининг енг муҳим муаммоларидан бирига айланди. Ўрта асрларда руҳ, енг аввало, илоҳиёт учун ўрганиш предмети бўлиб, унинг илмий билиш имкониятларини анча торайтирган. Шунинг учун ҳам психология фанининг предмети расман ўзгармаган бўлса-да, аслида ўша даврдаги тадқиқот соҳаси тана фаолияти турлари ва билиш хусусиятларини, аввало, дунёни sensor билишини ўрганишни ўз ичига олган. Тартибга солиш функцияси, иродавий хатти-ҳаракатлар ва мантиқий фикрлаш моддий руҳ емас, илоҳий ироданинг имтиёзи деб ҳисобланган. Бунинг ажабланарли жойи йўқ жон ҳаётининг бу жиҳатлари деизм ва томизм (Авиcенна, Ф. Aquinas, Ф. Бекон ва бошқа олимлар) тушунчалар илмий ўрганиш мавзу қисми емас еди. ХХ аср психологиясидаги асосий йўналишлар ХХ аср бошларида психологияда инқирозли ҳолат юзага келади: интроспексия усули сезиларли натижалар бермади; руҳий воқеликнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаштириш, руҳий ҳодисаларнинг физиологик механизмлари билан боғлиқлиги муаммосини ҳал қилиш мумкин емас еди ва психологик назария ва експериментал маълумотлар ўртасида сезиларли бўшлиқ пайдо бўлди. Бу инқирозни бартараф етишга уринишлар психология фанида бир қанча нуфузли мактаб (йўналиш) ларнинг шаклланишига олиб келди. Беҳавиорисм James Watson (1878-1958) Бу соҳанинг асосчиси америкалик олим Д. Уоцон (1878-1958) ҳисобланади. Психология фан сифатида онг билан емас, илмий мушоҳада қилиш мумкин бўлмаган руҳий ҳодисалар билан емас, балки хулқ-атвор билан шуғулланиши керак. Уоцоннинг фикрича, хулқатворнинг асосий вазифаси (инглиз тилидан, хулқ - атвор - "хатти-ҳаракат") хулқ-атвор кузатишларини шундай жамлашки, инсоннинг тегишли вазиятга (стимулга) муносабати қандай бўлишини олдиндан айтиб бериш мумкин. Хулқ-бу кўр-кўрона синов ва хато орқали олинган ёки роте томонидан ўрганилган ўрганиш натижасидир E. Толман, К. Ҳулл, ва Б. Skinner, Watson издошлари, огоҳлантиришларга ва қизиқишларига жавоб ўртасидаги уланишлар тўғридан-тўғри емас, деган хулосага. Улар "оралиқ ўзгарувчилар" воситачилигида - билим, назорат механизми ва бошқалар. Бироқ, бу механизмлар компютернинг ҳисоблаш ва ҳал қилиш қурилмаси билан таққосланади, яъни.психологик бўлмаган. Шунга қарамай, хулқ-атвор ғоялари тилшунослик, антропология ва социологияга ижобий таъсир кўрсатиб, кибернетиканинг келиб чиқишидан бирига айланди ва ўрганиш муаммосининг ривожланишига ҳисса қўшди. Gestalt Психология Курт Levin (1890-1947) Wolfgang Koehler (1887-1967) T. Wертҳеимер, W. Keller ва К. Левиннинг саъй-ҳаракатлари туфайли Германияда пайдо бўлиб, у психикани integral тузилмалар (гесталц) нуқтаи назаридан ўрганиш дастурини илгари сурди. Gestalt психологияси мураккаб руҳий ҳодисаларни ассоциация қонунларига кўра оддийлардан қурилган деб талқин қилган W. Вундт ва Е. Титченернинг ассоциатив психологиясига қарши чиқди. Gestalt тушунчаси (немис тилидан. "шакл") сезувчи ҳосилаларни ўрганишда келиб чиққан бўлиб, уларнинг тузилишининг бу ҳосилаларга киритилган таркибий қисмларга (сезгиларга) нисбатан "устунлиги" кашф етилган. Масалан, ижро етилганда куй-да турли кейсларда ва турли сезгиларни уйғотади, у бир ва бир хил деб еътироф етилади. Фикрлаш худди шундай муомала қилинади: бу тақдир иборат, муаммо вазият елементлари таркибий талабларига хабардорлик, ва бу талабларга жавоб ҳаракатлар (Б. Koehler). Мураккаб руҳий образнинг қурилиши идрок қилинаётган соҳадаги муносабатларни (тузилмаларни) оний англашнинг махсус ақлий ҳаракати - инситетда амалга ошади. Gestalt психология ҳам беҳавиоризм билан ўз мавқеини зид, қайси фақат тасодифан муваффақиятга олиб келади "кўр" автомобил синовлари орқали излаб томонидан муаммо вазиятда тананинг хатти тушунтирди. Gestalt психологиясининг мохияти психик образ тушунчасини ишлаб чиқиш, психик ҳодисаларга системали ёндашувни маъқуллашдан иборат. Чуқур Психология Sigmund Freud (1856-1939) Ҳужжатли Adler (1870-1937) Cарл Gustav Жунг (1875-1961) Erich Fromm (1900-1980) Karen Horney (1885-1952) 1896да психологик назария ва амалиёт тенденцияси пайдо бўлди, бу енди чуқурлик психологияси деб аталадиган нарсанинг бошланишини белгилаб берди. Австриялик психиатр ва психолог З. Фрейд (1856-1939) томонидан ташкил етилган. Физиолог ва невропатолог сифатида ўз тадқиқотларини бошлаган Фрейд психикага физиологик ёндашув етишмайди, деган хулосага келди ва психоанализ деб атаган инсон руҳий ҳаётини таҳлил қилишнинг ўз тизимини таклиф қилди. Топик (структуравий) нуқтаи назардан психика Фрейднинг фикрича учта ҳосилани ўз ичига олади: "мен", "Super-мен" ва "у". Охирги икки тизим бирламчи қатламда жойлашган руҳий жараён-онгсизликда. "У" - бу икки гуруҳ дискларни жамлаш жойи: (а) хаётга хайдовчи ёки ерос, жинсий хайдовчиларни ва" мен " ни ўз-ўзини сақлаб қолишга хайдовчи ва (б) хайдовчи ўлимга хайдовчи, йўқ қилиш-тҳанатос. "Бу" хатти ҳаракатлантирувчи кучи, руҳий енергия манбаи, кучли мотивацион тамойили ҳисобланади. "Мен" психик аппаратнинг иккиламчи, юзаки қатлами бўлиб, одатда онг деб аталади. "Мен" атрофимиздаги дунё ва тананинг ҳолати ҳақида маълумотни қабул қилади. Унинг асосий вазифаси-юқорида қайд етилган дискларни ижтимоий соҳанинг шахсга душман бўлган талаблари билан унинг ўз-ўзини сақлаб қолиш манфаатлари йўлида ўлчашдир. "Мен "нинг" у "га қўйиладиган талаблар тизими-" Super - Его " -ички "бошқарувчи", "танқидчи", шахснинг ахлоқий ўзини тута билиш манбаидир. Психиканинг бу қатлами тарбия жараёнида (аввало оилада) асосан онгсиз шаклланади ва виждон шаклида намоён бўлади. Динамик жиҳатдан бу шахс даражалари онгли ва онгсизлар ўртасидаги зиддият билан тавсифланади. Беҳуш дисклар, Фрейд кўра, "табиатан кıнанмасı" ва "Super-Его" енергияси билан бостирилган етилади, қайси бир kishi учун чидаб бўлмас тарангликни яратади. Иккинчиси қисман беҳуш мудофаа механизмлари орқали олиб ташланиши мумкин - репрессия, рационализация, сублимация ва регрессия. Психоаналистнинг вазифаси психотерапевт сифатида Фрейд томонидан беморнинг еркин ривожланаётган бирлашмалари ва орзуларини таҳлил қилиш орқали травматик тажрибаларни аниқлашва кейин уларни амалга оширишга ёрдам беради ва шунинг учун улардан ўзини озод қилади. З. Фрейд психологияга бир қатор муҳим мавзуларни киритди: онгсиз мотивация, психиканинг мудофаа меҳанизмлари, ундаги жинсийликнинг роли, болалик руҳий жароҳатларининг вояга етишдаги хулқ-атворга таъсири ва бошқалар. Бироқ, унинг енг яқин талабалари, аввало, жинсий драйвлар, камситиш ҳисси ва бу нуқсонни (А. Adler) ёки universal тажрибани (К. Adler) ўзлаштирган коллектив беҳуш (archetypes) ўрнини қоплаш кераклиги ҳақида хулосага келишди. Жунг), шахснинг ақлий ривожланишини аниқланг. Adler, деб аталмиш "individual психология" асосчиси, онг ва онгсиз ўртасида қаттиқ чегаралари ва антагонизмлар йўқлигини таъкидлади. Жунг, аналитик психология деган нарсада " инсонга унинг иллатлари нуқтаи назаридан қараганда, унда соғлом ва кучли бўлган нарсалар асосида қаради." K. Horney, Г. Sullivan ва Е. Fromm, freudian психоанализ (нео - Фреудианс) ислоҳотчилари, инсон руҳиятининг онгсиз ядросининг табиатини унинг ҳаётининг ижтимоий шароитлари билан боғлашга ҳаракат қилишди. Инсон нафақат биологик предметли онгсиз драйвлар билан, балки хавфсизлик ва ўз-ўзини англаш (Horney), ўзини ва бошқаларни ерта болалик даврида (Салливан) ва жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий тузилиши (Fromm). Когнитив Психология Улрик Неиссер (1928-) Унинг вакиллари У. Неиссер, А. Паивио, ва бошқалар бор. улар субъектнинг хаттиҳаракатларида (лотинча cогнито-билимдан) билимга муҳим рол ўйнайди. Улар учун Марказий савол мавзу хотирасида билимларни ташкил етиш, еслаб қолиш ва фикрлаш жараёнларида оғзаки (оғзаки) ва образли компонентларнинг нисбатига айланади. Бу психология ахборот-теоретик ёндашувнинг маълум таъсири остида пайдо бўлди. Когнитив психологиянинг асосий тушунчаси "схема"дир. Инсон бошида мавжуд бўлган объектлар ва ҳодисалар ҳақидаги маълумотларни тўплаш ва қайта ишлаш режаси. Идрок, хотира, тафаккур ва бошқа билиш жараёнлари организмнинг тузилиши генотип билан белгиланадиган тарзда схемалар билан белгиланади. Натижада когнитив психология билиш фаолиятига хос бўлган енг муҳим хусусиятларни: селективлик, муҳитнинг детерминативлиги, когнитив схемаларнинг нотўлиқлиги ва бошқаларни аниқлади. Гуманистик (екзистенсиал) психология Gordon Willard Аллпорт (1967) Murray Генри Aleksandr (1893-1988) Майкл Murphy Cарл Тўлов Rogers (1902-1987) Иброҳим Harold Maslow (1908-1970) Унинг енг таниқли вакиллари Г. Аллпорт, Г. A. Murray, Г. Murphy, К. Rogers, А. Maslow инсоннинг соғлом ижодий шахсини психологик тадқиқот мавзуси деб ҳисоблайди. Бундай шахснинг мақсади психоанализ фикрича гомеостазга еҳтиёж емас, балки ўз-ўзини бажариш, ўз-ўзини актуаллаштириш, инсон "мен"ининг конструктив тамойилини ўсишидир. Инсон узлуксиз ривожланиш ва ўз-ўзини англаш учун потенциалга ега бўлган дунёга очиқдир. Севги, ижодкорлик, ўсиш, олий қадриятлар, маъно-бу ва шунга ўхшаш тушунчалар инсоннинг асосий еҳтиёжларини ифодалайди. V. томонидан таъкидланганидек. Франкл, логотерапия концепциясининг муаллифи, ҳаётга қизиқишнинг йўқлиги ёки йўқолишида, инсон зерикишни бошдан кечиради, иллатга дучор бўлади ва қаттиқ муваффақияцизликка учрайди. Ушбу ғояларга мувофиқ, гуманистик психология шахснинг ақлий фаровонлиги учун рецептлар ишлаб чиқади. Гуманистик психологиянинг ўзига хос тармоғи руҳий (христиан) психологиясини ҳам кўриб чиқиш мумкин. Психологиянинг предметини руҳнинг ҳаёт ҳодисалари билан чеклашни ноқонуний деб ҳисоблаб, руҳнинг оламига айланади. Руҳ яхшироқ учун ўзўзини аниқлаш кучи, совға мустаҳкамлаш ва рад нима енгиш учун. Маънавият инсонга муҳаббат, виждон ва burch туйғусини беради. Бу инсонга мавжудлигининг асоссизлиги, хаёлий табиати инқирозини бартараф етишга ёрдам беради. ХХ асрда рус психологик фикри Лев Семёнович Vygotsky (1896-1934) Alexey Николаевич Леонтиев (1903-1979) Луриа Aleksandr Романович (1902-1977) Бутрус Яковлевич Галперин (1902-1988) ХХ-аср психологияси ривожига салмоқли ҳисса. Бизнинг олимлар Л. S. Vygotsky (1896- 1934), А. N. (1903-1979), А. R. (1902-1977) Леонтиев Луриа ва П. Я. Галперин (1902-1988) олий ақлий функсиялар (тушунчаларда фикрлаш, ақлий нутқ, мантиқий хотира, ихтиёрий диққат) тушунчасини киритди. психиканинг ўзига хос инсоний, ижтимоий белгиланган шакли сифатида, шунингдек, инсон ақлий тараққиётининг маданий-тарихий тушунчасига асос солди. Бу функсиялар дастлаб ташқи фаолият шакллари, кейинчалик еса бутунлай ички (интрапсихик) жараён сифатида мавжуд бўлади. Улар кишилар ўртасидаги нутқий мулоқот шаклларидан келиб чиқади ва тил белгилари билан воситаланади. Белгилар тизими атрофдаги табиатга нисбатан кўпроқ даражада хатти белгилайди, белгиси бери, рамзи қулаб хатти дастурини ўз ичига олади. Олий ақлий функциялар таълим жараёнида, яъни бола ва катталарнинг биргаликдаги фаолиятида ишлаб чиқилади. A. N. Леонтиев инсон психикасининг субъектив тузилмаларига восита-белги ҳаракатларининг юқори шаклларини " аралаштириш "(интериоризация) жараёни сифатида юқори ақлий функцияларнинг шаклланиш механизмини очиб берувчи бир қатор експериментал тадқиқотлар ўтказди. A. R. Луриа юқори ақлий функцияларнинг мия локализацияси ва уларнинг бузилиши муаммоларига алоҳида еътибор қаратди. У психология фанининг янги соҳаси - нейропсихологиянинг асосчиларидан бири еди. P. Я. Галперин руҳий жараёнларни (идрокдан инклюзив фикрлашгача) муаммоли вазиятларда субъектнинг индикатив фаолияти деб ҳисоблади. Тарихий жиҳатдан психиканинг ўзи фақат образга асосланган йўналганлик учун кўчма ҳаёт вазиятидагина пайдо бўлади ва шу образ нуқтаи назаридан ҳаракатлар ёрдамида амалга оширилади. P. Я.Галперин ақлий ҳаракатлар (образлар, тушунчалар) ни босқичма - босқич шакллантириш тушунчасининг муаллифидир. Бу тушунчани амалда тадбиқ етиш таълим самарадорлигини сезиларли даражада ошириши мумкин. 12. Психологик тестлар ва уларнинг вариантлари Самарали психологик тест яратиш учун муаллифлик жамоалари учун камида 10 йиллик иш талаб етилади. Синов сифати унинг тарозисини текшириш ва стандартлаштиришнинг кўп босқичли тартиби билан таъминланади. 1990 Россия ҳақиқатга мослаштирилган қилинган бир неча тестлар бор, бас, у ходимларни баҳолаш учун яхши психологик тест танлаш қийин. Албатта, тестлардан ташқари, шахсни ўрганишнинг турли усуллари маълум ва ҳар бири ўз муаммоларини ҳал қилади. Сунъий интеллект соҳасидаги замонавий тадқиқотлар ва нейроинформатика соҳасида тадқиқотчилар орттирган тажриба психодиагностика соҳасида янги имкониятларни очиб беради. Хусусан, М. G. Доррер ва ҳаммуаллифлар нейрон тармоқ аппаратидан фойдаланиб, тажриба асосида психодиагностик методларни яратишда амалиётчи психологлар ва тадқиқотчиларнинг еҳтиёжларини қондириш, диагностик моделни расмийлаштириш ва қуриш босқичини четлаб ўтиш мумкинлигини кўрсатди. Тестлар 1864ДА Ж. Fisher томонидан буюк Британияда талабалар билимини синаш учун ишлатила бошланди. Тест назарий асослари 1883 йилда инглиз психолог Ф. Галтон томонидан ишлаб чиқилган: шахслар бир қатор бир хил тестлар бир қатор қўллаш, натижаларини статистик қайта ишлаш, ва баҳолаш стандартлари танлаш. "Тест" атамаси биринчи marta америкалик психолог Ж. R. R. Tolkien томонидан кашф етилган. 1890 йилда Кеттел. Унинг таклиф етилган қатор 50 тестлар аслида ибтидоий психофизёложик хусусиятларини аниқлаш учун бир дастур вакили: ўша пайтда енг ривожланган психологик тажрибалар асосида (мисол учун, динамометр ёрдамида ўнг ва чап қўллари кучини ўлчаш, овоз реакция тезлиги, ва бошқалар.) Француз психологи А. Бинет тестологик тадқиқот тамойилларини инсоннинг юқори ақлий функцияларига татбиқ етди: унинг қатор тестлари (1891) хотира, вакиллик тури, диққат, естетик ва ахлоқий ҳис-туйғулар ва бошқаларни синаб кўриш учун вазифаларни ўз ичига олди. Биринчи стандартлаштирилган педагогик тест америкалик психолог Е. Торнодйке томонидан тузилган. Тест синовларининг ривожланиши математик методларнинг психология ва педагогикага кириб келишига олиб келган сабаблардан бири еди. Америкалик психолог К. Spearman тестларни стандартлаштириш ва тест тадқиқотларини холисона ўлчаш учун корреляцион таҳлилнинг асосий усулларини ишлаб чиқди. Спеарманнинг статистик усуллари-омилли таҳлилдан фойдаланиш тестни янада ривожлантиришда катта рол ўйнади. Касбий танлов учун психотехникада тест синовлари кенг тарқалди. Психотехниканинг жадал ривожланиши 1914-1918-йиллардаги биринчи Жаҳон уруши даврида, армия ва ҳарбий ишлаб чиқариш еҳтиёжлари учун касбий танлов устувор бўлганда содир бўлди. Шу муносабат билан тест усули психотехникада кенг қўлланилади. Тестологик тадқиқотларнинг енг катта тараққиёти Ақш да қабул қилинган (масалан, 1939-45-йиллардаги иккинчи Жаҳон уруши даврида 20 миллионга яқин kishi армия сафарбарлиги пайтида синовдан ўтказилган). Россияда тестларни тузиш ва қўллаш охирги 20 ларга тўғри келади century.In 1926, мактаблар учун тестлар биринчи қатор чоп етилди. Ўтган асрнинг охиридан бошлаб, тажриба юқори ақлий жараёнларни (ҳукм, натижа, фикрлаш) ўрганишда ҳам қўлланилган бўлса-да, илгари експериментни фақат елементар руҳий жараёнларга қўллаш мумкинлиги қайта-қайта айтилган. Нима учун психологик тестлар керак? Мавзу нима ва ҳали ҳал қила олмаслигини билиш учун. Бунинг учун тестда ўрганиладиган билим ва кўникмаларга нисбатан маълум мазмун киритилади. Тест дизайн битта схема асосида: тест мақсадларини аниқлаш, қўпол шаклда тест тузиш, тест субъектларининг вакиллик намунаси бўйича тест синовлари ва камчиликларни тузатиш, ўлчов кўламини ишлаб чиқиш (сифатли мулоҳазалар ва натижаларни статистик қайта ишлаш асосида) ва натижаларни талқин қилиш қоидалари. Ушбу назорат ишининг мақсади психологик тестларни ўрганиш: Бу мақсадга қуйидаги вазифаларни ҳал етиш орқали еришилади:: "Психологик тест" тушунчасини очиб бериш; Психологик тестларнинг асосий хусусиятларини ўрганиш; Стандартлик-тест усули стандартлаштирилган бўлиб, олинган маълумотларга кўра normal тақсимот қонунига ёки ижтимоий-маданий характердаги нормага мос келиши керак. Меъёрларга мувофиқ, ўрганилаётган хислат шиддатининг кучлилиги ҳақида маълумот берувчи қадриятлар тизмалари шакллантирилади. Ишончлилик-тестнинг такрорий ўлчашда ўхшаш натижалар бериш хусусияти. Ишончли усул експериментаторнинг йил ёки жинси вақтидан қатъи назар, шунга ўхшаш натижалар беради, бундай фон омилларининг таъсири унинг ишончлилигини белгилайдиган усулнинг ўзи билан минималлаштирилиши керак. Амал қилиш-тест натижалари ўлчаш учун мўлжалланган характерли мос бўлсин. Ички ва ташқи амал ўртасида фарқ бор. Ташқи ҳолатда, бу ёзишмалар объектив ютуқлар билан ижобий корреляция билан тасдиқланиши мумкин, разведка тестидаги натижаларни академик ишлаш билан таққослаш мумкин. Ички ҳолатда, ҳамма нарса мураккаброқ, бу ерда биз назарий алоқа ҳақида гапирамиз, қурилган model аслида еълон қилинган жиҳатни қанчалик моделлаштиргани ҳақида. Аммо шунга ўхшаш "исботланган" усуллар мавжуд бўлса, ҳамма нарса оддий бўлиши мумкин, кейин аллақачон маълум бўлган усул билан боғлиқ ҳолда қилиш мумкин. Агар новатор бўлиш учун етарли омадли бўлса, ички амал узоқ тажриба ва интеллектуал иш орқали топилган ва бир тарзда "яратувчиси" виждонига қолади. Меҳнат кодексида ишга ёки меҳнат шартномаси тузилган ходимлар билан мурожаат қилишда ҳам психологик тест ўтказиш назарда тутилмаган (лекин тақиқланмаган). Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ishida психофизиологик тадқиқотлар оммавий тезкор-қидирув чорасидир. 1990-йиллар бошида давлат бошқарувида муайян лавозимларга номзодларга синов қўлланилди, бироқ кейинчалик бекор қилинди ва ҳозирда бундай синов қўлланилмайди. Ноқонуний "тест" компанияси ва унинг менежери учун салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Бунинг учун жамоа шартномалари, ички меҳнат қоидалари, меҳнат қоидалари ва бошқалар. ходимлар турли хил синов ва тадқиқотларни (шунингдек аттестацияларни) ўтказишлари мумкинлигини кўрсатинг. Бир иш учун мурожаат қачон, ҳар бир kishi бу ҳужжатлар билан таниш. Нутқий компонентнинг тестда ифодаланиши ёки ифодаланмаслигига қараб verbal ва новербал тестлар ўртасида фарқ бор. Демак, сўз бирикмаси тести жавоб сифатида маълум ҳаракатларни талаб қилувчи оғзаки ёки новербал тестдир. Гуруҳли ва individual тестлар гуруҳли тест бир гуруҳ предметларни текшириши билан фарқланади. Ютуқ тестлари ва шахс тестлари қайси шахс хусусиятлари синовдан ўтказилаётганлиги асосида фарқланади. Ютуқли синовларга ишлаш тестлари, ижодкорлик тестлари, қобилият тестлари, sensorмоторли тестлар ва, албатта, разведка тестлари киради. Шахс тестлари муносабат тестлари, характер тестлари, қизиқишлар, temperament тестлари ва мотивацион тестлардир. Бироқ, бу бўлиниш жуда схематик ва баъзи бир оғишлар мумкин. Мақсад тестлари енг кўп ютуқли тестлар ва психофизиологик тестларни ўз ичига олади. Бу субъектив тестлардан фарқ қилади, унда мавзу тадқиқотнинг ҳақиқий мақсадини қабул қилмаслиги мумкин. Натижада, лойиҳа тестлари "тўғри" ёки "тўғри емас" деб ҳисобланмайдиган жавобни беради, лекин еркин жавоб берилиши керак, яъни мавзу "бошидан" жавобини олиш керак бўлган тест топшириғини тузиш ва уни маълум рўйхатдан танламаслик керак. Оддий ва мураккаб тестлар бир нечта мустақил субтестлардан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бирига жавоб бериш керак ва умумий балл ҳисобланади. Агар бир нечта битта тест бирлаштирилса, тест батареяси ёки тест пакети ҳосил бўлади. Анкеталарни психологик ёки социологик ахборот тўплашнинг бу усулига қўйиладиган талабларга жавоб берса, тестлар сифатида ҳам таснифлаш мумкин. Ҳозирги кунда мезон асосидаги тестлар кенг тарқалиб, мавзуни ўртача маълумотлар билан таққосламасдан, олдиндан белгиланган меъёрга нисбатан баҳолаш имконини берди. Тест натижалари Тестологияда меъёр-муайян шахслар гуруҳини дастлабки синовдан ўтказиш натижасида олинган ўртача статистик маълумотлар. Олинган натижаларни фақат асосий ижтимоиймаданий ва демографик хусусиятларига кўра ўхшаш бўлган субъектлар гуруҳларига изоҳлашни асосийга ўтказиш мумкин. Натижаларнинг ишончлилигини ошириш учун таянч намуналарни кўпайтириш, яъни репресентативликни ошириш, намунанинг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда тузатиш омилларини жорий етиш ва материални тақдим етишнинг новербал усулини жорий етиш лозим. Аниқлик учун тест натижаларини тест профили томонидан ҳар бир subtest учун график тасвир кўринишида тақдим етиш мумкин. Психологик тест давлат амалиётининг турли соҳаларида тобора кўпроқ қўлланилмоқда. Бу инсоннинг интеллектуал, ҳиссий ва шахсий хусусиятлари бўлиб, улар муайян вазиятларда муваффақият ёки муваффақияцизликни аниқлайди. Тестлар ва бошқа психодиагностик процедуралар сизга берилган шахснинг қандай фазилатларини аниқ ва аниқ аниқлашга имкон беради. Шу тарзда олинган маълумотлар унинг ҳаётида юз берган воқеаларнинг кўпини тушунишга, еҳтимол келажакдаги ютуқларни олдиндан айтиб беришга ва шахсий мақсад йўлидаги кўплаб тўсиқларни муваффақиятли четлаб ўтишга имкон беради. Дастлаб тестлар ақли заиф шахсларни аниқлаш учун мўлжалланган еди. Келажакда улар клиникада руҳий касалликларнинг дифференсиал диагностикаси, асаб тизимига шикаст етказиш оқибатларини аниқлаш, ҳуқуқбузарларни, ҳиссий ва бошқа турдаги касалликларга чалинган кишиларни текшириш учун кенг қўлланилди. Тест синовлари мактаб психологи амалиётида мустаҳкам ўрин олган. Ўқишга тайёрлик, турли билиш жараёнларининг шаклланиш даражаси ва бола ривожланишининг бошқа бир қатор хусусиятлари катта боғча гуруҳларида аллақачон аниқланган. Интеллектуал ногирон ва айниқса иқтидорли болаларни аниқлаш, академик қобилияцизлик сабабларини баҳолаш, синфдаги шахслараро муносабатлар муаммоларини ҳал қилиш, ўқувчиларнинг professional маслаҳати таълим тизимидаги тестлардан фойдаланиш соҳаларидандир. Корхона ичидаги ходимларни ишга олиш ва тарқатиш ҳам психологик тест йўналишларидан биридир. Кўпгина касб турлари инсоннинг муайян психологик фазилатларга ега еканлигини тахмин қилади. Афсуски, уларнинг барчаси ишлаб чиқилиши ёки тузатилиши мумкин емас, шунинг учун айрим фаолият турларига чекловлар мавжуд. Тестлар вақтида бу чеклашлар аниқлаш ва шундай кераксиз ўқув харажатларини олдини олиш имконини беради, иложи бахциз ҳодисалар, ва иложи шахсий муаммолар туфайли бир оз танланган касб учун. Кўпгина тестлар инсоннинг яширин потенциалларини очиб, унинг professional ўсишининг истиқболли йўналишларини очиб беради. Психологик маслаҳат амалиётининг ривожланиши тестлардан фойдаланиш учун кенг майдон очади. Маслаҳат жараёнида мутахассис баъзан инсон ҳаётининг деярли барча жиҳатларига тегиб кетади. Борган сари одамлар ўз-ўзини кашф етиш ва шахсини ўзгартириш воситаси сифатида синовларга ўтишмоқда. Бу махсус синов процедуралари синфига олиб келади: машҳур, кўпинча кулгили сўровномалардан инсон психикасининг тубига тегадиган ёмон тузилган проекцион усулларга. Психологик диагностика, шу жумладан тест, консептуал психологнинг касбий фаолияти учун самарали восита бўлиши мумкин. Бироқ, психодиагностик тестлардан фойдаланиш мутахассиснинг малака даражасига кўтарилган талабларни келтириб чиқаради. Психодиагностика мавзусининг зоҳирий ривожланишига қарамай, тест натижаларидан амалий фойдаланиш масалалари касбий ижод учун еркин соҳа бўлиб қолмоқда. Ва амалиёт психологлар катта сони ҳали психологик маслаҳат ва синов тамойиллари ва усулларини интеграция қилиш учун муҳим саъй-ҳаракатларни 13. Мия ва психика Узоқ вақт давомида руҳий ҳодисалар инсон миясининг иши билан чамбарчас боғлиқ. Бу ғоя милоддан аввалги биринчи минг йилликда Кротон Алкмаеон (милоддан аввалги ВИ аср) томонидан шакллантирилган ва Гиппократ томонидан қўллаб-қувватланган (мил. АВВ. Психологик билимлар ривожланишининг икки минг йилдан ортиқ тарихи давомида миянинг иши ва психологик тадқиқотларнинг янги натижалари ҳақида янги маълумотлар олинганлиги сабабли шубҳасиздир, ривожланади ва чуқурлашади. 20 – аср бошларида билимнинг икки хил соҳаси-физиология ва психология руҳий ҳодисалар ва инсон миясида содир бўладиган органик жараёнлар ўртасидаги боғланишларни ўрганувчи иккита махсус фанни шакллантирди. Булар олий нерв фаолияти физиологияси ва психофизиологиядир. Биринчи фан вакиллари тана реакцияларини бошқариш ва тананинг янги тажрибаларини олиш билан бевосита боғлиқ бўлган мияда содир бўлган органик жараёнларни ўрганишга киришди. Иккинчи фан вакиллари ўз диққатларини асосан психиканинг анатомик ва физиологик асосларини ўрганишга қаратдилар. Олий асаб фаолияти ва психофизиологияда ўзларини мутахассис деб атайдиган олимлар учун умумий хотира билан боғлиқ ҳодисаларни ўз ичига олган ва тананинг янги тажрибасини олиш натижасида анатомик, физиологик, психологик ва хулқатвор даражасида бир вақтнинг ўзида топилган ўрганиш концепциясидир. 1. Ақл-мия алоқаси назариялари I. M. Сеченов инсон мияси ва танасининг иши психологик ҳодисалар ва хатти-ҳаракатлар билан қандай боғлиқлигини тушунишга катта ҳисса қўшди. Кейинчалик унинг ғоялари шартли рефлекс ўрганиш ҳодисасини кашф етган И. P. Pavlov томонидан руҳий ҳодисаларнинг физиологик боғлиқлиги назариясида ишлаб чиқилган. Бугунги кунда унинг ғоялари ўрганиш ва умуман хулқ-атворни тушунтирадиган янги, замонавий психофизёлогик назарияларни яратиш учун асос бўлиб хизмат қилди (Н. A. Bernstein, К. Ҳулл, П. K. Анохин), шунингдек, шартли рефлексни олиш механизмлари тажриба (Е. N. Соколов). I. M. Сеченовнинг сўзларига кўра, руҳий ҳодисалар ҳар қандай хатти - ҳаракатда мажбурий компонент сифатида киритилган ва улар ўзига хос мураккаб рефлекслардир. Руҳшунос, Сеченов фикрича, худди шу рефлекс табиатига ега бўлгани учун, табиий фан томонидан физиологик каби аниқдир. I. P. Павловнинг шартли рефлекс тушунчаси билан боғлиқ ғоялари ХХ асрнинг бошидан ҳозирги кунгача биринчи пайдо бўлган вақтдан бошлаб ўзига хос еволюцияга дуч келди. Аввалига руҳий жараёнларни тушунтириш ва ўрганишда бу тушунчага катта умидлар қадалди. Бироқ, бу умидлар тўлиқ амалга ошмади. Шартли рефлекс барча мураккаб хаттиҳаракатларни, айниқса, онг ва Ирода билан боғлиқ руҳий ҳодисаларни тушуниш ва камайтириш учун жуда оддий физиологик ҳодиса бўлиб чиқди. Тез орада шартли рефлекс ўрганиш кашф кейин, тирик мавжудотлар томонидан ҳаёт тажрибаси сотиб бошқа йўллари кашф ва тасвирланган еди-босим, оперант чиниқтириш,ва vicar ўрганиш-қайси сезиларли даражада кенгайтирилган ва инсонлар табиий ўрганиш механизмлари билим тўлдирилсин. Бироқ, шунга қарамай, шартли рефлекс ғояси тананинг янги тажрибага ега бўлиш усулларидан бири бўлиб қолди ва психофизиологлар, хусусан, Е. N. Соколов ва Ч асарларида янада ривожланди. A. Измаилов. Шу билан бир қаторда психика билан мия ўртасидаги боғланиш муаммосини ривожлантиришнинг янги, янада истиқболли йўналишлари пайдо бўлди. Улар, бир томондан, руҳий жараёнларнинг физиологик жараёнлар билан биргаликда хаттиҳаракатларни назорат қилишда ва бошқа томондан, бу жараёнда физиологик ва психологик ҳодисалар иштирокида хулқ-атворни тартибга солишнинг умумий моделларини қуришда муҳим рол ўйнайди (Н. A. Bernstein, К. Ҳулл, П. K. Анохин). Шартли рефлекс физиологик механизмларини бутун организм даражасида ўрганиш натижалари нейрон даражасида хулқ-атворни ўрганишда олинган маълумотлар билан тўлдирилди. Бу масалаларни ҳал қилишда рус нейропсихологлари ва психофизиологлари салмоқли ҳисса қўшдилар. Улар хулқ-атвор, motor фаолияти ва сезги органлари (идрок, диққат, хотира) психофизиологиясида ўз мактабига асос солганлар. E. N. Соколов ва Ч. A. Измаилов концептуал рефлекс ёйи тушунчасини таклиф қилди . Концептуал рефлекс ёйида нейронларнинг учта ўзаро боғланган, лекин нисбатан автоном тизимлари ажратилади: afferent (сезувчи анализатор), еффектор (ижрочи – ҳаракат органлари) ва модуляцион (afferent ва еффектор тизимлар орасидаги боғланишларни бошқарувчи). Рецепторлари билан бошланади afferent тизими, сезгилар томонидан қабул ахборот умумий олдиндан қайта ишлаш амалга предетектор нейронлар иборат,ва аниқ бир турдаги огоҳлантиришларга чиқаради детектор нейронлар, танлаб созланган, ва бундай огоҳлантиришларга фақат жавоб. Еффектор тизимига буйруқ нейронлари, восита нейронлари ва еффекторлар, яъни марказдан периферияга буйруқлар ҳосил қилувчи нерв ҳужайралари ва уларни бажариш учун масъул бўлган тананинг қисмлари киради. Модуляцион системада концептуал рефлекс ёйининг afferent ва еффектор кичик системаларини ташкил етувчи нейрон тармоқлари орасида айланувчи ахборотни қайта ишлаш билан боғлиқ нерв ҳужайралари (модуляцион нейронлар) мавжуд. Консептуал рефлекс ёйининг ишлаш схемасини қуйидагича тасаввур қилиш мумкин. Стимуллар рецепторларга-муайян жисмоний таъсирларни сезадиган ва жавоб бера оладиган махсус сезувчи қурилмаларга юборилади. Рецепторлар, ўз навбатида, танлаб детекторларга-маълум қўзғатувчиларга танлаб жавоб берадиган нейронларга боғланади ва бу боғланиш олдиндан аниқловчилар орқали тўғридан-тўғри ёки амалга оширилиши мумкин. Танланма детекторлар қуйидаги принсипга мувофиқ ишлайди: рецептор қўзғалишининг маълум комбинацияси танлаб детектор нейронларидан бирида максимал қўзғалишга мос келади. Детекторлардан сигналлар кейин буйруқ нейронларига юборилади. Буйруқ нейронларининг қўзғалиш даражаси нейронларни модуляциялаш ишлари билан тартибга солинади. Буйруқ нейронларидан қўзғалиш кейинчалик ҳаракат органлари ва бошқа еффекторлар билан боғлиқ motor нейронларига боради. А фикрингиз механизми концептуал рефлекс ёйи ишга киритилган. Тескари алоқа механизми орқали рецепторлар, еффекторлар ва нейронларнинг қўзғалувчанлиги тартибга солинади. Концептуал ёйнинг асосий елементларини аниқлаш, Е. N. Соколов ёзади, еволюцион зинапоянинг турли босқичларида турган ҳайвонларда рефлексларнинг нейрон механизмлари ҳақида умумлаштирувчи маълумотлар натижаси еди. N. A. Бернштейн ҳаёт давомида қўлга киритилган оддий ҳаракат ҳам, мураккаб инсон фаолияти ва умуман хатти-ҳаракатларини психиканинг иштирокисиз амалга ошира олмаслигини исботлади. "Моториканинг шаклланиши, - деб ёзган еди у, - ҳар бир босқичда фаол психомотор фаолият ҳисобланади... Инсон учун потенциал мавжуд бўлган ҳар бир восита ҳаракати учун унинг Марказий асаб тизимида етарли даражада қурилиш мавжуд, бу унинг семантик моҳиятига мос келадиган ушбу ҳаракатнинг асосий ҳиссий тузатишларини амалга ошириши мумкин… Ҳаракат қанчалик мураккаб бўлса, уни бажариш учун зарур бўлган сезувчи тузатишлар шунчалик кўп ва хилма-хил бўлади." Янги ўзлаштирилган мураккаб ҳаракатларни тартибга солишнинг енг юқори даражаси инсон онги билан боғлиқ бўлиши шарт ва бу ҳаракат учун етакчи ҳисобланади. Унга бўйсунадиган асосий даражалар фон даражалари деб аталади. Бу компонентлар одатда онг остонасидан ташқарида қолади. Ҳаракат автоматлаштирилган малакага айланиб, етакчи даражадан фон даражасига ўтиши билан уни бошқариш, бошқариш жараёни онг соҳасидан чиқиб кетади. Бироқ, янги ҳаракатни ўзлаштиришнинг бошида онг доимо мавжуд. Фақат истиснолар енг оддий ҳаракатлар бўлиб, улар учун тананинг тайёр туғма ёки сотиб олинган механизмлари мавжуд. Ҳаракатни юқори даражадан паст даражага ўтишга олиб келадиган характерли ҳодиса " ингл. Бу ҳодиса предмет ишнинг бирор қисмини қараб туриб бажаришдан иборат." Америкалик олим К. Хулл замонавий психофизёлогик таълим назариясининг асосчиси бўлиб, у организмнинг ҳаёт тажрибасини қандай қилиб қўлга киритиши ва яхшилашини тушунтиради. K. Ҳулл тирик организмни хулқ-атвор ва генетик-биологик тартибга солишнинг ўзига хос механизмлари билан ўз-ўзини тартибга солувчи тизим деб ҳисоблади. Ушбу механизмлар – асосан туғма – организмдаги жисмоний ва биокимёвий мувозанатнинг optimal шароитларини сақлаб қолиш учун хизмат қилади – гомеостаз ва у бузилганда фаоллашади. Ҳулл назарияси ХХ асрнинг иккинчи учдан бошида томонидан олинган тана ва мия физиологияси бўйича мавжуд билим олинган постулатлар бир қатор асосланган еди. 16 бундай постулатларни жуда оқилона кўринадиган муайян қоидалар ёрдамида шакллантирган К. Ҳулл организмнинг хатти-ҳаракати назариясини ишлаб чиқди, кейинчалик експериментал равишда тасдиқланган кўплаб хулосалар. P. K. Анохин барча асосий руҳий жараёнлар ва давлатлар учун жой мавжуд бўлган хаттиҳаракатни ташкил етиш ва тартибга солиш моделини таклиф қилди. Функсионал тизим модели дейилади. "Вазиятли афферентация" сарлавҳаси остида муайян вазиятда ўзини топадиган турли хил таъсирлар тўплами тақдим етилади. У билан боғлиқ огоҳлантиришларга кўп аҳамияциз бўлиши мумкин, ва улардан фақат бир неча қизиқиш йўналтирилган жавоб ишлаб чиқариш учун, еҳтимол,. Хулқ-атвор фаолиятини тетиклашдан олдин вазият афферентацияси ва тетик стимулини идрок қилиш керак, яъни шахс томонидан субъектив равишда ҳис-туйғулар ва ҳислар шаклида акс еттирилиши, унинг ўтмиш тажрибаси (хотираси) билан ўзаро таъсири тасвирни ҳосил қилади. Бир marta шаклланган, тасвир ўзи хатти сабаб бўлмайди. Бу мотивация ва хотирада сақланадиган маълумотлар билан боғлиқ бўлиши керак. Тасвирни онг орқали хотира ва мотивация билан таққослаш қарор қабул қилишга, инсоннинг онгида хатти-ҳаракатлар режаси ва дастурининг пайдо бўлишига олиб келади: маълум бир вазиятда ва маълум бир тетик стимул мавжуд еҳтиёжни қондиришга олиб келиши мумкин бўлган ҳаракатлар учун бир нечта имконият. Марказий асаб тизимида ҳаракатларнинг кутилган натижаси нейрон моделининг бир тури-ҳаракат натижасининг аксептор сифатида тақдим етилади. У белгиланиб, ҳаракат дастури маълум бўлгач, ҳаракатни амалга ошириш жараёни бошланади. Ҳаракатни бажаришнинг бошиданоқ Ирода унинг регламентига киритилади ва ҳаракат ҳақидаги маълумотлар Марказий асаб тизимига тескари таъсир орқали узатилади, бу ерда у ҳаракатнинг қабул қилувчиси билан таққосланади ва муайян ҳис-туйғуларни келтириб чиқаради. Бир қанча вақтдан сўнг бажарилган бирор ҳаракатнинг натижавий параметрлари ҳақидаги маълумотлар ҳам ўша ерга боради. Агар бажарилган ҳаракат параметрлари ҳаракат аксепторига (тўпламига, мақсадига) мос келмаса, у ҳолда салбий емоционал ҳолат юзага келади, бу ҳаракатни давом еттириш учун қўшимча мотивация ҳосил қилади, олинган натижа қўйилган мақсадга (аксепторга) тўғри келгунга қадар созланган дастур бўйича такрорлайди. Агар бу тасодиф бирор ҳаракатни бажаришга бўлган биринчи уринишда содир бўлса, уни тўхтатувчи ижобий ҳиссиёт юзага келади. P. K. Анохиннинг функционал тизим назарияси физиологик ва психологик жараёнлар ва ҳодисаларнинг ўзаро таъсири муаммосини ҳал қилишга еътибор беради. Шуни кўрсатадики, ҳар иккиси ҳам хулқ-атворни биргаликда тартибга солишда муҳим рол ўйнайди, бу еса ёлғиз олий нерв фаолияти физиологиясини билиш асосида ёки соф психологик тушунчалар асосида ҳам илмий жиҳатдан тўлиқ тушунтирилиши мумкин емас. A. R. Луриа ақлий ҳодисаларнинг тегишли гуруҳларининг normal ишлашини таъминлайдиган миянинг учта анатомик жиҳатдан нисбатан автоном блокларини ажратишни таклиф қилди. Биринчиси, муайян фаолият даражасини қўллабқувватлайдиган мия тузилмалари блокидир. У турли даражадаги ўзига хос бўлмаган тузилмаларни ўз ичига олади: мия илдизининг ретикуляр шаклланиши, мидбраин тузилмалари, унинг чуқур қисмлари, лимбик тизим ва миянинг frontal ва temporal лобларининг медиобазал қобиғи. Фаолиятнинг умумий даражаси ва шахсий тузилмаларни танлаб фаоллаштириш ушбу блокнинг ишлашига боғлиқ, руҳий функцияларни normal бажариш учун зарур. Иккинчи блок когнитив руҳий жараёнлар, сезгилардан келаётган турли ахборотларни: кўриш, ешитиш, тегиш ва шу кабиларни идрок етиш, қайта ишлаш ва сақлаш билан боғлиқ.Унинг кортикал проексиялари асосан катта ярим шарларнинг орқа ва чакка қисмларида жойлашган. Учинчи блок бош мия пўстлоғининг олдинги қисмларини қамраб олади. Фикрлаш, дастурлаш, хулқ-атвор ва ақлий функцияларни юқори даражада тартибга солиш ва уларни онгли назорат қилиш билан боғлиқ. Мия тузилмаларининг блокли тасвири ақлий функцияларни локализация қилиш муаммоси деб аталадиган муаммо билан боғлиқ, яъни алоҳида мия тузилмаларида уларнинг аниқ ёки камроқ ифодаланиши. Бу муаммони ҳал қилиш бўйича икки хил нуқтаи назар мавжуд. Бири локализационизм, иккинчиси қарама-қарши локализационизм деб аталган. Лоcализатионисм кўра, ҳар бир, ҳатто енг елементар, руҳий функцияси, ҳар бир психологик мулк ёки бир kishi давлат ноёб миянинг чекланган қисми иш билан боғлиқ, шундай қилиб, барча руҳий ҳодисалар, бир харитада сифатида, юзасида ва яхши белгиланган жойларда миянинг чуқур тузилмаларида жойлашган бўлиши мумкин. Дарҳақиқат, мияда ақлий функцияларни маҳаллийлаштиришнинг батафсил хариталари бир вақтнинг ўзида яратилган ва охирги хариталардан бири ХХ асрнинг 30-йилларида чоп етилган. Кейинчалик, руҳий жараёнларнинг турли бузилишлари кўпинча бир хил мия тузилмалари билан боғлиқ ва аксинча, бир хил мия жойларининг зарарланиши кўпинча турли функцияларнинг йўқолишига олиб келади. Бу фактлар пировардида локализасияга бўлган ишончга путур етказди ва муқобил таълимот-локализасияга қарши таълимотнинг пайдо бўлишига олиб келди. Иккинчи тарафдорлари ҳар бир руҳий ҳодиса деярли бир бутун сифатида бутун мия иш билан боғлиқ, деб таъкидлайди, унинг барча тузилмалари, бас, Марказий асаб тизимида руҳий вазифаларини қатъий соматотопик вакиллик (маҳаллийлаштириш) ҳақида гапириш учун етарли сабаб йўқ. Қарама - қарши локализацияда муҳокама қилинаётган муаммо функционал organ тушунчасида ўз ечимини топди, у миянинг алоҳида қисмлари ўртасида тегишли хусусият, жараён ёки давлатнинг ишлашини таъминловчи вақтинчалик боғланишларнинг умрбоқий тизими сифатида тушунила келди. Бундай тизимнинг турли қисмлари ўзгариши мумкин, шунинг учун турли одамларда функционал органларнинг тузилиши бошқача бўлиши мумкин. Бироқ, ҳатто анти-маҳаллийлаштириш тўлиқ муайян руҳий ва мия касалликлар, масалан, visual касалликлар ўртасида кўпроқ ёки камроқ аниқ алоқа бор, деб ҳақиқатни тушунтира олмади - енса кортекс зарар билан, нутқ ва ешитиш-катта ярим шарлар temporal лобларı зарар билан, ва ҳоказо. Шу муносабат билан на маҳаллийчилик, на қарама-қарши маҳаллийчилик ҳали бир-бири устидан якуний ғалабани қўлга кирита олди ва ҳар иккала таълимот ҳам бир-бирини кучсиз позицияларида тўлдириб, биргаликда давом етмоқда. 2. Миядаги руҳий ва нейрофизиологик ўзгаришлар. Инсоннинг ҳар бир руҳий жараёни, ҳолати ёки хусусияти бутун Марказий асаб тизимининг иши билан маълум тарзда боғланган. Лоcализатионисм-антилоcализатионисм муаммоси ҳали ҳал қилинмаган бўлса-да, ва биз руҳий ҳодисалар ва миянинг айрим соҳаларда ва тузилмалар иш ўртасида мавжуд уланишлар табиати ҳақида кўп билмайман, шунга қарамай, бу мавзу ҳақида маълумот бор. Сезгилар Марказий нерв системаси таъсирларини ҳар хил сезги органларига ҳар хил турдаги енергия билан ишлов бериш натижасида пайдо бўлади. Бу жисмоний огоҳлантиришларга шаклида рецепторлари келади, айланади, Марказий асаб тизимига янада узатилади, ва ниҳоят қайта ишланган, сезгилар айланиб, КГМ ичига (биз онгли сезгилар ҳақида гапиряпсиз, агар; бор, аммо, баъзи амалга емас, деб, ва улар билан боғлиқ ахборот еҳтимол КГМ етиб бўлмайди, у тананинг алоҳида беихтиёр автоматик реакциясини олиб келиши мумкин бўлса-да,). Умуман, ретикуляр формациянинг ўрни ва ҳаракатини ҳисобга олган ҳолда сезгиларнинг, шу жумладан онгсизларнинг ҳосил бўлишининг физиологик механизми қуйидагича кўрилади. Кўплаб интерорецепторлар ва ехтероресепторлар ҳар сонияда турли хил стимуллар билан таъсирланади ва уларнинг фақат кичик қисми рецепторларда реакцияга сабаб бўлади. Улар махсус рецепторларга кирганларида уларни ҳаяжонлантирадилар; рецепторлар стимулларнинг енергиясини нерв импулсларига айлантиради, улар кодланган шаклда стимулнинг муҳим параметрлари ҳақида маълумот беради. Кейин бу импулслар марказга тушади. нейрон тармоғи ва унинг турли даражалари-орқа мия, оралиқ, ўрта ва форебраин қайта-қайта ишланади. Аллақачон қайта ишланган, филтрланган ва еленмиş ахборот кортикал мияга узатилади ва кортекснинг проекцион зоналарига етиб борганида, у тегишли модаллик сезгиларини келтириб чиқаради. Дастлаб алоҳида сезгилар даражасида тақдим етилган бу маълумотлар, еҳтимол, миянинг алоҳида қисмларини бир-бирига боғлайдиган ассоциатив толалар ёрдамида тасвирларга сингдирилган. Психофизиологик жараён сифатида идрок етиш натижасида ҳосил бўлган образ бир вақтнинг ўзида бир неча анализаторларнинг мувофиқлаштирилган, мувофиқлаштирилган фаолиятини назарда тутади. Уларнинг қайси бири фаолроқ ишлашига қараб, кўпроқ ахборотни қайта ишлайди, идрок қилинаётган объектнинг хусусиятлари ҳақида енг муҳим белгиларни олади ва идрок турлари ҳам фарқланади. Шунга кўра кўриш, ешитиш ва тактил идрок фарқланади, бунда қуйидаги анализаторлардан бири ҳукмронлик қилади: кўриш, ешитиш, тактил (тери) ва мускул. а) Кўргазмалилик Кўриш идроки инсон ҳаётидаги енг муҳим нарса бўлиб, унинг органи-кўз ва унинг бош мия билан боғлиқ қисмлари барча анализаторларнинг енг мураккаби бўлиб кўринади. Визуал тизимнинг анатомик ва физиологик тузилишига оид баъзи маълумотлар. Кўз соққасининг ички қобиғи тўр пардадир. Бу ўз шаклига кўра мажмуаси ва конуснинг деб номланган махсус нур қабул қилувчи елементларни ўз ичига олади. Тўр парданинг Фовея деб аталувчи Марказий қисми унинг енг нозик жойидир. Бу ҳажми кам 1 см2 бир соҳада жамланган фақат конуснинг (тахминан 50,000) ўз ичига олади. Тўр парданинг қолган қисмида ҳам новдалар, ҳам конуслар бўлади ва уларнинг консентрацияси марказдан периферияга аста-секин камайиб боради. Новдалар ва конуслар бош мияга улардан келаётган нервлар орқали боғланган бўлиб, улар тўр пардада жойлашган яна икки қават нерв ҳужайралари орқали ўтади. Бундан ташқари, тўр пардада ҳам мавжуд бўлган махсус горизонтал боғловчи ҳужайралар орқали бир қатор новда ва конуслар бир-бирига бевосита боғланади. Ушбу тузилма кўп даражали вертикалгоризонтал узатиш, ишлов бериш ва енгил сезгир елементлар: родлар ва конуслар томонидан қабул қилинган стимулларни интеграциясини таъминлайди. Тўр парданинг марказига қанча яқин бўлса, шунча кам чоклар ва конуслар бир-бирига горизонтал боғланган; марказдан қанча узоқ бўлса, ўзаро боғланган чоклар ва конуслар тизими шунча катта бўлади. Ушбу анатомик ва физиологик қурилма, кўриш анализаторининг бир қисми туфайли, идрок қилувчи тизим бир вақтнинг ўзида иккита фойдали хусусиятни олади. Биринчидан, идрок қилинаётган дунёнинг катта майдон ва маконларини қамраб олувчи тизимларда ёруғликка сезгир елементларнинг бир-бири билан бирикиши ёруғликнинг нисбатан кичик таъсирларини (жамлаб) қўлга киритиш ва кучлантириш, уларни ҳис қилиш ва уларга еътибор бериш имконини беради. Иккинчидан, сетчатка марказига яқинроқ кичик соҳада жамланган ва мияга алоҳида мустақил чиқиш ега фотосенситив елементлар, бир қатор, сиз яхши тасвирлар нозик маълумотларни ажрата танланг ва диққат билан уларни текшириб имконини беради. Визуал ахборотнинг вертикал интеграцияси кўриш анализаторининг анатомик ва физиологик қурилмасининг икки хусусияти билан ҳам таъминланади. Булардан биринчиси, перифериядан келаётган ахборотнинг мия пўстлоғига тушишидан олдин кўплаб коммутация даражаларининг мавжудлигидир. Бу еса бир хил ахборотни турли ракурслардан қайта-қайта таҳлил қилиш, шунингдек ундан енг фойдали ахборотни танлаш, кераксиз ва иккинчи даражали факторларни елаш имконини беради. Яна бир хусусият рецептив майдон мавжудлиги билан боғлиқ. Кортикал нейроннинг рецептив соҳаси, масалан, периферик рецепторлар тизими бўлиб, унинг ҳаракати бир хил кортикал нейронга (ёки асаб тизимидаги юқори даражадаги нейронга) ҳаяжонланишга олиб келади. Рецептив майдонлар ўз ичига қанча рецептор ёки нейронларни асосий даражалардан фарқ қилади. Замонавий маълумотларга кўра, тасвирни шакллантириш кўплаб рецептив майдонларнинг яхши мувофиқлаштирилган иши билан таъминланади, бу еса ўз навбатида уяли майдонларга бирлаштирилади ансамбллар. "Идрокнинг енг кичик бирликлари ўзига хос рецептор нейронларнинг емас, балки ҳужайра ансамблларининг қўзғалиш натижалари бўлиши керак."Ҳар бир бундай уяли ансамбл турли даражадаги кўплаб ўзаро боғланган рецептив майдонларни ўз ичига олади ва ҳиссий тасвирнинг оддий елементига мос келиши керак: кўриш чизиғининг бурчаги ёки бурчаги, нутқдаги фонема ёки ажралиб турадиган товуш, тегиниш босимининг муайян шакли. Retinal рецепторларнинг бутун соҳаси маълум бир конфигурация, масалан, муайян йўналиш ва мойилликнинг чизиғи ёки қирраси билан рағбатлантирилганда қўзғалиш ҳолатига келадиган нейронларни топдик. Агар бутун "уяли ансамбл" рағбатлантирилмаса, улар ҳаяжонланмайди, лекин алоҳида таёқчалар ва конуслар тўр парданинг шу соҳасидаги алоҳида ёруғлик нуқталари билан рағбатлантирилади. Қирра ва чизиқларга сезгир бўлган бу ҳужайралар кўришнинг сезувчи проексия соҳасида жойлашади. Кўришнинг нейрон механизмларини муҳокама қилиш хулосасида шуни таъкидлаймизки, биз таъкидлаган миянинг функционал ассиметрияси уларнинг ишига ҳисса қўшади. Иккала ярим шарлар, чап ва ўнг, идрок ва тасвир ҳосил қилишда турлича рол ўйнайди. Ўнг ярим шар юқори идентификация тезлиги, аниқлиги ва равшанлиги билан ажралиб туради. Обектларни аниқлашнинг бу усулини интеграллашган синтетик, асосан яхлит, структур ва семантик деб белгилаш мумкин. Ўнг ярим шар еҳтимол идрок тасвир танлаш асосида баъзи хотира ёзувлар билан тасвир таққослаш амалга оширади. баъзи информацион сифатларга мисол. Чап ярим шар ёрдамида тасвир ҳосил қилишга асосан аналитик ёндашув амалга оширилади, бу унинг елементларини маълум бир дастур бўйича кетма-кет қидириш билан боғлиқ. Бироқ, изоляцияда ишлайдиган чап ярим шар, идрок қилинган ва танланган елементларни тўлиқ тасвирга бирлаштира олмайди. Ҳодисаларни таснифлаш ва уларни маълум бир туркумга белгилаш орқали белгилаш учун ишлатилади. Шундай қилиб, миянинг иккала ярим шарлари бир вақтнинг ўзида турли функсиялар билан идрок қилишда иштирок етади. б) диққатнинг физиологик механизмлари Келинг, енди диққатнинг физиологик механизмларини кўриб чиқайлик. Умумий консентрация ҳолати сифатида Марказий нерв системасининг бутун ёки унинг алоҳида бўлимлари қўзғалувчанлигининг ошиши билан боғлиқ. Бу еса, ўз навбатида, ретикуляр формациянинг алоҳида қисмлари фаолияти билан боғлиқдир. Бош миянинг ўз фаолияти билан қўзғалишнинг умумий таъсирини ҳосил қилувчи қисмлари ориентирлаш рефлекси билан боғлиқ тузилмаларга киритилиб, организмга таъсир етувчи стимулларда бирон-бир кутилмаган ва сезиларли ўзгаришлар содир бўлганда автоматик равишда юзага келади. Ўз навбатида, қўзғалиш функциясининг ўзига хос таъсирини келтириб чиқарадиган ретикуляр формациянинг бу қисмлари, еҳтимол, доминантнинг анатомик ва физиологик тизими ичида. Еҳтимол, биз у билан еҳтиёжларни амалга ошириш орқали диққатни тартибга солишнинг танлаб механизми, шунингдек, кортикал-субкортикал алоқалар орқали иродавий диққатни бошқариш механизми билан боғланамиз. Диққатнинг физиологик асослари масаласи атрофида фанда мунозаралар кўп бўлган. Диққат жараёнларининг органик талқини тадқиқотчиларни бутун вақт давомида жалб қилди. T. Рибот еслаш жараёнида содир бўладиган иродавий ҳаракат билан боғлиқ ихтиёрий диққатнинг физиологик схемасини тақдим етишга ҳаракат қилди. Диққатнинг физиологик механизми ҳақида худди шундай фикр А. A. Укҳтомский томонидан билдирилган. У диққатнинг физиологик асосини бегона стимуллар таъсири остида ортиб борадиган ва қўшни ҳудудларнинг инҳибисёнуна олиб келадиган қўзғалишнинг асосий йўналиши деб ҳисоблади. Сўнгги бир неча ўн йилликларда генетика, молекуляр физиология ва кибернетиканинг ривожланиши туфайли хотиранинг биологик асослари ва физиологик механизмларини ўрганиш еътиборни тортди. Бу тадқиқотларнинг баъзилари нейтрал даражада, яъни алоҳида нерв ҳужайралари ва уларнинг ансамблларининг еслаб қолиш (ўрганиш) жараёнидаги ишларини ўрганиш даражасида олиб борилди. Бу хотира излари ўрганиш давомида миянинг алоҳида ички тузилмалари асаб ҳужайралари содир ўзгаришлар топилган, деб кўрсатилган. Бу, хусусан, ҳипокампал нейронларнинг пластиклиги (стимулларга жавоб бериш), ретикуляр шаклланиши ва ўрганиш пайтида motor кортексининг ошиши билан ифодаланади. Glial елементлар, РНК ва ДНК молекулаларининг хотира жараёнларидаги роли ҳақида фаразлар мавжуд. Баъзи олимлар глиа-нейронлар ва қон томирлари ўртасидаги бўшлиқлар тўлдириш мия ва орқа мия ҳужайралари – узоқ муддатли хотира билан боғлиқ, деб ишонаман. Шунингдек, хотира рибонуклеин кислота молекулалари – РНК тузилишидаги ўзгаришлар билан, шунингдек, маълум мия формацияларидаги РНК таркибига боғлиқ деб тахмин қилинади. Мия пўстлоғида хотира ёки ўрганиш излари Марказий асаб тизимининг ҳужайраларидаги ўзгаришлар шаклида топилади, уларнинг енг типик қисми afferent туганаклар диаметрининг ошиши, аксон терминалларининг сони ва узунлигининг ошиши, К. G. M. ҳужайраларининг шакли ўзгариши ва К. G. M. ҳужайраларидаги толалар қалинлигининг ошиши. Memory лосс кўпинча миянинг frontal ва temporal лоблари, cingulate gyrus, шунингдек, бир қатор субкортикал тузилмалар: мамиллер органлари, таламус ва гипоталамуснинг олдинги қисмлари, амигдолар мажмуаси ва айниқса ҳипокампуснинг зарарланишида кузатилади. Унинг мағлубияти ўтган тажриба изларини аниқлаш жараёнининг бузилишига олиб келади, лекин изларнинг ўзини йўқотишга емас. Ретикуляр формациянинг роли ва мия тузилмаларини фаоллаштириш хотира жараёнларида ҳам муҳимдир. D. O. Ҳебб қисқа муддатли ва узоқ муддатли хотиранинг физиологик механизмлари ҳақида гипотезаларни таклиф қилди. Қисқа муддатли хотиранинг бундай механизми, унинг фикрига кўра, нейронларнинг ёпиқ схемаларида електр фаолиятининг ўзгариши (айланиши) ва узоқ муддатли хотира синапсларда содир бўладиган барқарор табиатнинг морфофунксионал ўзгариши билан боғлиқ бўлиб, уларнинг ўтказувчанлигини оширади ёки камайтиради. Қисқа муддатли хотирадан узоқ муддатли хотирага, асаб импулслари бир ва бир хил хотирадан қайта-қайта ўтганда ривожланадиган "консолидация" жараёни натижасида ахборот узатилади. шу синапслар. Бу жараён узоқ ва reverb сония камида бир неча ўнлаб талаб қилади. Консолидация синаптик ўтказувчанликни осонлаштириш ва мустаҳкамлашдир. Баён етилган жараёнлар натижасида стимул ёки уяли ансамблларнинг нейтрал моделлари ҳосил бўлади ва тегишли нейрон тузилмаларига таъсир етувчи ҳар қандай қўзғалиш бутун ансамблни фаолият ҳолатига келтириши мумкин. Психологик жиҳатдан бундай активланиш турли стимуллар, сезгилар, образлар, ҳиссиётлар ва бошқалар таъсирида юзага келиши мумкин деб тахмин қилинади. Ҳебб маълумотларига кўра, ушбу нейрон микросхемалар ва структуралар ўзаро таъсирда пўстлоқ, таламус ва гипоталамус қўшилиши билан ҳосил бўлиши мумкин. Ўрганиш давомида пластик ўзгаришларни аниқлайдиган нейронлар, бу мия тузилмаларидан ташқари, ҳипокампус, Амигдала, каудат ядроси, ретикуляр формация ва motor кортексида ҳам мавжуд. G. Хиден узоқ муддатли хотира жараёнларида Рнкнинг роли ҳақида гипотезани таклиф қилди, бу еса ўрганиш натижасида РНК молекуласидаги таянч кетма-кетликнинг ўзгаришига имкон беради. Бироқ, енг кучли, енг чуқур инсон хотирасининг ташувчиси, еҳтимол, ДНК бўлиб, у ҳам ирсият механизми таркибига киради. Серебеллумнинг иши инсоннинг motor хотираси билан, айниқса, билинар-билинмас даражада амалга ошириладиган автоматлаштирилган ҳаракатларнинг мураккаб шакллари билан боғлиқ. Аниқланишича, серебеллум бузилганда одам илгари автоматик равишда бажарган нисбатан оддий ҳаракатларнинг ҳар бир елементини онгли равишда, ўйламасдан бошқаришга мажбур бўлади. Масалан, олма олиш ва луқма олиш учун аввал алоҳида ушлаш амалини бажариши ва уни бутунлай тамомлаши, кейин тўхташи, кейин қўлини худди шу тарзда оғзи даражасига кўтариб, фақат кейин олмани оғзига олиб келиши керак. Серебеллум, еҳтимол, кўплаб шартли рефлексларнинг хотираси билан боғлиқ. Ҳипокампуснинг хотира жараёнларидаги вазифаси ҳали ҳам аниқ маълум емас, гарчи у қисқа муддатли хотира билан боғлиқ бўлса-да, еҳтимол Рамга ҳам боғлиқ. Ҳипокампусда жойлашган мия касалликлари бўлган одамлар яқинда ўрганган нарсаларини хотирада сақлай олмайдилар ёки иш бошланганидан кейин нима қилишни бошлаган ёки мўлжаллаганларини унутадилар. Мисол учун, улар билан танишган яқинда кўрилган одамнинг юзини ва исмини еслаб қолиш осон емас, лекин уларнинг узоқ вақт олдин ўтган воқеалар хотираси одатда сақланиб қолади. Бундан ташқари, ҳипокампус бошқа хотира жараёни-таниб олиш билан боғлиқ деб тахмин қилиш мумкин. Гиппокампал фаолиятнинг ахборотни қисқа муддатли хотирадан узоқ муддатли хотирага ўтказиш билан боғлиқлиги ҳақида далиллар мавжуд. Адабиётда тасвирланган бир ҳолатда, инсоннинг ҳипокампуси муқаррар жарроҳлик аралашуви натижасида олиб ташланганда, бу kishi хотирада фақат ҳозир нима бўлаётганини сақлайди. Яқин ўтмиш хотиралари ўчиб, ҳозирги воқеалар ҳам узоқ вақт есда қолмади. Ҳипокампусдан ташқари, миянинг medial temporal минтақаси хотира изларини шакллантириш ва ташкил етишда иштирок етаётгандек кўринади. L. Squire миянинг вақтинчалик ҳудуди узоқ муддатли хотирада сақланадиган маълумотларнинг омбори емаслигини, балки нейрон тузилмаларни қайта ташкил етиш ва бундай маълумотлар сақланадиган жойлар билан, биринчи навбатда, мия пўстлоғи билан алоқаларни ўрнатишда иштирок етишини таклиф қилди. Бундай қайта ташкил етиш асаб жараёнларини жисмоний қайта қуриш билан боғлиқ бўлиши мумкин. Таламик минтақа сезгилар орқали олинган айрим ахборот турларини дастлабки кодлаш учун ишлатилиши керак. Бош мия пўстлоғига келсак, унинг узоқ муддатли хотира билан боғлиқлиги ҳақида далиллар мавжуд. Сезгилар, диққат, идрок ва хотирадан ташқари, еҳтиёж ҳолатларининг физиологик механизмлари бўйича тадқиқотлар анъанавий тарзда катта қизиқиш уйғотди. Бу қизиқиш мотивацион жараёнларнинг нафақат Марказий асаб тизимини, балки бутун танани ҳам ўз ичига олиши билан ҳам боғлиқ. Мия тузилмаларига келсак, еҳтимол, еҳтиёжларни қондириш билан бевосита ёки билвосита боғлиқ бўлмаган улардан бири йўқ. Лекин, енг муҳими, улар таламус билан боғлиқ бўлиб туюлади, бу орқали C. G. M. га борадиган деярли барча асаб йўллари ўтади. ва орқага, субcортех, қадимги, ески ва янги кема. Физиологик жиҳатдан еҳтиёж сезгилар ва ҳис-туйғулар шаклида субъектив тарзда ифодаланадиган ички тўқима ва органларда меъёрдан оғиш ҳолати деб ҳисобланади. Ҳар қандай бир ёки бир нечта мия тузилмаларини мотивация ва ҳиссиётлар учун умумий асос сифатида аниқлаш ва номлаш деярли мумкин емас. 3. Ҳиссиётнинг ишлаши ва келиб чиқиши Психологияда елементар ҳис-туйғулар ва олий ҳис-туйғулар фарқланади, олдингиси еса асосан туғма, кейингиси еса-ўрганиш натижасида орттирилган ҳисобланади. Енг паст ёки енг оддий ҳис-туйғуларнинг анатомик ва физиологик асоси Марказий нерв системасининг лимбик тузилишлари ҳамда таламус ва гипоталмусда кечадиган жараёнлардир. Одамнинг олий сезгиларининг нерв субстратлари енг еҳтимол КГМ. Психологияда кенг тарқалган бўлиб, ҳиссиётларнинг фаолияти ва келиб чиқишини органик жараёнлар билан чамбарчас боғлиқлиги билан изоҳлайдиган назариядир. Бундай назария деярли бир вақтнинг ўзида америкалик психолог W. W. Смит томонидан таклиф қилинган. Жеме ва дания олими К. Lange бўлган. Фан тарихига Жеймс-Lange назариясининг икки номи билан кирган. Бу назарияга кўра, ҳиссий ҳолатларнинг бирламчи сабаблари организмда содир бўладиган физиологик ўзгаришлардир. Ташқи ёки ички стимуллар таъсирида вужудга келиб, улар кейинчалик тескари нейрон боғланишлар тизими орқали одам бошида акс етади ва маълум емоционал тус ҳисси ҳосил қилади. Биринчидан, Жеймс-Lange назариясига кўра, стимулларга жавобан тегишли органик ўзгаришлар содир бўлиши керак ва шундагина уларнинг субъектив акс етган оқибати сифатида ҳиссиёт пайдо бўлади. W. James ва C. Lange фикрларида топилган фарқ кичик еди. Жеме тана ўзгаришлар бевосита огоҳлантиришларга рағбатлантириш идрок амал деб ҳисоблайди, ва туйғу аллақачон содир бўлган ўзгаришлар бизнинг маънода кўпроқ нарса емас. K. Lange шунингдек, ҳиссий стимуллар бевосита қон томирларининг рецепторларида пайдо бўлишига, бу томирлар биринчи навбатда ташқи таъсирларга жавоб беришига ва ҳистуйғулар уларда содир бўлган ўзгаришларни акс еттиради. Жеймс ва Lange томонидан таклиф етилган ҳиссиётларнинг келиб чиқиши концепцияси тасдиқлаш билан бирга бир қатор еътирозлар билан учрашди. Турли ҳис-туйғулар билан содир тана реакциялар бир-бирига жуда ўхшаш ва тўлиқ қониқарли инсон ҳис-туйғулар сифатли хилма-хиллигини тушунтириш учун етарли емас, деб аслида еътибор биринчи бири еди W. Cannon, томонидан қилинган бу ҳақда енг жиддий изоҳ. Бундан ташқари, ички органик тузилмалар, хусусан, қон томирлари, ўзгаришлар билан Lange ҳиссий кечинмаларнинг юзага келишини корреляциялашган, inert ва ҳиссиз, жуда секин қўзғалиш ҳолатига келади. Ҳис-туйғуларга келсак, улар субъектив ҳолатлар сифатида пайдо бўлади деярли бир зумда емотионоген вазият юзага келганда, тананинг ички ўзгаришлари билан реаксияга киришишидан камида тезроқ. Жеймс-Lange назариясига Кеннон қуйидаги еди: органик о "згаришлар сунъий махсус фармакологик воситалар билан одамларда огоҳлантиргандан, Жема ва Lange ҳис-туйг" улар борлиги тегишли жуда бо " лган, ҳар доим ҳиссий тажрибалар билан бирга емас. Аммо сунъий органик стимуляция шароитида ҳам бундай ҳиссиётлар ҳали пайдо бўлган тақдирда ҳам, улар инсон томонидан реал ҳиссиётларга қараганда бутунлай бошқача тарзда субъектив равишда қабул қилинади. W. Cannon ҳиссий тажриба ва уларнинг тегишли органик ўзгаришлар бир вақтнинг ўзида ҳосил қилинган, деб ҳисоблайди, битта манбадан пайдо. Бундай манба – емотионогениc маркази, W. Cannon кўра-асосий органик жараёнларни тартибга солиш муҳим рол ўйнайди таламус, деб. Ҳиссиётнинг пайдо бўлиши симпатик асаб тизимининг черс таламусининг бир вақтнинг ўзида қўзғалиши ва W. Кеннон томонидан билдирилган таклифлар П. Бард томонидан ишлаб чиқилган. У аслида танадаги ўзгаришлар ва танадаги ўзгаришлар билан боғлиқлигини кўрсатди улар билан ҳиссий кечинмалар деярли бир вақтда содир бўлади. Барча мия тузилмаларидан гипоталамус ва лимбик тизимнинг Марказий қисми таламуснинг ўзи емас, балки ҳис-туйғулар билан боғлиқ. Ҳайвонлар устида олиб борилган тажрибаларда бу тузилмаларга електр таъсирлари, маълум даражада қўрқув ва ғазаб каби ҳиссий ҳолатларни бошқариши мумкинлигини исботлаш мумкин еди. Кеннон Кеннон-Бард назарияси учун янги, замонавий ном олди. Хулоса Юқорида муҳокама қилинган когнитив ва ҳиссий-мотивацион жараёнларда иштирок етадиган асосий мия тузилмалари интеграциялашган шаклда тақдим етилади. 14 МОТИВ ВА МОТИВАЦИЯ Инсон хулқ-атворида икки функсионал ўзаро боғлиқ томонлар мавжуд: мотивацион ва тартибга солувчи. Мотивация фаоллаштиришни ва хатти йўналишини беради, ва тартибга солиш муайян вазиятда бошидан охиригача ривожланади қандай учун масъул бўлган. Биз кўриб чиққан руҳий жараёнлар, ҳодисалар ва ҳолатлар: сезгилар, идрок, хотира, тасаввур, диққат, тафаккур, қобилият, temperament, характер, ҳиссиётлар - буларнинг барчаси асосан хулқ-атворни тартибга солишни таъминлайди. Уни рағбатлантириш ёки рағбатлантириш еса мотив ва мотивация тушунчалари билан боғлиқ. Бу тушунчаларга инсон учун мавжуд бўлган еҳтиёжлар, қизиқишлар, мақсадлар, ниятлар, интилишлар, мотивлар, уни муайян тарзда ўзини тута оладиган ташқи омиллар, уни амалга ошириш жараёнида фаолиятни бошқариш ва яна кўп нарсалар ҳақидаги тасаввурлар киради. Психологияда инсон хулқидаги ундовчи моментларни таърифлаш ва тушунтириш учун қўлланиладиган барча тушунчалар орасида енг кенг тарқалган, асосий тушунчалар мотив ва мотив ҳисобланади. Уларни кўриб чиқинг. "Мотив" атамаси "мотив" атамасига нисбатан кенгроқ тушунчадир. "Мотивация" сўзи замонавий психологияда икки маънода ишлатилади: хатти-ҳаракатни аниқлайдиган омиллар тизимини билдиради (бу, хусусан, еҳтиёжлар, мотивлар, мақсадлар, ниятлар, интилишлар ва бошқалар) ва хулқ-атвор фаолиятини маълум даражада рағбатлантирадиган ва қўллаб-қувватлайдиган жараённинг характеристикаси сифатида. Биз "мотив" тушунчасини асосан биринчи маънода қўллаймиз, гарчи баъзи ҳолларда зарур (ва назарда тутилган) бўлса ҳам, унинг иккинчи маъносини ҳам назарда тутамиз. Шунинг учун мотивация инсон хулқ-атвори, унинг келиб чиқиши, йўналиши ва фаолиятини тушунтирувчи психологик сабаблар мажмуи сифатида белгиланиши мумкин. Хулқ-атворнинг қуйидаги жиҳатлари мотивацион тушунтиришни талаб қилади: унинг юзага келиши, давомийлиги ва барқарорлиги, мақсадга еришгандан кейин ориентация ва тугатиш, келажакдаги воқеалар учун олдиндан созлаш, самарадорликнинг ошиши, оқилона ёки битта хатти-ҳаракатнинг семантик яхлитлиги. Бундан ташқари, билиш жараёнлари даражасида уларнинг селективлиги, ҳиссий-ўзига хос бўёқдорлиги мотивацион изоҳга бўйсунади. Мотивация ғояси тушунтиришга, таърифлашга емас, хатти-ҳаракат қилишда пайдо бўлади. Бу каби саволларга жавоб учун қидирув "нима учун?", "нима учун?", "нима мақсадда?", "нима учун?", "нуқта нима...?". Барқарор хулқ-атвор ўзгаришларининг сабабларини аниқлаш ва тавсифлаш уни ўз ичига олган ҳаракатларнинг мотивацияси ҳақидаги саволга жавобдир. Ҳар қандай хулқ-атвор шаклини ички деб тушунтириш мумкин. гак ва ташқи сабаблари. Биринчи ҳолда хулқ-атвор предметининг психологик хусусиятлари тушунтиришнинг бошланғич ва тугаш нуқталари, иккинчисида еса — фаолиятининг ташқи шартшароитлари ва ҳолатлари сифатида ҳаракат қилади. Биринчи ҳолда мотивлар, еҳтиёжлар, мақсадлар, ниятлар, истаклар, манфаатлар ва бошқалар ҳақида гапирадилар., иккинчидан, ҳозирги вазиятдан келиб чиқадиган имтиёзлар ҳақида. Баъзан ичидан худди одамнинг хулқини белгилайдиган барча психологик омиллар шахсий диспозициялар деб аталади. Кейин, шунга кўра, улар диспозицион ва ситуацион мотивлар ҳақида ички ва ташқи хулқатворни аниқлаш аналоглари сифатида гапиришади. Диспозицион ва вазиятли мотивлар мустақил емас. Диспозициялар маълум вазият таъсирида актуаллашиши ва, аксинча, маълум диспозициялар (мотивлар, еҳтиёжлар) нинг активлашиши вазиятнинг ўзгаришига, аниқроғи, унинг субъект томонидан идрок қилинишига олиб келиши мумкин. Бу ҳолда унинг диққати синчков бўлиб, субъектнинг ўзи вазиятни ҳақиқий манфаат ва еҳтиёжлардан келиб чиқиб баҳолайди ва баҳолайди. Шунинг учун амалда ҳар қандай инсон ҳаракати икки детерминистик: диспозицион ва вазиятли деб ҳисобланиши керак. Бир хил бўлиб кўринган вазиятларда одамнинг хатти-ҳаракати жуда хилма-хил бўлиб кўринади ва бу хилма-хилликни фақат вазиятга мурожаат қилиб тушунтириш қийин. Масалан, ўша саволларга ҳам инсон томонидан бу саволларнинг қаерда ва қандай берилишига қараб турлича жавоб берилиши белгилаб қўйилган. Шу муносабат билан, вазиятни жисмоний емас, балки психологик жиҳатдан аниқлаш мантиқан, чунки у субъектга ўз идроклари ва тажрибаларида кўринади, яъни инсон уни тушунади ва баҳолайди. 1 машҳур немис психологи К. Levin ҳар бир kishi бир хил вазиятни ўзига хос тарзда қабул қилишини ва баҳолашини кўрсатди ва бу баҳолар турли одамлар билан мос келмайди. Бундан ташқари, ўша одам қандай ҳолатда бўлишига қараб, ўша ҳолатни турлича қабул қилиши мумкин. Бу, айниқса, ҳаётий тажрибага ега бўлган ва ҳар қандай вазиятдан жуда кўп фойдали нарсаларни чиқариб олиш, уни турли бурчаклардан кўриш ва унда турли йўллар билан ҳаракат қиладиган интеллектуал ривожланган одамлар учун жуда муҳимдир. Инсоннинг оний, ҳақиқий хатти-ҳаракати муайян ички ёки ташқи стимулларга муносабат сифатида емас, балки унинг диспозицияларининг вазият билан узлуксиз ўзаро таъсири натижасида кўриб чиқилиши керак. Бу еса мотивацияни ҳаракат субъекти ва вазият ўзаро бир-бирига таъсир кўрсатадиган узлуксиз ўзаро таъсир ва ўзгаришнинг циклик жараёни сифатида кўриб чиқишни ўз ичига олади ва бунинг натижаси аслида хулқ-атвор кузатилади. Бу ҳолда мотивация хулқ-атвор муқобилларини тортиш асосида доимий танлаш ва қарор қабул қилиш жараёни сифатида қаралади. Мотив ҳаракатнинг мақсадга мувофиқлигини, муайян мақсадга еришишга қаратилган яхлит фаолиятнинг ташкил етилиши ва барқарорлигини изоҳлайди. Мотив, мотивдан фарқли равишда-хатти-ҳаракат предметининг ўзига тегишли бўлган нарса, унинг ичидан маълум ҳаракатларни рағбатлантирадиган барқарор шахсий хусусиятидир. Мотив умумлашган шаклда диспозициялар тўпламини ифодаловчи тушунча сифатида ҳам белгиланиши мумкин. Барча мумкин бўлган диспозициялардан енг муҳими еҳтиёж тушунчасидир. Инсон ёки ҳайвоннинг normal мавжудлиги ва ривожланиши учун етишмаслиги маълум шароитларда муҳтожлик ҳолатини англатади. Шахс ҳолати сифатида еҳтиёж ҳар доим организмда (шахсда) талаб қилинадиган нарсанинг (демак, "еҳтиёж" деган номнинг) етишмаслиги билан боғлиқ қониқмаслик туйғусининг мавжудлиги билан боғлиқ. Барча тирик мавжудотларнинг еҳтиёжлари бор ва бу жонли табиат жонсиз табиатдан фарқ қилади. Унинг бошқа фарқи, еҳтиёжлар билан ҳам боғлиқ бўлиб, еҳтиёжларнинг предметини ташкил етувчи аниқ нарсаларга, яъни маълум бир вақтда организм етишмайдиган нарсаларга жонли жавобнинг танловчанлигидир. Еҳтиёж танани фаоллаштиради, талаб қилинадиган нарсаларни топишга қаратилган хатти-ҳаракатларини рағбатлантиради. У танани бошқариб туради, алоҳида руҳий жараёнлар ва аъзоларнинг қўзғалувчанлик ҳолатига олиб келади, тегишли еҳтиёж ҳолати тўла қондирилмагунча организм фаолиятини сақлаб туради. Тирик мавжудотларнинг бор еҳтиёжлари миқдори ва сифати уларнинг ташкил етилиш даражасига, ҳаёт тарзи ва шароитига, еволюцион нарвонда тегишли организм егаллаган ўрнига боғлиқ. Ўсимликлар енг кам еҳтиёжга ега бўлиб, улар асосан маълум биохимик ва физик шароитлардагина еҳтиёжга ега. Енг хилма-хил еҳтиёжлар жисмоний ва органик еҳтиёжлардан ташқари моддий, маънавий ва ижтимоий еҳтиёжларга ҳам ега бўлган шахслардир (иккинчиси-кишиларнинг бир-бирлари билан мулоқот ва ўзаро муносабатлари билан боғлиқ бўлган ўзига хос еҳтиёжлар). Шахслар сифатида кишилар бир-бирларидан еҳтиёжларининг хилма-хиллиги ва бу еҳтиёжларнинг алоҳида уйғунлиги билан фарқ қиладилар. Инсон еҳтиёжларининг асосий хусусиятлари куч, юзага келиш частотаси ва қондириш усулидир. Айниқса, шахсиятга нисбатан қўшимча, аммо жуда муҳим хусусият еҳтиёжнинг мавзу мазмуни, яъни бу еҳтиёжни қондириш мумкин бўлган моддий ва маънавий маданият объектларининг умумийлигидир. Унинг мотивацион маъносидаги еҳтиёждан кейинги иккинчи тушунча мақсаддир. Мақсад бевосита амалга оширилган натижа деб аталиб, унга айни пайтда актуаллашган еҳтиёжни қондирувчи фаолият билан боғлиқ ҳаракат йўналтирилади. Агар инсон ўз хатти-ҳаракатининг мураккаб мотивацион динамикасида хабардор бўлган бутун соҳа ҳаётининг рангли ва кўп қиррали ишлаши юзага келадиган майдон сифатида тақдим етилса ва томошабиннинг енг катта еътиборини жалб қилиши керак бўлган жой (субъектнинг ўзи) ҳозирги пайтда енг ёрқин ёритилган бўлса, унда бу мақсад бўлади. Психологик жиҳатдан мақсад-онгнинг мотивацион ва мотивацион мазмуни бўлиб, у инсон томонидан ўз фаолиятининг бевосита ва дарҳол кутилаётган натижаси сифатида қабул қилинади. Мақсад-диққатнинг асосий объекти бўлиб, қисқа муддатли ва оператив хотира ҳажмини егаллайди; маълум бир вақтда юзага келадиган фикр жараёни ва барча турдаги ҳиссий кечинмалар у билан боғлиқ. Қисқа муддатли хотира билан боғлиқ мақсаддан фарқли ўлароқ, еҳтиёжлар узоқ муддатли хотирада сақланади. Кўриб чиқилган мотивацион ҳосилалар: диспозициялар (мотивлар), еҳтиёжлар ва мақсадлар инсоннинг мотивацион соҳасининг асосий таркибий қисмидир. Улар ўртасидаги муносабатлар ва инсоннинг мотивацион соҳасининг умумий тузилиши схематик тарзда кўрсатилган. 64. Диспозицияларнинг ҳар бири кўплаб еҳтиёжларда амалга оширилиши мумкин. Ўз навбатида еҳтиёжни қондиришга қаратилган хатти-ҳаракатлар хусусий мақсадларга мос фаолият (мулоқот) турларига бўлинади. 15. Диққатнинг физиологик механизмлари "Диққат-ташқи дунёдан инсон қалбига кирадиган ҳамма нарса ўтадиган ешикдир" (К. D. Ушинский) Ушбу мавзуга тўхталадиган бўлсак, масалан, ит, ҳатто мазали суякни кемираётган бўлса-да, бирдан бегона шовқинни ешитади ва у дарҳол ёқимли машғулотни қолдиради. У тумшуғини кўтаради, сергак бўлади, тинглайди ва ҳеч қандай хавфли нарса содир бўлмаса, машғулотини давом еттиради. Лекин, кутилмаганда, ешикнинг қўнғироғи ёки тақиллаши бўлади, у севимли суягини қолдириб, шовқин-суронга шошилади, шиддат билан унинг ҳурпайиши билан реаксияга киришади. Диққат-бу физиологик, кўп даражали филтр бўлиб, у бирор нарсани ўтиши ва кечикиши мумкин. Биз нафақат ешитганимизда, балки тинглаганимизда ҳам, ҳатто тинглаганимизда ҳам диққат билан қараймиз, балки диққат билан қараймиз, яъни билиш ёки объектив воқеликни акс еттириш жараёнида билиш фаолиятимизнинг фаолияти таъкидланади ёки ортади. Диққат, аввало, билиш фаолияти кечишининг динамик характеристикасидир: у ақлий фаолиятнинг диққат марказида бўлгани каби, йўналтирилган муайян объект билан алоқасини ифодалайди. Бу муайян объектга синчковлик билан еътибор қаратилади. Сиз фақат еътибор ҳақида гапириш мумкин, унинг мавжудлиги ёки йўқлиги, ҳар қандай фаолият билан боғлиқ - амалий ёки назарий. Инсонда диққатнинг олий шаклларининг мавжудлиги унинг инсон сифатида атроф-муҳитдан ажралиб туришини, унга қарши туришини ва унда у ёки бу пайтни таъкидлаб, уни ўзгартириш имкониятини қўлга киритишини англатади. Бу олий шакллардаги диққат инсон объектив онгининг ўзига хослигини тавсифлайди. Бир таассурот нисбий аҳамияти манфаатлари марказида сезиларли даражада боғлиқ. Диққат кўпроқ қизиқишнинг вазифасидир. Шунинг учун у шахснинг еҳтиёжлари билан, унинг интилишлари ва истаклари билан, умумий йўналганлиги билан ҳамда ўз олдига қўйган мақсадлари билан боғлиқдир. Диққатнинг манфаатларида ҳиссий ва ақлий лаҳзалар бирлаштирилади ва у қизиқишнинг моҳиятини белгиловчи ақлий, когнитив ва ҳиссий лаҳзаларнинг бирлигидир. Бизга ҳиссий жиҳатдан жозибадор ўлган нарса тегишли объектга ега бўлиш истагини келтириб чиқариши мумкин. Биз одатда ҳали билмаган нарсамизга қизиқамиз… Диққатнинг турлари. Диққатнинг ҳар хил турларини таснифлашга бир неча ёндашувлар мавжуд. Фаолият шаклига кўра инсон фаолиятининг асосий тури ахборотни идрок етиш бўлса, sensor-персептив диққат фарқланади. Бу еътибор сезгилар иши орқали амалга ошадимасалан, дарвозабоннинг тўпни майдон атрофида ҳаракатлантириш борасидаги фиксацияси ёки мусиқа тинглаётган одамнинг диққати. Фикр жараёнларини ҳал қилишда ақлий диққат фаоллашади; мушак тизими ишини назорат қилишда (масалан, мураккаб ҳаракатларни бажаришда спортчида) motor диққат муҳим аҳамиятга ега. Бу баъзи фаолияти Бирлашган еътибор талаб қилади, деб очиқ-ойдин емас. Шундай қилиб, мураккаб операцияни бажаришда жарроҳ ҳар уч турдаги еътиборни фаоллаштиради. Уста анализаторга кўра кўриш, ешитиш, кинестетик, густатория, олфактор ва бошқа диққат турлари фарқланади. Мисол учун, балетни томоша қилувчи томошабин визуал ва ешитув еътиборига ега, қаҳваларда асосан хушбўй ва хушбўй еътибор бор. Йўналишга кўра ташқи (ташқи дунёга йўналтирилган), ички (тана ичидан келаётган сезгиларга йўналтирилган) ва чегаравий диққат (тери ва шиллиқ қаватлардан сезгиларни баҳолашга қаратилган) мавжуд. Иродавий назорат даражасига кўра ихтиёрсиз, ихтиёрий ва ихтиёрсиз диққатлар фарқланади. Ихтиёрсиз диққат рефлекс муносабат билан боғлиқ, яъни инсоннинг онгли ниятидан мустақил равишда ўрнатилади, нарсаларнинг ўзи диққатимизни "жалб қилади" ва бошқаларга еътибор қаратиш учун биз муайян саъй-ҳаракатларни амалга оширишимиз керак. Бу еътибор "пассив"деб ҳам аталади. Қўзғатувчининг хусусиятлари (унинг кучи, ёрқинлиги, ҳажми ва бошқалар) сабаб бўлиши мумкин.) ёки объект ва инсоннинг еҳтиёжлари ўртасидаги боғлиқлик билан. Масалан, очлик ҳисси, ёрқин нур ва бошқалар. Реклама бу диққат шаклига асосланган. Ёки, масалан, геологнинг тошлари қизиқишга олиб келади ва layman учун улар фақат тошбўрон бўлади. Диққатнинг иккинчи тури-ихтиёрий (у "фаол" деб ҳам аталади), иродавий ҳаракат билан бошқарилади. Бундай ҳолда, одам у билан қизиқмаса ҳам, мақсадга еришиш учун зарур бўлса ҳам, объектга еътибор қаратади. Шундай қилиб, сотувчи дўконга кирган ҳар бир кишига еътибор бериши керак, чунки уларнинг ҳар бири потенциал харидор бўлиши ва маҳсулотни сотиб олиши мумкин. Диққатнинг бу турини бир қатор омиллар: шу жумладан, диққат жараёнидаги амалий ҳаракатлар ва чалғитувчи стимулларни йўқотиш билан ошириш мумкин. Ихтиёрий диққат онгли равишда йўналтирилган ва тартибга солинган диққат бўлиб, унда субъект онгли равишда объектни танлайди ва асосан тизимли ишларда шундай диққатни шакллантиради. Бироқ, бу икки турдаги еътибордан фарқ қилиш нотўғри бўлади. Биз шуғулланган ва биринчи навбатда диққатимизни ўзбошимчалик билан бошқарган иш биз учун бевосита қизиқиш уйғотгани каби, ихтиёрий диққат ихтиёрсиз бўлади. Объектга еътиборни сақлаб қолиш учун унинг хабардорлиги динамик жараён бўлиши керак, объект кўз олдимизда ривожланиши керак ва унинг ўзгарувчан (ёки янгиланиши) мазмуни бизнинг еътиборимизни қўллаб-қувватлаши мумкин. Чунки монотонлик еътиборни сусайтиради, монотонлик (масалан, баъзи технологик операциялар) уни ўчиради. Бу ерда диққат-сwитчабилитй функцияларидан бири муҳим аҳамиятга ега. Сwитчабилитй-диққатнинг бир объектдан бошқасига онгли ва мазмунли ҳаракати, яъни вазиятларни тез ҳаракат қилиш қобилиятини англатади. Коммутация қулайлиги турли одамлар учун фарқ қилади, бу ходимларни танлаш ва уларни айлантиришда муҳимдир. Пост-ихтиёрсиз диққат оралиқ характерни олади-аввалига иродавий ҳаракатларни талаб қилади, кейин еса одам кузатаётган жараёнга қизиқиб қолгандагина ихтиёрсизга айланади. Мисол учун, ТВ екранда бир севимли ёки шов-шувли филм кўрсатади, ва биз ертага учун иншо ёзиш бориш керак. Биз истамайгина телевизорни ўчириб, истамайгина дафтарни очиб, ёзишни бошлаймиз. Аста-секин иншо мавзу ва унинг ошкор томонидан олиб чўмиш, бошқа ҳар бир нарса фон ичига Winona ва бутунлай йўқолади кўринади. Биз иштиёқли ва еътиборни сақлаб қолиш учун ҳаракат учун ҳеч қандай еҳтиёж бор ва биз ундан чарчаган емас. Бу психолог Н. F. Добрйниннинг пост-спонтан деб номланган ҳолати бўлиб, ихтиёрсизликдан фарқли ўлароқ онгли қизиқиш билан қўллаб-қувватланади ва ихтиёрий равишда-ҳеч қандай иродавий ҳаракат йўқ. Бу шуни англатадики, диққат ихтиёрий диққатнинг ихтиёрий диққатдан кейинги еътиборга ўтишига ёрдам берадиган бундай шахсий хусусиятларни шакллантириши ва ривожлантириши керак, чунки бу бажарилган иш учун масъулият ҳисси, фаолиятни муваффақиятли бажариш учун мотивация, қизиқишни ривожлантириш ва бошқаларни ўз ичига олади. Аниқ вазифалар, шунингдек, фаол мустақил ишлаш учун қулай шарт-шароитлар яратиш инсоннинг жиддий иш билан шуғулланишини таъминлашга ёрдам беради ва еътиборни еслатишга ҳожат йўқ. Бундан ташқари, еътибор қаратиш мумкин: кенг ва тор (ҳажмига қараб); яхши ва ёмон тақсимланган; тез ва секин ўзгариши мумкин; барқарор ва беқарор; Ҳар қандай ҳолатда ҳам диққатнинг турлари ва шаклларини тушуниш, менежер корхона ёки ташкилот фаолиятида улардан енг кўп нарса олиш учун кадрларни тўғри жойлаштириш учун шундай билимларга муҳтож. 16. БОШҚАРУВ ПСИХОЛОГИЯСИ _________________________________________________________________ РЕЖА: 9.1. Психологияда бошқариш муаммоси. 9.2. Гуруҳларда раҳбарлик ва лидерлик. 9.3. Лидерликка оид назариялар. 9.3.1. Харизматик назария. 9.3.2. Вазиятга боғлиқлик назарияси. 9.3.3. Синтетик назария. 9.4. Лидерлик услублари ҳақида тушунча. 9.4.1. Авторитар услуб. 9.4.2. Демократик услуб. 9.4.3. Либерал услуб. 9.5. Раҳбарлик сифатлари. 9.6. Лидерлик ва суперлидерлик. 9.1. Психологияда бошқариш муаммоси Охирги йилларда инсон омилига эътиборнинг ортиб бориши муносабати билан бошқариш психологияси масалаларига ҳам қизиқиш кучайди. Шу асосда ижтимоий психологиянинг махсус бўлими — бошқариш психологияси пайдо бўлди. Бошқариш психологияси психологиянинг шундай тармоғики, у бошқарув фаолияти билан боғлиқ бўлган муаммоларни, шахс ва шахслар гуруҳи томонидан бошқа гуруҳлар фаолиятини самарали ташкил этиш ва биргаликдаги фаолиятини амалга оширишнинг психологик механизмларини ўрганади. Бошқариш муаммолари ҳам бир қанча фанлар томонидан ўрганилади, жумладан, фалсафа, тарих иқтисод, хуқуқшунослик ва психология унинг ўзига хос томонларини очиш билан шуғулланади. Психология бошқаришни ҳам объекти, ҳам субъектини ўрганади. Психологик тадқиқотларда ўрганиладиган олимлар жамоаси, алоҳида шахс, уларнинг психологик ҳолатлари, улардаги айрим жараёнлар ва вазифалари бошқарув объекти деб айтилади. Бошқарувнинг субъекти ўрганилганда эса одатда бошқарувчи шахс ёки одамлар гуруҳи назарда тутилади. Психология кўпроқ бошқарувчи шахс фаолиятининг психологик асосларини ўрганади ва шу асосда буйсунувчилар ишларинн самарали ташкил этиш, аниқ ва тўғри қарорлар қабул қилиш учун қандай психологик холат ва жараёнларни ўзида тарбиялаш лозимлиги каби қатор муаммоларни ечади. Масалан, конкрет ҳаётий шароитларда агар бошлиқ мажлис олиб бораётган бўлса, ҳар бир сўзга чиқувчиларнинг фикрлари, маърузалари ва ҳоказолар орқали уларнинг психологик ҳолатлари аниқланади, янги иш дастурлари ишлаб чиқарилади, қабул қилинган қарорларга кўра бошлиқнинг ва ходимларнинг ҳар бирига алоҳида илмий кўрсатмалар ва маслаҳатлар берилади. Бошқарув психологияси бошлиқ фаолиятини анализ қилганда асосий диққатни бошқариш унинг эҳтиёжи ёки қобилиятларига мос ёки мос эмаслиги, қайси индивидуал хусусиятларига кўра у бошлиқ даражасига кўтарилди, ишни муваффақиятли амалга ошириш учун у бошқарувнинг қай усулларидан фойдаланяпти, ходимларга психологик таъсир кўрсатиш мақсадида у қандай таъсир услубларини қўллаяпти каби қатор масалаларга қаратади. Бошлиқ бўлиш ишига турли шахсларнинг муносабатлари ҳар хил, чунки кимдир бошлиқда бўлган имтиёзларга берилади, ким учундир унга берилажак ҳуқуқларни афзал кўриш хос, кимгадир юксак масъулиятларни бўйинга олиш маъқул келади. Шахсларнинг бошлиқ функциялари ҳақидаги тасаввурлари қанчалик хилма-хил бўлмасин, бошлиқдан реал шароитларда одамлар гуруҳини аниқ мақсад асосида фаолиятга йўллаш, уларга бош бўлиш, турли тадбирларни амалга ошириш, обрўга эга бўлиш, ҳар бир қилинган иш учун жавобгарликни ўз буйнига олиш каби кўплаб сифатларнинг мужассам бўлиши талаб қилинади. Айниқса бошлиқ учун турли гуруҳлардаги, кўп ҳолда бир бошлиқ учун бир вақтнинг ўзида бир қанча гуруҳлардаги шахслараро муносабатларнинг характерига жавобгар бўлиш қийинчиликлар турдиради, чунки ўша гуруҳларни ташкил этган ҳар бир шахснинг ўзига хос индивидуаллиги, бошқарувчи ҳақидаги улар тасаввурининг ҳар хиллиги ва гуруҳларда норасмий лидерларнинг борлиги бошлиқдан одамлар билан ишлаш борасида ҳам тажрибанинг, ҳам психологик фаҳм-фаросатнинг ва сабр-қаноатнинг бўлишини талаб қилади. Шунинг учун ҳам кундалик ҳаётимизда, ҳам илмий адабиётларда тез-тез ёнма-ён ишлатиладиган ''лидер" ва ''бошлиқ" тушунчаларининг психологик мазмунларини анализ қилиб чиқиш мақсадга мувофиқдир. 9.2. Гуруҳларда раҳбарлик ва лидерлик Гуруҳлардаги ўзаро муносабатлар юқоридан пастга ёки аксинча бўлиб, гуруҳ аъзоларининг конкрет мавқелари, бошлиқ билан бўйсунувчилар ўртасидаги муносабатларни ўз ичига олади. Бу борада ''лидер" ва ''бошлиқ" тушунчалари ўртасидаги фарқлар ҳакида гапириш лозим. Б.Д. Паригин бу икки тушунани фарқлаб шундай ёзади: 1) лидер асосан гурухдаги шахслараро муносабатларни бошқарса, раҳбар — шу гуруҳдаги расмий муносабатларни бошқаради; 2) лидерлик кичик гуруҳларгагина хос бўлган ҳодиса бўлса, раҳбарликнинг ҳақхуқуқлари катта гуруҳлар доирасида ҳам содир бўлиши, амалга оширилиши мумкин; 3) агар лидерлик стихияли, бетартиб жараён бўлса, раҳбарлик мақсадга қаратилган, жамиятда ишлаб чиқилган нормалар, тартиблар асосида сайловлар оқибатида содир бўладиган ҳодисадир; 4) лидерлик раҳбарликка нисбатан вақтинчалик ҳодиса бўлиб, гуруҳ аъзоларининг кутишлари, уларнинг кайфиятлари, фаолият йуналишига қараб, узоқроқ муддатда ёки қисқа муддатда рўй беради; 5) раҳбарнинг лидердан фарқи яна шундаки, у лидерда йўқ бўлган жазолаш ва рагбатлантириш тизимига эга бўлиб, шу асосда ўз ходимларига таъсирини ўтказиши мумкин; 6) лидер гуруҳда у ёки бу қарорлар, кўрсатмалар, ташаббусларни ўз ихтиёрича, бевосита чиқариши мумкин, раҳбарда эса бу йўналишда кўплаб расмий кўрсатмалар, режалар, нормалар, буйруқлар мавжудки, улар доирасидан чиқиб кетиши кийин; 7) лидернинг фаолияти фақат кичик гуруҳлар доирасида амалга оширилса, раҳбар шу гуруҳдаги, кенгроқ ижтимоий доирадаги, жамиятдаги вакили бўлганлиги учун, унинг ваколатлари ҳам кенг, фаолият имкониятлари ҳам ортиқдир. Лидер ҳеч қачон ёлғиз бўлмайди, у доимо гуруҳ аъзолари орасида бўлади, у шу гуруҳ аъзоларини у ёки бу ҳаракатларга чорлайди. Чунки лидер гуруҳ аъзоларининг психологияси, уларнинг кайфиятлари, интилишлари, қизиқишлари ва ҳоказоларни ҳаммадан ҳам яхши билади, улар ичида энг ташаббускоридир. Агар синф доирасида олиб қараладиган бўлса, турли хил лидер борлигини аниқлаш мумкин. Масалан, гуруҳ аъзолари ичида энг билағони, ақл ўргатувчиси, топқири, интеллектуал лидери, болалар ичида энг ҳазилкаши, дилкаши, хушчақчағи, кўнгил сўровчиси, ўзгаларни тушуна оладиган — эмоционал лидер, гуруҳни иш фаолиятга чорлай оладиган, дадил, қатьиятли, иродалииродавий лидерлар бўлиши мумкин. Улар айни вазиятларда вазият талабига кўра пайдо бўладилар ҳамда болалар онгида ўз сифатларига кўра обрў қозонадилар. Лидер сифатлари ичида яхши ва ёмонлари ҳам бўлиши мумкин, лекин гуруҳ лидерга эргашганда, уни ибрат сифатида танқидсиз қабул қилади ва шунинг учун ҳам барча ишларига эргашиб, кўрсатмаларига амал қилади. Мактабда болалар ёшида хулқи мактаб нормаларига тўғри келмайдиган лидерларнинг борлиги, улар маълум гуруҳ ичида сўзсиз обрўга эга эканлиги ҳам шу билан тушунтирилади. Масалан, лидер ''кетдик" деб кўрсатма берса, унга эргашганларнинг дарсни ҳам ташлаб кета олиши шу билан тушунтирилади. Шунинг учун ҳам синф раҳбари ўз синфидаги расмий лидерлар билан ишлаш билан чекланмайди, балки норисмий лидерларни ҳам аниқлай билиши, улар билан ҳамкорликда ишлаши зарур. Тўғри, баъзи ҳолларда расмий ва норасмий лидер бир шахс бўлиши ҳам мумкин. Бу жуда қулай, лекин лидерлик вазиятга боғлиқ бўлгани учун ҳам уларнинг ўзгариб туришини ҳисобга оладиган бўлсак ўқитувчининг бошқариш махорати ёки санъати унинг норасмий лидерлар билан самарали ишлаш усулидир. Шундай қилиб, ҳар қандай лидер обрўга эга. Обрўлилик шахснинг шундай хусусиятики, у бошқа шахсларга ҳам ҳиссий-эмоционал, ҳам иродавий таъсир кўрсата олиш қобилиятига эгадир. Норасмий обрўлилик яъни шахслараро муносабатлар маҳсули сифатида орттирилган обрў жуда самаралидир. Одамлар кўнглига йўл топиш, уларни турли вазиятларда тушуна олиш, ишонч ва шунга ўхшашлар обрў орттириш мезонларидандир. 9.3. Лидерликка оид назариялар Лидерлик ҳодисаси тўғрисида гап кетар экан, лидерлик назариялари хақида ҳам қисқача тўхталиб ўтиш ўринлидир. Ҳозирги кунга қадар лидерлик тўғрисида асосан учта назария мавжуд:  Харизматик назария;  вазиятга боғлиқлик назарияси;  синтетик назария. 9.3.1. Харизматик назария Биринчиси ''лидерлик сифатлари назарияси"дир ёки харизматик назария. Унинг моҳияти шуки, ҳамма ҳам лидер була олмайди, айрим шахсларда шундай сифатлар йиғиндиси туғма мавжуд бўлиб, улар унинг гуруҳда лидер бўлишини таъминлайди. Масалан, 1940 йилда америкалик К. Берд 79 сифатдан иборат бўлган лидерлик қирралари рўйхатини тузди. Бу рўйхатда жумладан ташаббускорлик мулоқотга кириша олиш, юмор ҳисси, ўзига ишонч, тез ва аниқ қарорлар қабул кила олиш, ташкилотчилик каби сифатлар бор эди. Лекин бу назариянинг хатолиги шунда эдики, биринчидан, у юқоридаги сифатлар қандай қилиб намоён бўлади-ю, қандай шаклланишини тушунтириб бера олмади, иккинчидан, сўроқлар мобайнида бирорта сифат ҳам мутлақ кўп марта қайд этилмади. 9.3.2. Вазиятга боғлиқлик назарияси Иккинчи назария лидерликнинг вазиятга боғлиқлиги назариясидир. Бу ердаги асосий ғоя — лидер вазиятнинг маҳсули деган ғоядир. Ҳар бир одамда лидерлик сифатлари бор, лекин айрим вазиятлар айрим шахсларнинг ўзларини кўрсатишлари, лидер бўлишлари учун қулай ҳисобланади. 9.3.3. Синтетик назария Юқоридаги икки назарияни танқид қилиш натижасида пайдо бўлган учинчи назария лидерликнинг синтетик назариясидир. Бу назария лидерни гуруҳий муносабатларнинг бевосита маҳсули деб қарайди, лидернинг руёбга чиқишида гуруҳнинг бирламчи ролини илгари суради. Психолог А.Н. Леонтьевнинг фаолият концепциясига таянган ҳолда, лидерликни фаолият маҳсули, гуруҳнинг ушбу фаолиятга муносабати ва гуруҳда қабул қилинган нормалар ва ижтимоий кутишларга ким кўпроқ жавоб беришига қараб лидерни аниқлаш мумкин. Ижтимоий кутишлар назарияси ҳозирда кўпчилик томонидан маъқул ёндашишлардан бири деб қабул қилинмоқда. 9.4. Лидерлик услублари ҳақида тушунча Ҳар бир лидер ёки бошлиқ ўзича индивидуал ва қайтарилмасдир. Бунинг боиси ҳар бир бошлиқ ўз иш фаолиятини, бошқарув фаолиятини ўзига хос тарзда ташкил этишидадир. Ижтимоий психологияда бошқарув соҳасида батафсил ўрганилган муаммолардан бири — турли бошқарув услубларидир. Бу соҳада немис олимлари Г.Гибш ва М. Форверг, рус олимлари В.Д. Паригин, Л.Н. Уманский, М.Ю. Жуков ва бошқаларнинг ишлари айниқса диққатга сазовордир. Барча илмий тадқиқотларни умумлаштирган ҳолда ижтимоий психологияда қабул килинган уч асосий бошқариш услубларига ҳарактеристика бериб чиқамиз. Бу уч услуб:  Авторитар;  Демократик;  Либерал иш услубларидир. 9.4.1. Авторитар услуб Авторитар раҳбар барча кўрсатмаларни ишчанлик руҳида, аниқ-равшан, кескин оҳангда ходимларга етказади. Мулоқот жараёнида ҳам ходимларга нисбатан дўқ-пўписа, кескин таъқиклаш каби қатьий оҳанглардан фойдаланади. Унинг асосий мақсадларидан бири — нима йўл билан бўлса-да, ўз ҳукмини ўтказиш. Унинг нутқи ҳам аниқ ва равон доимо жиддий тусда бўлади. Бирор иш юзасидан ходимларни мақташ ёки уларга жазо бериш, танқид қилиш соф субъектив бўлиб, бу нарса бошлиқнинг кайфиятига ва ўша шахсларга нисбатан шахсий муносабатига боғлиқ. Жамоа аъзоларининг тилак-истаклари, уларнинг фикрлари ва маслаҳатлари жуда кам холлардагина инобатга олинади, аксарият ҳолларда бундай истаклар ёки кўрсатмалар тўғридан-тўғри дўқ-пўписа, камситиш ёки маънавий жазолаш йўли билан чекланади ёки қониқтирилмайди. Бундай раҳбар ўз иш услублари, келажак режалари, бирор аниқ ишни, операцияни қандай амалга оширмоқчилигини одатда, жамоадан сир тутади, унинг фикрича, бу унинг обрўйига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Гуруҳдаги ижтимоий-фазовий муносабатлардаги ўрни жиҳатидан, у ''жамоадан четда", автономдир. Авторитар раҳбарда ҳар бир жамоа аъзоларининг қобилиятлари, ишга муносабатлари, мавқеларига кўра тутган ўринлари ҳақида тасаввурлар борки, шунга кўра у ҳар бир ходимнинг иш ҳаракатларини максимал тарзда дастурлаштириб қўйган, унда ҳар қандай чеклашлар унинг очиқ ғазабини келтиради ва бунинг учун унда жазолашнинг турли услублари мавжуд. Яъни бундай жамоаларда ҳокимият— марказлаштирилган, жамоа раҳбари ушбу марказнинг якка ҳокими — шунинг учун ҳам бу ерда ''менинг одамларим", ''менинг ишим", ''менинг фикрим бўйича" каби иборалар тез-тез ишлатилади. Бундай раҳбарларда ишига нисбатан шундай фидоийлик борки, улар ўзларини шу ишсиз тасаввур қила олмайдилар, яъни иш унинг ''бутун вужудини қамраб олган". Шу сабаб бўлса керак бундай раҳбар ҳар бир одамни унинг кундалик иш фаолиятини, унинг натижаларини жуда яхши билади. Лекин, аслида, уни ишнинг мазмунидан кўра, унинг ўша ердаги етакчилик роли, бошлиқлиги кўпроқ қизиқтиради ва ўзига ўша сифатларга қараб баҳо беради. Бу сифат, табиийки, ишнинг сифатига ҳам таъсир қилгани учун жамоа олдига қўйилган барча топшириқлар бажарилмай қолмайди (''темир раҳбар"). Бундай жамоаларда танқид иши жуда суст, чунки у ўзини ҳам, бошқаларни ҳам танқид қилишларига йўл қўймайди. Танқид қилишга, унинг фикрича, фақат бошлиқ ҳақли, йиғилишларда сўзни ўзи бошлаб, ташаббусни охиригача бошқаларга бермайди, одамларнинг таклифлари, уларнинг ҳиссиётлари эътиборга олинмайди. Г. Гибш ва М. Форвергларнинг таҳлил қилишларича, авторитар лидер бош бўлган жамоада ишларнинг самарадорлиги анча юқори бўлиб, ишлаб чиқариш кўрсаткичлари ҳам юқори бўлар экан. Лекин жамоадаги руҳий-маънавий муҳит оғир, танг бўлиб, бу нарса одамларнинг жамоадан, ишдан қониқмасликларига олиб келади. Бундай раҳбарлар бошчилик қилган меҳнат жамоаларида ишлайдиган одамлар ўз касблари, иш жойларини осонликча алмаштиришлари мумкин. 9.4.2. Демократик услуб Демократик раҳбар, аксинча, бўйсунувчиларга мустақиллик эрк бериш тарафдори. Ишда топшириқлар берганда ишчиларнинг шахсий қобилиятларини ҳисобга олган ҳолда тақсимлайди. Бунда у ходимларнинг шахсий мойилликларини ҳам ҳисобга олади. Буйруқ ёки топшириқлар, одатда, таклиф маъносида берилади. Нутқи оддий, доимо осойишта, сокин, унда ўртоқларча, дўстона муносабат сезилиб туради. Бирор кишини мақташ, унинг лавозимини ошириш ёки ишдаги камчиликка кўра ишига баҳо бериш доимо жамоа аъзоларининг фикри билан келишилган ҳолда амалга оширилади. Танқид, кўпинча таклиф, истак шаклида қилинган ишларнинг мазмунига баҳо бериш ҳолида ''айбдорга" етказилади. Ҳар бир янги иш жамоа маслаҳатисиз бошланмайди. Шунинг учун ҳам унинг фазовий-ижтимоий ҳолати ''жамоа ичида". Жамоада танқид ва ўз-ўзини танқид шундай йўлга қўйилганки, унинг оқибатидан ҳеч ким азият чекмайди. Чунки кўпрок бошлиқ эмас, балки жамоанинг бошқа фаоллари — норасмий лидерлар танқид қиладилар. Бошлиқ йўл қўйган хато-камчиликларни жамоатчилик олдида бўйнига олишдан қўрқмайди. Чунки ундаги масъулияг ҳисси нафақат юқори бошқарув ташкилотлари аъзолари билан мулоқот пайтида, балки, ходимлар билан мулоқотда ҳам сезилиб туради ва қўйилган топшириқ юзасидан масъулиятни бошқаларга ҳам бўлиб беришни яхши кўради. Бошлиқнинг ходимларидан сири йўқ, шунинг учун ҳам мажлисларда кўпроқ у эмас, балки барча ходимлар гапирадилар, охирги қарор чиқариш ва сўзларни якунлаш, умумлаштириш ҳуқуқидан у тўлиқ фойдаланади. Гибш ва Форвергларнинг таҳлилларига кўра, бундай бошлиқ раҳбарлик қилган жамоаларда маънавий-руҳий муҳит жуда яхши, ишчилар жамоадан, ишдан қониқиш ҳосил қилганлар, ишдан кетиш ҳоллари кам бўлади, лекин ишлаб чиқариш зўрға норма ҳолатида бўлар экан. 9.4.3. Либерал услуб Либерал (лоқайд) услубда ишлайдиган раҳбарнинг кайфиятини, ишга муносабатини, ишдан мамнун ёки мамнун эмаслигини билиш қийин. Унда тақиқлаш, пўписа бўлмайди, унинг ўрнига кўпинча ишнинг охирги оқибати билан танишиш билан чекланади, холос. Жамоада ҳамкорлик йўқ бошлиқ жамоанинг муаммолари, ишнинг баланд-пасти билан қизиқмайдигандай, гўёки бошқа ''коинотда" юрганга ўхшайди. Аниқ кўрсатмалар бермайди, унинг ўрнига норасмий лидерлар ёки ўзига яқин кишилар орқали қилиниши лозим бўлган топшириқлар бажарувчиларга етказилади. Унинг асосий вазифаси, унинг назарида, ходимлар учун иш шароитини яратиш, ишдаги камчиликларни бартараф этиш, керакли маҳсулот, хом-ашё кабиларни топиб келиш, мажлисларда қатнашиш ва ҳоказолардан иборат. Ходимлар билан мулоқотда бўлишга тўғри келганда, у доимо хушмуомала бўлиб, одоб, аҳлок нормаларини бузмасликка ҳаракат қилади, лекин ҳеч қачон улар билан тортишмайди. Мажлисларда агар бирор муаммо мунозарани келтириб чиқарса, у бевосита жараёнга аралашмай, охирги сўзни ўзига қолдиради. Шундай қилиб, ходимларга фикрлаш ва ҳатти-ҳаракатлар эркинлиги бериб қўйилган, булар юзасидан бошлиқнинг фикри сўралган тақдирда ҳам, ундан аниқ гап чиқмайди, чунки у ходимларни яхши билмайди, қолаверса, уларни хафа қилиб қўйишдан қўрқади. Унинг фазовий-психологик ҳолати ''гуруҳ ташқарисида". Олимлар фикрича, бундай раҳбар ишни олиб борган жамоаларда барча кўрсаткичлар доимо орқада, қўним ҳам йўқ. Либерал раҳбар ишда ўзбошимчаликка йўл қўйиб, кўп турмай, бошқа ердан иш қидиришга ҳаракат қилади. Юқорида баҳо берилган бошқариш услублари кўпроқ лидерликка эмас, балки раҳбарликка тааллуқли, лекин илмий адабиётларда бу иккала ибора, кўпинча синонимдай ишлатилади. Аслида, энг яхши раҳбар ўзида барча лидерлик сифатларини ҳам мужассамлаштирган бўлади. Чунки соф ижтимоий психологик маънодаги лидернинг турлари турли шароитларда ўзида кўпроқ намоён этадиган шахсий сифатларига кўра табақаланади. Масалан, лидер-ташкилотчи, лидер-ташаббускор, лидер-эрудит, жамоа ҳиссий-эмоционал ҳолатни бошқарувчи лидер, лидер-билағон ва ҳоказо. Яхши раҳбар ана шу лидер сифатларини билган ҳолда, уларни ўзида тарбиялаши ва жамоасидаги лидерлар билан ҳамкорликда ишлай олиши керак. Охирги йилларда Москва ва бошқа йирик илмий марказларда ўтказилган тадқиқотлар натижасида шундай хулосага келиндики, аслида ҳаётда соф демократ ёки соф авторитар раҳбарни учратиш қийин, лекин учраган пайтда ҳам улар бир жамоани узоқ муддат бошқара олмаслиги маълум булди. Шунинг учун ҳам улар вазиятга боғлиқ, конкрет жамоа, унда қабул қилинган ҳатги-ҳаракат нормалари, шахслараро муносабатлар типи лидернинг ҳам, раҳбарнинг ҳам иш тактикаси ва услубини белгилайди, деган ғоя қабул қилинмоқда. Лекин бу раҳбарлик услубларининг психологик мазмун ва моҳиятини билишнинг амалий аҳамияти шундаки, ҳар бир услубда ўзига хос ижобий томон бор, моҳир раҳбар ўзини-ўзи тарбиялар экан, ўшаларнинг энг маъқули, айниқса ўзи раҳбарлик қилаётган жамоага мосларини тарбиялаши мақсадга мувофиқдир. 9.5. Раҳбарлик сифатлари Юқорида айтиб ўтилганидек раҳбарда туғма қобилият бўлади деб ҳам айтиб бўлмайди, иккинчи томондан, раҳбар вазиятга қараб стихияли тарзда тарбияланиб кетаверади, деб ҳам бўлмайди. Минглаб шахс сифатлари ичида кўплари раҳбарлик учун қулай ва маъқулдир. А.В. Петровский ана шундай ижобий сифатлардан бир ярим мингини санаб чиққан. Лекин уларнинг барчасини умумлаштирадиган, албатта бўлиши лозим бўлган айрим сифат, қобилиятлар борки, улар ҳақида қисқача тўхталиб ўтмоқ лозим. Аввало, ҳар қандай раҳбарда интеллект — ақл-заковатнинг маълум нормаси бўлиши керак. Бу норма яхши раҳбар учун ўртадан юқори бўлмоғи мақсадга мувофиқдир, чунки гений даражасидаги интеллектга эга бўлган раҳбар билан ишлаш ходимлар учун қатор ноқулайликларни келтириб чиқаришини, бундай ақл-заковат қолганларнинг ижобий ривожланишига психологик тўсиқ бўлишини амалиёт ва ҳаёт кўрсатди. Раҳбардаги ўртадан юқори интеллектни қоплаб кетадиган яна бошқа муҳим сифатлар борки, улар бошқариш ишининг самарасига ижобий таъсир кўрсатади. Масалан, раҳбарнинг мустақил фикрлилик, топқирлик, ташаббускорлик сифатлари. Чунки, айрим ҳолларда хато қилса ҳам, раҳбар оригинал фикрлар айтиб, йўл-йўриқлар кўрсата олиши, ҳар бир айтилган фикр, қилинган ишга мустақил баҳо бера олиши зарур. Чунки мустақиллик шахс қиёфасини белгиловчи муҳим психологик хусусиятдир. Раҳбарда мустақиллик бўлса, унда ўзига ишонч ҳам бўлади, бу эса ўз навбатида раҳбардаги субъектив талаблар даражасининг юқори бўлишига олиб келади. Кўпинча, раҳбарнинг бошқаларга талабчанлиги ҳақида гапирилади, лекин яхши раҳбар аввало ўзўзига нисбатан талабчан бўлиши керак. Ўз-ўзини баҳолаш ва шу асосда бошқаларга нисбатан муносабатлар тизимини ишлаб чиқиши муҳим бир омилдир. Ҳар қандай раҳбар учун универсал, керак бўлган ҳислатлардан яна бири том маънода ''зиёли" бўлиш ёки, бошқача қилиб айтганда, маданиятли бўлишдир. Бошлиқ ўзидаги маданиятни аввало муомалада, одамлар билан бўладиган кундалик мулоқотларда намоён этмоғи лозим. Муомала маданияти — бу ўринли, аниқ, қиска, самимий гапириш санъати ва иккинчи томондан, суҳбатдошни тинглаш қобилиятидир. Чунки, бошлиқ билан ходимлар ўртасида келиб чиқадиган шахсий зиддиятларнинг асосида ё тинглай олмаслик ёки гапни тўғри йўсинда гапира олмаслик ётади. Ўзганинг ўрнига тура олиш, унинг ҳис-кечинмаларига шерик бўлиш, эмпатия ҳиссининг борлиги, диалогларда сабртоқатлилик ва бошқалар мулоқот маданиятининг муҳим томонларидир. Жамоа фаолиятини ва ўз фаолиятини режалаштириш қобилияти раҳбар учун муҳим бўлган талаблардан биридир. Чунки режалаштириш асосида ўз-ўзини бошқара олиш ва бошқаларни ташқи фаолиятини мақсадга мувофиқ тарзда бошқара олишни таъминловчи муҳим психологик хусусият ётади. Режалаштириш — бу ўзига хос келажакни кўра олиш кобилияти, келажак образи бўлиб, бу нарса шахснинг қанчалик камол топганлиги ва мақсадга интилувчанлигининг муҳим белгисидир. Бу жуда мураккаб психологик жараён бўлиб, у шахснинг ўз диққатини қанчалик омилона тарзда бошқариши, уни фақат муҳим нарсаларга қарата олиши, вақтдан тез фойдалана олиш, ортиқча ишлардан ўзини тийиш, қўл остидагиларга, имкони борича, уларнинг қобилиятларига қараб иш буюра олиш ва ниҳоят, буюрган ишни ўз вақтида назорат қилиб, сўраб олиш имконияти билан боғлиқ. Ўз ишини пухта режалаштириш қобилиятига эга бўлган раҳбар реалистик тафаккурга эга бўлмоғи, яъни ҳар қандай шароитларда ҳам ўша муаммо ёки ишга тааллуқли барча альтернатив вариантлардан энг тўғриси ва мақсадга мувофиқини танлай оладиган, ишни тўғри ташкил эта билган, яъни энг кам куч ва вақт сарфлаб ишни уддалай олган, ноаниқ ёки тасодифий вазиятларда ҳам иш тактикасини тўғри йўлга йўналтира оладиган одам бўлиши керак Бундан ташқари, яхши раҳбар учун олдида турган ишнинг ҳар бир алоҳида деталларигача тасаввур қилиб, уни амалга оширишнинг барча босқичлари ва воситаларини олдиндан кўра билиш қобилияти ҳам зарур. Шундай тақдирдагина у ишга дадил киришиши, ўзгаларни ўз ортидан эргаштириши ва ишлаб чиқаришда юксак кўрсаткичларга эришиши мумкин. Юқорида айтиб ўтилган раҳбарлик сифатлари ичида энг муҳими, табиийки, психологик маҳоратни талаб этгани — одамлар билан ишлаш маҳоратидир. Жамоа аъзолари билан самарали ишлаш учун эса бошлиқ уларнинг психологиясини, ҳар бир аъзо психологиясини ва гуруҳ психологиясини яхши билиши зарур, чунки ''ўзгалар психологиясини билиш улар устидан ҳукмронликнинг ягона йўлидир", — деб ёзишган эди инглиз олимлари. Ижтимоий психологиянинг бу борада ҳам яхши воситаси — ижтимоий психологик тренинг услуби борки, унинг ёрдамида одамлар билан ишловчилар жамоани бошқаришнинг турли усулларига муваффақиятли тарзда тайёрланмоқдалар. 9.6. Лидерлик ва суперлидерлик Америкалик тадқиқотчи Линда Джуэлл ўзининг «Индустриально-организационная психология» (2001 йил) китобида ижтимоий психологик ходисалардан муҳими бўлмиш лидерлик масаласига ўзининг ўзига хос ёндашувини баён этган. У бу муаммони айнан бизнинг шароитимиздаги талқини, яъни мардлик ва жасорат кўрсатиш учун очиқ майдонлар йўқ бўлган шароитда лидерлик хислатларининг намоён бўлиш хусусиятларини очишга уринади. Унинг фикрича, замонавий ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги энг аввало ходимлар ролини ошириб, лидерларникини аксинча, пастлаштириш, ёки аниқроғи, камайтириш ҳисобига рўй беради. Шундагина раҳбарликда ортиқча бўғинларни камайтириш мумкин. Лидернинг, яъни америкаликлар раҳбарни лидер феномени доирасида тасаввур қилишади, вазифаси – гуруҳнинг самарали фаолият кўрсатиш йўлларини белгилаб беришдир. Бу китобда ижтимоий психологик нуқтаи назардан аҳамиятли бўлган тушунчадан бири бу – «суперлидер» тушунчасидир. Суперлидер ким ва қачон оддий лидер суперга айланади? Америкалик тадқиқотчилар Манц ва Симсларнинг фикрича, энг яхши лидер – бу «суперлидердир». Бу шундай шахски, у ўз ходимларининг аксариятини лидерларга, биринчи навбатда ўзлари учун лидерларга айлантира олади. Бундаги асосий ғоя шундан иборатки, агар одам энг аввало ўзи учун лидер бўла олса, ўзидаги бу малака ёки маҳоратни бошқаларга етказа олсагина, бу одам учун шундай вақт-саот етиб келадики, жамоа ўзи мустақил ишлайдиган, бевосита тепасида туриб бошқариб турадиган инсонга муҳтож бўлмаган механизмга айланади. Бу – суперлидерликдир. Оддий раҳбар ёки лидернинг суперлидерга айланиши бир неча босқичларда кечади (пр. ): I – ўзи учун лидер бўлиш, яъни шахсий мақсад ва маслаклар, ўзини ўзи кузатиш, ўзини ўзи рағбатлантириш , ҳаёлий репитициялар ва когнитив таҳлиллар орқали ўзининг мустақил инсон, шахс эканлигини, ўзида бошқаларга ўрнак бўлувчи сифатлар борлигини англаш; II – юқорида қайд этилган сифатларнинг афзалликларини ўзгаларга намойиш этиб, унинг афзалликларига ишонтира олиш; III – ходимларига ўзларида ташаббус ва ўзига ишончни намоён этиш учун шароит яратиш; IV – мустақил қобилят эгалари бўлган ходимларни рағбатлантириш, керак бўлганда, фақат конструктив танбеҳлар бериш; V – ўз-ўзини бошқаришга асосланган ижтимоий фаолиятни ташкил этиш ва ишларга хадеб аралашаверишдан ўзини тийиш. Демак, самарали бошқарув – аслида ижтимоий таъсирни амалга оширишнинг энг намойишкорона кўринишидир. Шу маънода, лидерлик – аввал шахснинг ўзига, сўнгра ўзгаларга бера оладиган таъсирида кўринадиган фазилатлар мажмуидир, деб таърифланади. Мавзу юзасидан қисқача хулоса: Мазкур мавзуда ижтимий психологияда бошқарув ва раҳбарлик муаммосининг қўйилиши, раҳбарликка оид назариялар (харизматик, вазиятга боғлиқлик, синтетик), раҳбар ва лидер орасидаги ўхшашлик ва тафовутлар, уларнинг ваколат даражалари, рахбарлик услублари (авторитар, демократик, либерал) тўғрисида атрофлича билим ва тушунчалар берилган. Мавзу юзасидан таянч сўзлар: Авторитар, демократик, либерал, назариялар, рахбарлик, лидерлик. Глоссарий: Авторитар – ижтимоий муносабатларни ўрнатиш ва ташкил этишда раҳбар шахсининг фақат ўз фикри ва қарашларига суяниши ва амал қилиши. Демократик - ижтимоий муносабатларни ўрнатиш ва ташкил этишда раҳбар шахсининг жамоа фикри ва қарашларини ҳам инобтга олиши. Либерал - ижтимоий муносабатларни ўрнатиш ва ташкил этишда раҳбар шахсининг бефарқлик муносабатларини намоён этиши. Рахбарлик – бошқарувда расман ваколатларнинг шахсга берилганлиги. Лидерлик – жамоа орасида турли вазиятлар таъсирида юзага келадиган раҳбарлик, лекин бу раҳбарда расмий ваколат тизими мавжуд эмас. 17. Шахснинг индивидуал-типологик хусусиятлари Психологияда шахс субъект фаолияти ва мулоқотида шахс томонидан орттирилган тизимли (ижтимоий) сифат бўлиб, шахсда ижтимоий муносабатларни ифодалаш ўлчовини тавсифлайди. Ҳар бир шахснинг шахси фақат унинг индивидуаллигини шакллантирувчи, инсоннинг ўзига хослигини, унинг бошқа одамлардан фарқини ташкил етувчи психологик хусусият ва хусусиятларнинг ўзига хос бирикувига ега. Индивидуаллик temperament, характер, одатлар, устун турувчи қизиқишлар хусусиятларида, билиш жараёнлари (идрок, хотира, тафаккур, тасаввур) сифатларида, қобилиятларда, фаолиятнинг individual услуби ва бошқаларда намоён бўлади. Шахс тузилишидаги биологик ва ижтимоий жиҳатлар. Ендопсихика (биологик) шахс субструктураси сифатида инсоннинг нейропсихик ташкилоти билан аниқланган инсон шахсининг ички механизми каби руҳий елементлар ва функсияларнинг ички ўзаро боғлиқлигини ифодалайди. Екзопсихика (ижтимоий) инсоннинг ташқи муҳитга муносабати билан белгиланади, яъни шахсга қарама-қарши бўлган нарсаларнинг бутун соҳасига, шахснинг у ёки бу тарзда алоқадор бўлиши мумкин. Ендопсихикага рецептивлик, хотира хусусиятлари, фикрлаш ва тасаввур қилиш, иродавий ҳаракат қобилияти, импулсивлик ва бошқалар киради. екзопсихика еса-инсоний муносабатлар тизими ва уларнинг тажрибаси, яъни қизиқишлар, майллар, идеаллар, ҳукмрон туйғулар, шаклланган билимлар ва бошқалар. Инсон шахсига кирадиган биологик ижтимоий бўлади.Табиий органик жиҳатлар ва хусусиятлар инсон шахсининг индивидуаллиги таркибида ижтимоий аниқланган елементлар сифатида мавжуд. Табиий (анатомик, физиологик ва бошқа сифатлар) ва ижтимоий шакл бирлиги ва шахснинг мустақил субструктураси сифатида бир-бирига механик равишда қарши тура олмайди.Шундай қилиб, индивидуаллик таркибида ҳам табиий, ҳам биологик, ҳам ижтимоий аҳамиятга ега еканлигини еътироф етган ҳолда, инсон шахсидаги биологик субструктураларни ажратиб бўлмайди, уларда улар аллақачон ўзгарган шаклда мавжуд.Инсон шахсига кирадиган биологик ижтимоий бўлади.Табиий органик жиҳатлар ва хусусиятлар инсон шахсининг индивидуаллиги таркибида ижтимоий аниқланган елементлар сифатида мавжуд. Табиий (анатомик, физиологик ва бошқа сифатлар) ва ижтимоий шакл бирлиги ва шахснинг мустақил субструктураси сифатида бир-бирига механик равишда қарши тура олмайди. Шундай қилиб, индивидуаллик таркибида ҳам табиий, ҳам биологик, ҳам ижтимоий аҳамиятга ега еканлигини еътироф етган ҳолда, инсон шахсидаги биологик субструктураларни ажратиб бўлмайди, уларда улар аллақачон ўзгарган шаклда мавжуд. Шахс тузилиши характер, temperament ва қобилиятлардан иборат. Характер тушунчаси. Юнон тилидан таржима қилинган "белги" - "қувлашмачоқ","белги". Дарҳақиқат, характер инсон жамиятда яшар екан, ўзига хос белги касб етади. Характер-шахснинг барқарор individual хусусиятлари мажмуи бўлиб, у шахс учун хулқатворнинг типик йўлларини белгилаб, фаолият ва мулоқотда ривожланади ва намоён бўлади. Характернинг шаклланиши шахснинг ижтимоий гуруҳлар ривожланишининг турли даражаларига қўшилиши шароитида юз беради. Инсоннинг характери ҳар доим кўп қиррали. Бироқ, изоляцияда мавжуд бўлмаган, бирбиридан алоҳида-алоҳида, аммо бир-бирига боғланган хусусиятлар ёки томонларни таъкидлаш мумкин. Характернинг тузилиши унинг individual хусусиятлари ўртасидаги мунтазам муносабатда бўлади. Агар kishi қўрқоқ бўлса, у ташаббускорлик (таклиф ёки ҳаракатнинг ноқулай бурилишидан қўрқиш учун), қатъият ва мустақиллик (қарор қабул қилиш шахсий жавобгарликни назарда тутади), фидокорлик ва сахийлик (бошқа шахсга ёрдам бериш унинг учун хавфли бўлган ўз манфаатларига путур етказиши мумкин). Бироқ, одам қўрқоқ томонидан табиат, сиз кутиш мумкин деградацияси ва обсеқуиоуснесс (кучли), сертификатлаштириш учун ариза юбориш (йўқ бўлиши учун "қора қўйлар"), очкўзлик (ҳимоя қилиш учун, ўзингизни молиявий учун келажак), тайёр хиёнат (камида, екстремал ҳолатлар учун хавфли унинг хавфсизлик), зийраклик ва еҳтиёткорлик. Бироқ, ҳар доим ҳам қўрқоқ одам бундай йўл тута олмайди, ҳатто ўзини қўпол тута олади, шу билан унинг қусурини тўса олади, лекин, албатта, юқоридаги фазилатлар устун бўлади. Характер хислатлари орасида баъзилари асосийлари сифатида ҳаракат қилиши мумкин. Ҳаётда тўлиқ белгилар ва қарама-қаршиликлар мавжуд. Ажратиш мумкин қаттиқ белгилар камида айрим турлари бор. Инсоннинг характери ўзини намоён қилади: 1. У бошқа одамларни муомала тарзда; 2. Инсоннинг ўзига бўлган муносабати характери учун аҳамиятли; 3. Характер шахснинг холатга муносабатида очиб берилади; 4. Характер инсоннинг нарсаларга бўлган муносабатида намоён бўлади. Характер хусусиятларининг аксентуацияси. Муайян характер хислатининг миқдорий ифодаси чегаравий қийматларга етганда ва меъёрнинг ҳаддан ташқари чегарасида бўлганда характернинг аксентуацияси содир бўлади. Характернинг аксентуацияси унинг individual хусусиятларини мустаҳкамлаш натижасида меъёрнинг екстремал вариантларидир. Жуда ноқулай шароитларда характернинг аксентуацияси патологик касалликларга ва шахснинг хулқ-атворидаги ўзгаришларга, психопатологияга олиб келиши мумкин, аммо уни патологияга камайтириш ноқонуний ҳисобланади. Шахс хусусиятлари (шахс хусусиятлари, шахс хусусиятлари) - шахснинг ички (ёки ундан ҳам аниқроқ, чуқур) хусусиятларини тасвирловчи хусусиятлари ва хусусиятлари. Агар уларнинг хатти-хусусиятлари ҳақида билиш керак бўлган, нима, алоқа, ва муайян вазиятларга жавоб емас, балки махсус ҳозир, лекин бир kishi билан узоқ муддатли алоқаларни давомида. Шахс хусусиятлари биологик ва ижтимоий табиатга ега бўлган чуқур хусусиятларни ўз ичига олади ва янада юзаки, вазиятли кўринишларни аниқлайди. Виждонлилик, шахсий хислат сифатида муайян вазиятда ишни тугатишга тайёрлик сифатида намоён бўлади.Ижобий шахс хусусиятлари кўпинча деб аталади: шахс хусусиятлари.Шахс хусусиятлари сифатида қандай шахс хусусиятларини таснифлаш мумкин? Бу шахсий хусусиятлари учун амал қилмайди, деб таъкидлаш осонроқ бўлади. Шахс хусусиятлари тавсифловчи хусусиятлар емас: Инсонга субектив муносабат (ғайриоддий, ажабланарли, ёқимсиз). Инсоннинг жисмоний сифатлари (епчил, чиройли). Ижтимоий хусусиятлари ва "сафлари" (тажрибали, доно, ишлаб чиқаришда илғор, Муқаддас, маърифатли). Вазиятли (чарчаган) ёки кайфиятга боғлиқ (пасткаш ёки радиацион бахт) каби инсоннинг вақтинчалик, беқарор ҳолати. Тез танланиши мумкин бўлган позициядан фарқли ўлароқ, шахс хислати тез ўзгармайди. Шахс хислати фақат кўриб чиқилиши, ишлатилиши ёки енгилиши мумкин бўлган ўзгармас ҳолатдир. Ташқаридаги об-ҳавога ўхшайди: биз уни ўзгартира олмаймиз, лекин ёмғир ёғса, соябон олиб, керакли жойга боришимиз мумкин. Мен сизга кишилик хусусиятлари тўлиқ рўйхатини бериши мумкин? - Шахс хусусиятларининг тўлиқ, "тўғри" рўйхатини яратиш мумкин емас: бир томондан, у чексиздир (фақат тилнинг имкониятлари ва егасининг тасаввурлари билан чекланган), бошқа томондан, бу рўйхат муайян тадқиқотнинг ўзига хос еҳтиёжлари учун яратилган ва шунинг учун ҳар доим ўзбошимчалик билан. Кеттелл Г. Аллпорт ва Х томонидан тузилган турдаги луғатларда ёки психиатрик ва психологик адабиётларда топилган шахс хусусиятларининг барча номларини йиғиш билан бошланди. Олинган номлар рўйхати (4,500 хусусиятлари) аниқ синонимларни бирлаштириб, 171 кишилик хусусиятларига туширилди. шахс хислати professional ходимлар Бундан ташқари, инсоннинг муайян вазиятли хусусияти унинг танланган позицияси ёки барқарор хусусиятми, дейиш ҳар доим ҳам мумкин емас. Позиция-бу танловдир, у инсон томонидан танланган муайян фикрлаш ва муносабатдир, кейин шахс хусусиятлари барқарор шахс хусусиятларидир. Тез танланиши мумкин бўлган позициядан фарқли ўлароқ, шахс хислати тез ўзгармайди. Агар kishi жабрланувчи каби ўзини туца, бу хусусиятми ёки вазиятли танловми? Бу саволга жавоб бериш учун турли вазиятларда одамни кузатишингиз керак. Шахс хусусиятларининг кўпчилиги бир вақтнинг ўзида маълум бир вақтдаги маълум бир маданиятга хос бўлган у ёки бу "preponderance" ни қайд етган ҳолда ҳам хусусиятлар, ҳам позицияларга боғланиши мумкин. Масалан, бугунги кунда истеъмолчи катталарнинг шахсий хислатидан кўра кўпроқ мавқега ега. Бир неча kishi, албатта, ҳар доим ўзлари ғамхўрлик ва ҳар доим фақат ўз ҳисобидан барқарор характерли улар бор, деб айтиш мумкин. Кўпинча, бир вазиятда ёки бошқа бир kishi бу ҳаёт йўлини тезда танлайди ва бошқа вазиятда у бошқача қарор қабул қилиши мумкин. Бироқ, биз ҳам баъзи одамлар онгли танлаш қилиш ва уларнинг барқарор одат қилиш, истеъмолчи ҳолатига риоя, деб айтиш мумкин. Ва бу маънода-шахсий хусусият. Классик психологик тестларда ишлатиладиган шахс хусусиятларининг енг кенг тарқалган рўйхати: ММПИ, Кеттелл тести ва бошқалар. Кеттелнинг фикрича, булар, аввало: "яккаланиш-дилкашлик", ақллилик, "ҳиссий беқарорлик-ҳиссий барқарорлик", "тобелик-ҳукмронлик"," дадиллик - експрессивлик", "хулқнинг паст меъёрлилиги - хулқнинг юқори меъёрлилиги", "тортинчоқлик-жасорат", "қаттиқлик-сезгирлик", "ишончлилик-гумон", "амалийлик-хаёлпарастлик", "тўғрилик-дипломатия", "хотиржамлик-ташвиш", "консерватизм-радикализм", "конформизм - нонконформизм", "паст ўз-ўзини назорат қилиш - юқори ўз-ўзини назорат қилиш", "енгиллик - кескинлик", "етарли ўз-ўзини ҳурмат - етарли ўз-ўзини ҳурмат" (бирламчи синов омиллари), шунингдек "ташвиш", "екстраверсия - интроверсия", "сезувчанлик" ва "мувофиқлик" (иккиламчи синов омиллари). Бу ҳаётда тегишли шахс хусусиятлари ро "йхати давом еттириш осон ко" ринади: бу етарлилик бор, ҳаракат, яхши наслчилик, самимийлик, мüкеммелиетçилиğи, дадиллик, ва бошқа ко " плаб. Шахс хусусиятларининг бир-бири билан нафақат линиялаштириб, балки иерархик боғланганлиги туфайли аввало шахс хусусиятларининг изчил тизимини яратиш қийин. Мисол учун," Nodding", " Меоwинг "ва" кўзингизни милтилловчи " каби хулқ - атвор одатлари тинглаш белгиларини яратиш қобилиятининг таркибий қисмидир-юқори даражадаги кўникмалар ва одатлар. Ўз навбатида, тинглаш белгилари, тана ўзгаришлар ва сўз ўзгаришлар билан бирга, тинглаш кўникмаларини таркибий қисмлари бор. Ўз навбатида, аниқ тезислар билан сўзлашиш қобилияти билан бирга тинглаш қобилияти, фактлар ва ўзига хосликлар билан ишлаш қобилияти ва натижаларни жамлаш одати теран мулоқотнинг таркибий қисмлари бўлиб, у ўз навбатида самарали мулоқотнинг таркибий қисмидир. Самарали мулоқот самарали раҳбарликнинг бир қисми ва бошқалар. Биг беш кишилик омиллар Катта бешлик-инсон шахсининг диспозицион (инглизча диспозиция-мойилликдан) модели. Бу Г. Аллпорт, Г. Ейсенcк ва Р. Cаттел томонидан бошланган тадқиқот линияси давом етмоқда, ким шахс ҳисобга шахснинг биологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, ижтимоий муҳитга мослашиш даражаси ва шаклида individual фарқлар ўлчовини характерлайди, деб тахмин. Исмга кўра, model инсоннинг шахсиятига бешта умумий ва нисбатан мустақил хусусиятлар (диспозициялар)киради: ехтраверсион, хайрихоҳлик (дўстлик, келишувга келиш қобилияти), cонсcиентиоуснесс (cонсcиентиоуснесс), нейротизм (қарама-қарши қутб ҳиссий барқарорлик) тажриба учун очиқлик (разведка). Model тадқиқот доирасида олинган ўз-ўзини ҳисоботлардан (сўровномалар, сифат тарозилари), експерт баҳолашлар (хулқ-атворнинг ташқи кузатувчилари) ва хулқ-атвор маълумотларидан фойдаланган ҳолда емпирик тарзда олинган. Моделни қазиб олишнинг асосий статистик воситаси тадқиқот омилли таҳлилдир. Шундай қилиб, емпирик тадқиқотларда 5 та хусусият кўпинча нисбатан автоном омиллар сифатида намоён бўлади. Компанияда ходимларни ишга қабул қилиш ва жойлаштириш муаммолари Ходимларни ишга қабул қилиш ва жойлаштириш ташкилотнинг бошқарув жамоаси томонидан амалга ошириладиган енг муҳим бошқарув функцияларидан биридир. Ўрта даражадаги менежердан директоргача бўлган барча менежерлар ходимларни танлаш билан шуғулланадилар ва ходимларни танлаш уларнинг ишбилармонлик сифатларига мос равишда жойлаштирилиши билан бирга олиб борилади. Ишлаб чиқариш тизимида ҳам, бошқарув тизимида ҳам ходимларни ишга қабул қилиш ва жойлаштириш сифати кўп жиҳатдан компания ишининг самарадорлигига боғлиқ. Сибавтомоторларда ходимларни ишга қабул қилиш ва жойлаштиришнинг асосий вазифаси бажарилган ишнинг талабларига қараб кадрларни optimal жойлаштириш муаммосини ҳал қилишдир. Ушбу муаммони ҳал қилишда ходимнинг ушбу ташкилотдаги айрим иш турларини бажаришга яроқлилигини ҳисобга олиш ва бундай яроқлилигини аниқлаш, бир томондан, муайян ишга бўлган талабларни белгилаш, иккинчи томондан, ходимнинг касбий, ишбилармонлик ва шахсий сифатларини ҳисобга олиш зарур. Шундай қилиб, маълум бир ташкилотда ходимларни оқилона жойлаштиришдан мақсад ходимларни иш жойига тақсимлашдан иборат бўлиб, унда ходимнинг сифатлари ва у томонидан бажарилган ишга қўйиладиган талаблар ўртасидаги номувофиқлик ортиқча ёки кам иш юкламасисиз minimal бўлади. Хизмат кўрсатиш соҳасида компанияда ходимларни ишга қабул қилиш раҳбарият томонидан амалга оширилади ва ишга қабул қилиш пайтида яратилган заҳирадан енг муносиб номзодлар танлаб олинади. Кўп ҳолларда, енг яхши сиз ушлаб ҳолатда ҳақиқий иш бажариш учун малакали бўлган ходим танлаш керак, тарғиб қилиш учун енг муносиб бўлган номзод ўрнига. Объектив танлов қарори, шароитга қараб, номзоднинг таълимига, касбий маҳоратига, аввалги иш тажрибасига ва шахсий фазилатларига асосланган бўлиши мумкин. Агар позиция техник билимлар ҳал қилувчи омил бўлган тоифага тегишли бўлса, унда таълим ва аввалги илмий фаолият енг муҳими бўлиши мумкин. Юқори лавозимлар учун, айниқса, юқори даражада, минтақалараро муносабатларни ўрнатиш қобилиятлари, шунингдек, номзоднинг юқори даражадаги бошлиқлар ва бўйсунувчилар билан мувофиқлиги асосий аҳамиятга ега. Номзодларни самарали танлаш инсон ресурсларини дастлабки сифат назорати шаклидир. Кенг қамровли танлаш тизими жадвалда кўрсатилган усулларини ўз ичига олиши мумкин Шахсий фазилатлар Ходимларни танлаш усуллари Standart "номзод маълумоти" шакли Номзодлар ижро етиш учун, уларнинг қобилияти каби хусусиятлари бўйича баҳоланади, қатъият, ва interpersonal кўникмалар. Танланган марказлар томонидан қўлланиладиган бошқа усулларга қуйидагилар киради: тингловчилар гуруҳига оғзаки тақдимотлар, берилган ролни бажариш ва психологик тест. Муваффақиятли фаолият учун психологик ва тиббий шарт-шароитларни ҳисобга олган ҳолда professional қобилиятни таснифлаш (Е. A. Климов бўйича) Касбий қобилият-мақбул меҳнат самарадорлигига еришиш учун зарур бўлган психологик ва психофизик хусусиятлар ҳамда махсус билим, кўникма ва малакалар мажмуи. Касбий қобилият туғма инсоний сифат емас. У муайян ижтимоий-иқтисодий шароитларда содир бўладиган узоқ муддатли касбий ишлар жараёнида шаклланади. Вақт ўтиши билан инсоннинг нафақат алоҳида функсионал тизимлари ва руҳий жараёнлари (касбий идрок, хотира, тафаккур ва бошқалар.) шаклланади, балки уларнинг шахси. Шахснинг маълум қиймат юналишлари, характери, мулоқот хусусиятлари ва бошқалар билан ижтимоий-касбий тури мавжуд. Кўпинча касб инсоннинг ташқи кўриниши (habitus) да ҳам ўз изини қолдиради. E. A. Климов муваффақиятли фаолият учун психологик ва тиббий шарт-шароитларни ҳисобга олган ҳолда professional қобилиятнинг таснифини ишлаб чиқди: фаолиятга амал қилиш - ҳеч қандай контрендикациялар бўлмаса; яроқсизлик (вақтинчалик ёки доимий, амалда енгиб бўлмайдиган) - касб талабларига мос келмайдиган саломатлик ҳолатидаги оғишларнинг мавжудлиги;муайян фаолият соҳасига риоя қилиш-соғлиқ учун контрендикациялар йўқ ва муайян касбни танлаш имкониятини кўрсатадиган баъзи шахсий фазилатлар мавжуд; шахсни аниқ фаолият тури (лар) га чақириш касбий қобилиятнинг енг юқори даражаси бўлиб, у инсоннинг фаолият талабларига мос келишининг аниқ белгиларининг мавжудлиги билан характерланади. Пигмалион Таъсири Термада Жорж Bernard Шаw томонидан олинган. Бу ўз-ўзини адо башорат учун синоними сифатида ишлатилади. Robert Rosenthal ва Lenore Jacobson биринчи китобида бу тушунча ишлатилади, қайси талаба хатти ҳақида ўқитувчи тахминлар таъсирини тасвирланган. Original ўрганиш ўқитувчилар тахминлар манипуляция ва талабалар ИҚ бал уларнинг таъсирини баҳолаш жалб. Ушбу тадқиқотда 20 турли хил синфлардаги тасодифий танланган ўқувчиларнинг 18% ўқитувчилар томонидан илмий ютуқлар учун жуда юқори салоҳиятга ега деб таърифланган. Ўқитувчилар юқори тахминлар бор еди бошланғич мактаб ўқувчилари умумий ИҚ бал ва фикр ИҚ бал сезиларли ортади, уларнинг мактабда бошқа талабалар нисбатан қилди. Original тадқиқот кейинчалик услубий хатолар учун танқид қилинган бўлса-да, у талабаларнинг ўқув фаолияти самарадорлигини ўқитувчилар тахминлар таъсири ҳодисага катта еътибор қаратди.Хусусан, бу натижалар, айниқса, кам таъминланган оилалар фарзандларининг таълим-тарбиясига татбиқ етилиши аниқланди. Бу ноқулай болалар туфайли улар билан ишлаш ўқитувчилар кам тахминлар мактабларда ёмон, албатта, деб чиқди. Пигмалион еффекти учун иккита тушунтириш таклиф қилинган. Cooper кўра, ўқитувчилар улар кам тахминлар бор кимга талабалар устидан камроқ назорат бор, деб ишонаман, талабалар нисбатан улар еришиш учун кутиш. Шунинг учун, уларнинг назоратини ошириш учун, ўқитувчилар кўпинча собиқ ҳақида таъсирли герибилдирим мурожаат, иккинчиси улар сарфлаб ҳаракат ҳақида ҳисобот қабул қилиш еҳтимоли кўпроқ еса. Баҳолашнинг бундай турлича ёндашувлари муваффақият муаллимлари кутмаган ўқувчилар ишончининг пасайишига, уларнинг саъй-ҳаракатлари ўқув натижаларига таъсир кўрсатишига олиб келиши мумкин. Бар-Тал кўра, ўқитувчиларнинг ўқувчилар ўқув фаолиятини кутишлари ўқитувчиларнинг ўқувчиларнинг муваффақият ёки муваффақияцизлик сабабларини идрок етишларига асосланади. Агар ўқитувчилар талабанинг муваффақияцизлигининг сабаблари барқарор деб ҳисобласалар, у талабанинг келажакда муваффақиятга еришишини ва бу еътиқодга мувофиқ ҳаракат қилишини кутишмайди. Кутишларнинг шаклланиши инсон табиатига муқаррар ҳамроҳ бўладиган ҳодисадир. Бироқ, фақат нотўғри ва / ёки мослашувчан тахминлар ўқитувчиларнинг самарали ишлашига тўсқинлик қилиши мумкин. Пйгмалион таъсирининг потенциал салбий таъсирини камайтиришнинг бир усули ўқитувчиларга бу ҳодисанинг мавжудлигини ва унинг оқибатларини тушунишга ёрдам беришдир. 18. Иродавий хислатлар Барча руҳий жараёнларнинг ва умуман шахснинг муҳим хусусияти - ихтиёрсиз ва ўзбошимчалик. Ихтиёрсиз фаолият инсоннинг олдиндан ниятисиз юзага келади, у ҳар қандай ташқи сабаблар туфайли келиб чиқади ва онгли ҳаракациз амалга оширилади. Ўзбошимчалик билан фаолият бизнинг ниятимиз билан, олдиндан қўйилган мақсад билан содир бўлади. Ихтиёрсиз ва ихтиёрий фаолият диққатда, диққат ва бошқа билиш жараёнлари билан боғлиқ ҳолда намоён бўлади. Шунинг учун ихтиёрсиз ва ихтиёрсиз идрок, ихтиёрсиз ва ихтиёрсиз есда олиб қолиш, ихтиёрсиз ва ихтиёрсиз тасаввур ва бошқалар ўртасида фарқ бор. Ихтиёрий фаолият бизнинг ниятимизда пайдо бўлади, олдиндан қўйилган мақсад билан бизнинг " мен " имиз билан боғлиқ ва онгли ҳаракат билан давом етади. Ихтиёрий фаолият ихтиёрсиз ҳаракатлардан фарқли равишда доимо маълум мотивлар учун бажариладиган иродавий ҳаракатларнинг асосидир. Кундалик ҳаётда биз ҳаёт йўлида учраган қийинчиликларни енгиш билан боғлиқ иродавий ҳаракатларни чақирамиз. Илмий психологияда бу ҳодиса мураккаброқ ва ноаниқ деб қаралади. Иродавий ҳаракат инсоннинг ўз қарори билан амалга оширилади, у онгли ва қасддан. Бу individual қарор ташқи ёки ички зарурат асосида қабул қилинади. Ироданинг ҳар бир ҳаракати аниқ фикрдан олдин бўлиб, хатти-ҳаракатимизнинг муваффақияти мақсад ҳақида аниқ тасаввурга ва биз учун унинг хохиш даражасига боғлиқ. Биз ҳар доим ўз олдимизга мақсад қўйиб, уларга еришиш учун ҳаракат қилсак, йўлда учрайдиган муаммо ва қийинчиликларни енгиб ўцак, Ирода билан шуғулланамиз. Ироданинг асосий вазифаси ҳаракат ва ҳаракатларни тартибга солиш, инсоннинг еҳтиёжлари, истаклари ва мотивларини бошқаришдан иборат. Шунинг учун иродавий тартибга солиш инсоннинг хатти-ҳаракати ва ҳаракатлари мотивацияси билан чамбарчас боғлиқ. Кучли, барқарор ниятда амалга ошириладиган ўзбошимчалик хатти-ҳаракатлари иродавий тартибга муҳтож емас. Агар ният жуда кучли бўлмаса, мақсадга еришишдаги тўсиқлар ва қийинчиликларни енгиб ўтиш иродавий куч - инсоннинг жисмоний, интеллектуал ва ахлоқий кучларини сафарбар қиладиган махсус нейропсикик кучланиш ҳолатини талаб қилади. Иродавий ҳаракат ҳаракат ёки фаолиятга қўшимча яратилган рағбат орқали амалга оширилади. Янги мотивларнинг пайдо бўлиши ва яратилишида инсоннинг тасаввури, фаолиятининг маълум еҳтимолий оқибатларини олдиндан кўра билиш муҳим рол ўйнайди. Мисол учун, 28 ёшли француз шифокори Ален Bombard океан бўйлаб ёлғиз кетди денгиз фалокатлари пайтида ўлимларни камайтириш учун одамлар учун ғайриоддий шароитларда тананинг мослашувчанлиги. Унинг фикрига кўра, ўлим кўпинча физиологик сабабларга емас, психологик сабабларга кўра содир бўлади: одамлар очлик ёки ташналикдан емас, балки қўрқувдан ўлади. Shundavisa.va Сафарининг еллик учинчи куни ёлғиз, овқациз, майда резина шиширилган қайиқда кемани куфрда кўрди. Унинг биринчи турткиси, айниқса, кема капитани уни қайиқ билан бирга олиб кетишни таклиф қилгани учун тажрибасини давом еттиришдан бош тортиш еди. Лекин мен фикр олиш: парвоз тўхтатиш натижалари қийматини камайтиради. Ва бомбардимон давом етиш учун қийин қарор қабул қилади. Бироқ Ирода фақат мақсадга еришиш қобилиятидагина емас, балки бирон нарсадан тийилиш қобилиятида ҳам намоён бўлади. "Буюк Ирода, - деб ёзган еди А. S. Макаренко, - бу нафақат орзу қилиш ва бирор нарсага еришиш қобилияти, балки керакли пайтда ўзингизни бирор нарсадан воз кечишга мажбур қилиш қобилиятидир." L. Pasteur ёзган еди: "агар илмий ҳақиқатни кашф қилган ишонч ҳосил қилиш учун, сабрсизлик у давлат қилиш учун орзу, ва кун ва ҳафта давомида ўзингизни тия, баъзан йил давомида, ўзингизни зид учун, ўз тажрибаларини рад ҳаракат қилиш, ва фақат барча рақиб фараз ва тахминлар чарчаб ва ташланади кейин кашфиёт ҳисобот учун-ҳа, бу қийин синов бўлади." Демак, Ирода-инсон хулқ-атвори ва фаолиятини онгли равишда тартибга солиш бўлиб, у мақсадларга еришиш ва қийинчиликларни енгишга қаратилган. Иродавий ҳаракат босқичлари Инсон ўз еҳтиёжларини турли ҳаракатлардан иборат муайян фаолият ёрдамида қондиради. Ирода инсоннинг ҳаракат ва ҳаракатларида намоён бўлади. Бироқ, ҳар бир ҳаракат ихтиёрий емас. Импулсив (ихтиёрсиз) ҳаракат онгли мақсад ва Ирода ҳаракатисиз, шунингдек, мумкин бўлган оқибатларни ҳисобга олмаган ҳолда зудлик билан еҳтиёжни қондиришга олиб келади. Импулсив ҳаракатларга боланинг қўлини ўйинчоққа тутиб туриш ёки болани ғазабга рўпара уриш киради. Одатий ҳаракатлар ҳам хулқ-атворнинг махсус стереотиписиз амалга оширилади. Одатий ҳаракатлар саломлашиш, ерталаб юзингизни ювиш ва normal ишлаб чиқариш вазифаларини бажаришдир. Иродавий ҳаракат қуйидаги босқичларга (ёки структурага) ега. Биринчи босқич-мақсадни белгилаш, яъни ҳаракатнинг кутилаётган ва таклиф етилаётган натижаси. Инсон ўз еҳтиёжларини қондириш мақсадида мақсадлар қўяди. Шундай қилиб, у мақсадга мос келиши ёки келмаслиги мумкин бўлган кўплаб мотивларни тортади. Мотивларнинг "кураш" деб аталиши мавжуд. Агар мақсад ва мақсад бир-бирига мос келса, унда ироданинг озгина ҳаракати талаб қилинади. Иссиқ ҳавода сузишга бориш ёки узоқ вақт талаб қилинадиган китобни ўқишга кириш учун жиддий ҳаракат талаб қилинмайди. Мақсадни белгилаш қарор қабул қилиш билан тугайди-бошқача емас, балки шу тарзда ҳаракат қилиш ва ҳаракат амалга оширилади. Иродавий ҳаракатнинг иккинчи босқичи-ақлий режалаштириш-мақсадга қандай ва қандай воситалар билан еришишдир. Воситаларни танлашда жиддий кураш ва мотивлар тўқнашуви ҳам бўлиши мумкин. Талаба имтиҳонни яхши топшириши учун сиз ҳамма нарсани яхши ўрганишингиз ёки cheat варағини тайёрлашингиз ёки уни курсдошдан кўчиришга умид қилишингиз мумкин. Воситаларни танлашда муқаррар равишда жамиятдаги мавжуд хулқ-атвор нормаларини ҳисобга олиш керак. Мақсадга еришиш учун барча воситалар яхши. Иродавий ҳаракатдаги учинчи босқич-ижро, ҳаракатни содир етиш. Бу босқичда инсон мотивлар зиддиятида бўлгани каби нафақат ички қийинчиликларга, балки мақсадга еришишга тўсқинлик қилувчи турли ташқи қийинчиликларга ҳам дуч келади. Бу босқичда инсон иродасининг кучи ёки заифлиги очиб берилади. Яхши режалар амалга оширилмаса арзон. Баъзан бир мақсадга еришиш қийин емас ва ҳаракат талаб қилмайди, лекин кўпинча у ҳали ҳам қийинчилик ва тўсиқларни бартараф етиш билан боғлиқ. Ташқи ва ички – қийинчиликлар ва тўсиқлар икки тури мавжуд. Ташқи тўсиқлар одамга боғлиқ емас, улар ташқи тўсиқлар, бошқа одамларнинг қарама-қаршиликлари, табиий тўсиқлардир. Ички тўсиқлар шахснинг ўзига боғлиқ: бу зарур бўлган нарсани истамаслик, қарама-қарши мотивларнинг мавжудлиги, шахснинг пассивлиги, ёмон кайфият, дўқпўписа қилиш одати, дангасалик, қўрқув ҳисси, сохта иззат туйғуси ва бошқалар. Инсоннинг иродаси унинг мақсад йўлидаги тўсиқ ва қийинчиликларни қанчалик бартараф ета олиши, ўз хатти-ҳаракатини қанчалик назорат қила олиши, ўз фаолиятини муайян вазифаларга бўйсундириши ва ўзига қанчалик устозлик қилиши билан ифодаланади. Кам ривожланган одамлар қатъият, қатъият кўрсатмайдилар, ўзини тута билмайдилар, хулқ-атвор ва фаолият учун кўпроқ ижтимоий аҳамиятга ега, ахлоқий жиҳатдан асосли мотивлар номи билан оний урушлар бостирадилар. Улар кўпинча кичик қийинчиликлар ва муаммолар қаршисида ҳам чекиндилар. Ироданинг психиканинг бошқа жиҳатлари билан муносабати Ирода руҳиятнинг барча томонлари: еҳтиёжлар, қизиқишлар, қобилиятлар, дунёқараш, еътиқодлар, фикрлаш жараёнлари, ҳис-туйғулар билан чамбарчас боғлиқдир. Агар бирор kishi, масалан, ўз ҳаракатларининг тўғрилигига чуқур ишонч ҳосил қилса, унда улар максимал Ирода саъй-ҳаракатларини амалга оширишлари ва катта қийинчиликларни енгиб ўтишлари мумкин. Кучли иродали одамлар кўпинча юқори идеаллари ва чуқур манфаатларини бор. Мисол учун, бу улар Малй театри ажойиб рассом А. A. Острузҳев еслайман қандай: "агар театр севиш керак қанча ва Ирода сиз мукаммал актёр касб егаллаш керак, санъат контрендикедир жисмоний ногирон қарамай... Острузев театрга келганидан ўн йил ўтиб, оғир хасталик оқибатида у ешитиш қобилиятини йўқотди. "Мен саҳнага чиқаман ва йўқ Сўроқни ешитишим мумкин, - деди у, - худди жим чўлда қолгандекман... ожиз еканингни билганингда саҳнага қандай чиқасан? Сиз бирдан бир сўзни унутасиз деб даҳшатга тушасиз-уни унутасиз ва ҳеч ким, ҳеч ким сизга ёрдам бера олмайди, саҳнада!"Йўқ, у даволанмаган, лекин ҳали кўп йиллар давомида у Малй театри саҳнасида юраги учун қадрли бўлиб қолди, ўртоқ санъаткорлардан кўра ролларни тайёрлашга уч баробар кўпроқ куч ва куч сарфлади. У ўз ролларини емас, балки барча шерикларининг ролларини ўз чизиқларини бой бермаслик ва улар билан саҳна мулоқотини ўтказиш учун тўлиқ ўрганган." Ҳис-туйғулар иродасига икки marta таъсир кўрсатади: улар уни мустаҳкамлаш мумкин, лекин улар ҳам уни заифлаштириш мумкин. Ижобий ҳис-туйғулар кўп ҳолларда иродани мустаҳкамлайди, салбий еса уни заифлаштиради. Иродали инсон ўз ҳис-туйғуларини назорат қила олади ва ўзлаштиради. Ирода характер билан чамбарчас боғлиқ. Лекин Ирода ва характер бир хил нарса емас. Ирода, аввало, характернинг мустаҳкамлиги, унинг мустаҳкамлиги, қатъияти, қатъияти, қатъияти, мақсадга мувофиқлиги билан бевосита боғлиқ. Биз: "кучли характерга ега бўлган kishi." Лекин характер ўз кучи билан тугамайди; бу кучни йўналтирувчи мазмунга ега. Характер шахснинг ана шу хусусиятлари ва самарали муносабатларини, унинг йўналганлигини ўз ичига олади, бу еса ироданинг турли шароитларда қандай фаолият кўрсатишини белгилаб беради. Иродавий ҳаракатларда характер, бир томондан, шаклланади, иккинчи томондан-намоён бўлади. Бу ҳаётда руҳиятимизнинг бошқа фазилатларидан қандай фойдаланишимиз иродамизга боғлиқ. Инсон жуда истеъдодли бўлиши мумкин, лекин агар у заиф иродага ега бўлса, у ўз истеъдодини ишлатмайди ва ҳаётда ҳеч нарсага ериша олмайди. Ироданинг қиймати, бизга маълумки, унинг нимага қаратилганлигига боғлиқ емас. Кучли Ирода, масалан, мақсадга еришиш йўлида иккиланмасдан, бошқалар ҳисобига ҳаётда олға интилувчи қаровчи бўлиши мумкин. Кучли иродали жиноятчи айниқса хавфлидир. Ирода муаммоси психологиядаги енг мураккаб муаммолардан биридир. Унинг тадқиқотлари узоқ тарихга ега, ироданинг моҳияти ҳақида турли хил илмий ғоялар, унинг ривожланиши ва инсоннинг умумий руҳий қиёфасидаги ўрнини тушунишга турли ёндашувлар мавжуд. V. A. Иванников, "иродавий тартибга солиш психологик механизмлари"монографияси муаллифи(1998), иродавий муаммони ҳал қилиш учун турли илмий ёндашувларни таҳлил, кўплаб рус психологлар қўшма саъй-ҳаракатлари ишлаб чиқилган ва психологик билим, бу соҳада тадқиқотлар янада ривожлантириш учун яхши асос бўлган биринчи marta муҳим қоидаларини шакллантириш, деб қайд: Ирода инсоннинг ижтимоий ва тарихий тараққиёти маҳсулидир. Унинг шаклланиши меҳнат фаолиятининг пайдо бўлиши ва ривожланиши билан боғлиқ. Шунинг учун Ирода туғма ёки генетик берилган хусусият емас, балки реал инсон фаолиятида ҳаётда шаклланади, бу еса маълум иродавий сифат ва иродавий тартибга солиш кўникмаларини талаб қилади. Иродани тарбиялаш жамоада биргаликдаги фаолият орқали амалга оширилади ва еҳтиёжлар, ижтимоий аҳамиятга молик қадриятлар ва мақсадлар, инсоннинг дунёқараши ва еътиқодлари ҳамда зарур шахсий фазилатлар тизимини шакллантириш билан боғлиқ. Ироданинг ривожланиши тафаккур, тасаввур, ҳиссий ва мотивацион - семантик соҳанинг ривожланиши, онг ва ўз-ўзини англашнинг, умуман шахснинг ривожланиши билан чамбарчас боғлиқдир. Бирламчи иродавий ҳаракат-шахс томонидан ижро учун белгиланган ва қабул қилинган ҳаракатдир. Шунинг учун иродавий тартибга солиш шахсий тартибга солиш даражаси ва шахсий характерга ега бўлган иродавий ҳаракатдир. Иродавий тартибга солиш-бу инсоннинг ташқи дунё, уларнинг қадриятлари ва имкониятлари ҳақидаги билимлари билан воситалашган онгли тартибга солиш бўлиб, улар асосида ўз фаолиятининг оқибатларини олдиндан кўра билиш ва баҳолаш амалга оширилади. Ёш ўқувчиларда иродани ривожлантириш Ирода инсоннинг реал ҳаёти шароитида тарбияланади ва бу жараён бизнинг туғилишимиздан бошланади. Бола иродасининг ривожланиши жамият еҳтиёжлари ва нормаларидан келиб чиққан ҳолда катталар талабларини бажариш билан боғлиқ. Талаблар даражаси қанчалик юқори ва уларни тақдим етишнинг аниқлиги ва изчиллиги-инсоннинг ёш ва individual имкониятлари доирасида, албатта-таълим натижалари қанчалик аҳамиятли ва ишончли бўлса. Мактабга кириш ихтиёрий хулқ-атвор ва ироданинг ривожланишида муҳим босқич ҳисобланади. Ўқувчининг иродали хатти-ҳаракати болага янги ва жиддий талаблар қўядиган тарбиявий тадбирлар таъсири остида катта даражада ривожланади. Ўқув фаолияти ихтиёрсиз билиш жараёнлари - ихтиёрсиз идрок, ихтиёрсиз хотира, ихтиёрсиз диққат ва бошқалар ривожланишига ёрдам беради. Мактабда боланинг хулқ-атворини бошқариш қобилияти шаклланади: у хоҳлаган ишини қилиши керак. Уйда ҳам уй вазифасини бажариш учун бола ўйин ўйнаш, юриш, қизиқарли телекўрсатув томоша қилиш ва ҳоказолардан воз кечиши керак. Лекин бола нима учун буларнинг баридан воз кечиши кераклигини ҳар доим ҳам тушунавермайди. Ўқув фаолиятида ўзбошимчалик билан хулқ-атвор фақат катталар талаблари асосида шаклланмаслиги, уни ўқув фаолиятининг ўзи рағбатлантириши лозим. Боланинг мактабда ўқиши бошланганидан бошлаб, бу таълим фаолияти унинг учун шахсий маънога ега бўлиши керак: у учун қизиқарли бўлиши керак ва у нима учун шахсан бунга муҳтожлигини тушуниши керак. Маълумки, иродавий ҳаракат инсоннинг ўз қарори билан амалга оширилади, у онгли, қасддан ва мақсадга мувофиқ бўлади. Бошланғич синф ўқувчиси кўпинча ўқув фаолиятининг мақсадини тушунмайди, шунинг учун у етарли емас ва унинг нияти асосида емас, балки, албатта, таълим бериш маъносини тушунадиган катталарнинг хоҳиш-иродаси билан амалга оширилади, лекин у ўрганадиган емас, балки бола. Албатта, Ирода тўсиқ ва қийинчиликларни енгиш билан боғлиқ, аммо бу тўсиқларни бартараф етиш учун нима қилиш керак – катталарнинг кўрсатмаларини, талабларини бажариш ёки қизиқарли муаммони ҳал қилиш, ёзишни, ўқишни ўрганиш. Ўрганишда муқаррар бўлган қийинчиликлар, бошқа ҳар қандай фаолиятда бўлгани каби, ёш талаба учун ҳам шахсан аҳамиятга ега бўлиши керак; уларни бартараф етиш, у кучли, ақлли, муҳимроқ ва етук ҳис қилиши керак. Қийинчиликларни бундай енгиш ўз-ўзини ҳурмат қилиш ва ўз-ўзини ҳурмат қилиш туйғусини ривожлантиришга ёрдам беради: мен ўрганишни истаганим учун ўқийман ва ўқимайман, чунки мен мажбурман, шунинг учун талаб қиламан. Лекин бир счоолчилд бундай ички ўрнини етиштириш учун, катталар сабр-тоқат, бир пода бор, ва, енг муҳими, бир истаги бор керак. Катталарга раҳбарлик қилиш боланинг иродасини ривожлантириш учун зарур, улар иродавий ҳаракат қилишни ўрганадиган болалар фаолиятини ташкил етиш мактаб ўқувчиларининг иродасини тарбиялашнинг асосий йўлидир. Лекин шу билан бирга педагогик еътиборни боланинг ўз ихтиёрий фаолиятини ривожлантиришга, бу фаолиятни ўқув фаолияти билан йўналтириш ва рағбатлантиришга қаратинг. Болалар ёзувчилари ким учун ва ким ҳақида ёзаётган болалар психологиясидан яхши хабардор. Шундай қилиб, Н. Носов "Витя Малеев мактабда ва уйда" ҳикоясида ёш ўқувчилардаги Ирода ҳақидаги ғояларда қандай чалкашликлар борлигини кўрсатди: улар ҳақиқатан ҳам кучли бўлишни хоҳлашади, лекин буни қандай қилишни билишмайди. Мактабнинг 7-8-синфларида ўсмирлар ўз-ўзини тарбиялаш билан тизимли ва мақсадли шуғуллана бошлайдилар. Бу еркаклар учун, айниқса, тўғридир, улар орасида еркеклик ideal бошқа одамларни баҳолаш мезонларини ишлаб асосий идеаллари бирига айланади. Ўсмирлар саргузашт ва романтик филмлар ва тегишли адабиётларни севадилар, чунки уларда еркаклик, жасорат, характер ва Ирода зарур фазилатларига ега бўлган белгилар учраб туради. Ўсмирлар бу белгиларни Реал ҳаётда тақлид қилишга, улар томонидан яратилган ўйин ва вазиятларда китоблардаги Ўқилган ёки филмларда кўрилган саҳналарни кўпайтиришга ҳаракат қиладилар. Бу, айниқса, 11 ва 13 ёшдаги ёшлар учун хосдир. Катта ўсмирлик даврида кўпгина ўғил болалар зарур иродали шахс хусусиятларини ўз-ўзини ривожлантириш билан шуғуллана бошлайдилар. Улар учун катта ёшдаги ўртоқлари-йигит ва катта ёшдаги еркаклар тақлид объекти бўладилар. Улар билан компанияларда ўсмир Ирода намоён бўлишини талаб қиладиган ҳолларда иштирок етади.Замонавий ўсмирлар кучли иродали шахс хусусиятларини ривожлантириш учун жуда кенг тарқалган йўли жисмоний куч ва хавф кўп жалб sport билан шуғулланиш емас, фавқулодда куч ва жасорат талаб ўша каби. Бу бокс бор, кураш, оғир атлетика, ва хоккей. Кучли иродали шахсий фазилатларни ривожлантириш учун бошида sport фаолияти кўплаб турлари касалларга бўлиш, баъзи ўсмирлар кейин юқори натижаларга еришиш учун улар билан шуғулланиш давом етмоқда. Шу туфайли муваффақиятга еришиш мотиви самарали ривожланган.Катта ёшдаги одатий, жисмоний тарбия ва sport синфларига айланиб, баъзан соғлиқ ва самарадорликни сақлашнинг самарали воситасига айланади ва бу машғулотлар давомида дастлаб шаклланган ва мустаҳкамланган шахснинг фойдали иродавий сифатлари, кейин бошқа фаолиятга, хусусан, professional ишларга ўтади ва муваффақиятга еришиш мотивацияси билан бирга амалий натижаларга еришади. Ўсмирда иродали шахс хусусиятларининг ривожланишида маълум кетма-кетлик мавжуд. Бошида асосан динамик жисмоний сифатлар ривожланади. Бу реаксия кучи, тезкорлиги ва тезлигидир. Сўнгра катта ва узоқ давом етадиган юкламаларга бардош бериш қобилияти билан боғлиқ сифатлар ривожлантирилади: чидамлилик, чидамлилик, сабр-тоқат ва қатъиятлилик. Бунга диққатни жамлаш, консентрация ва самарадорлик каби мураккаб ва нозик иродавий сифатларни шакллантириш амал қилади. Барча иродавий сифатлар ривожланишининг умумий мантиқини қуйидагича ифодалаш мумкин: ўз-ўзини бошқариш, саъйҳаракатларни жамлаш, оғир юкламаларга бардош бериш ва чидаш қобилиятидан фаолиятни бошқариш, унда юқори натижаларга еришиш. Бу мантиққа кўра иродавий сифатларни ривожлантириш усуллари ўзгартирилиб такомиллаштириб борилмоқда. Бошида ўсмир уларни бошқа одамларда шунчаки ҳавас қилади, бу фазилатларга ега бўлганларга яхши ҳавас қилади (10-11 ёшда). Шунда ўсмир ўзида шундай сифатларга ега бўлиш истагини еълон қилади (11-12 ёш) ва, ниҳоят,уларни ўз-ўзини тарбиялашга киришади (12-13 ёш). Ўсмирларда иродали ўз-ўзини тарбиялашнинг енг фаол даври 13 ёшдан 14 ёшгача бўлган ёш ҳисобланади. Бир жинсли катталарга хос бўлган фойдали шахс хусусиятларини ривожлантириш истаги нафақат ўсмир ўғил болалар учун, балки ўсмир қизлар учун ҳам хосдир. Бироқ ўғил болалардан фарқли равишда қиз болаларда иродали кишиларга ўхшаш ўзига хос шахс хусусиятларининг ривожланиши бошқача йўлдан боради. Улар учун тегишли фазилатлар шаклланган ва собит бўлган бундай тадбирлар кўпинча ўқитувчилик, турли хил санъат дарслари, уй иқтисодиёти, шунингдек, аёллар спортидир. Ўсмир қизлар, айниқса, ўқишларида муваффақият қозонишга ҳаракат қиладилар, муваффақиятга еришмаган мактаб предметларини кўп бажарадилар. Ўғил ва қиз болалар ўртасидаги бу гендер-рол фарқлар улар катталар каби билан шуғулланиш керак бўлади, фақат бундай фаолиятида қатъият ва самарадорлигини ривожлантириш, деб аслида ҳисса қўшади. 19. Касбларни психологик урганиш Меҳнат психологияси психология фанининг бир тармоғи сифатида умумий психологик усулларнинг бутун арсеналидан фойдаланади, уларни ўзига хос мазмун билан тўлдиради. Бу объектнинг ўзига хос хусусиятлари ва тадқиқот мақсадлари билан боғлиқ. Умумий психологик усуллардан ташқари меҳнат психологияси иш жойида инсон хулқ-атворини ўрганиш учун бир қатор ўзига хос методларни қўллайди. Усуллари енг уч алоҳида режалари ишлатилади: • касбий фаолиятни психологик таҳлил қилиш учун; • турли хил амалий тадқиқотлар ўтказиш учун (professional танлов, professional маслаҳат, иш ва дам олишни рационализация қилиш ва бошқалар.); • муайян ходимнинг шахси, уларнинг қобилиятлари, мотивацияси ва шарт-шароитларини ўрганиш. Меҳнат психологияси методларининг бир неча таснифлари мавжуд бўлиб, уларни гуруҳлашнинг деярли бир хил усул ва мезонларини таклиф етади. Summarizing уларни, у иложи учун таклиф таснифлаш усуллари психология ишлаш, ўз ичига оладиган икки кенг категориялар усуллари: гуруҳ ехперименталнй усуллари, қайси бир мақсадга йўналтирилган ўқув professional фаолият билан виво жонли, ва бир гуруҳ експериментал усуллари, шу жумладан йўналтирилган ўрганиш organ биринчи гуруҳ ўз ичига олган икки асосий усуллари: кузатиш усули ва тадқиқот усули, шунингдек, бир қатор қўшимча усуллари ва воситалари. Иккинчи гуруҳга икки турдаги тажриба: лаборатория ва табиий (саноат) ҳамда синов усули киради. Меҳнат психологияси методлари Ноекспериментал методлар Кузатиш меҳнат психологининг ҳар қандай фаолият турининг ажралмас қисмидир. Кузатиш жараёнида психолог меҳнат хулқ-атворининг турли кўринишлари: ахборот қабул қилиш каналлари, юкловчи анализаторлар, екологик шароитлар, ишдаги мулоқот жараёнлари ва бошқалар ҳақида маълумот олади. Анъанага кўра, кузатишнинг икки тури мавжуд: ташқи (бевосита) ва ички (интроспексия). Ташқи ёки бевосита кузатиш ходимнинг ҳаракатлари, техникаси ва ҳаракатларини, уларнинг норматив мақсадларга мувофиқлигини тавсифлашга имкон беради. Операцион воситалар ва материаллар усуллари, ҳиссий реакциялар ва алоқа жараёнлари назорат қилинади. Ходимнинг иш куни давомида узоқ муддатли кузатиши чарчаш таъсирида меҳнат хулқ-атворининг ўзгаришини кўрсатади. Бевосита кузатиш одатда маълум режа асосида амалга оширилади. Алоҳида елементларни реал фаолиятдан ажратиб олиш, кейинчалик кузатиб бориш, аниқ дастур тузиш ва monitoring режасини тузиш ва унинг натижаларини қайд етиш назарда тутилади. Кузатишнинг муҳим тамойили-қиёсий ёндашув бўлиб, у турли даражадаги муваффақиятларга ега ва турли иш тажрибасига ега бўлган одамларнинг хулқ-атворини ўрганишни, бир хил операцияларни бажаришда турли одамларнинг техникаси кетмакетлигини аниқлашни ўз ичига олади. Бу ишда муваффақият қозониш ва касбни егаллаш сабабларини аниқлаш, фаолиятнинг психологик тузилишини аниқ белгилаш имконини беради. Кузатиш усулининг камчиликларига касбий фаолиятнинг айрим жуда муҳим елементларининг бевосита идрок етиш ёки уларни ниқоблашга йўл қўйилмаслиги киради. Мисол учун, у тўғридан-тўғри кузатиш пайтида операция давомида жарроҳ қарор қабул қилиш жараёнини аниқлаш учун жуда қийин. Бу психологнинг касбий хулқ-атворнинг ташқи кўринишларини талқин қилишда субъективлик улушини оширади. Кузатишнинг объективлиги ва аниқлигини ошириш учун енг аввало касбий фаолият натижаларини рўйхатга олиш билан боғлиқ бўлган бир қатор қўшимча метод ва усуллардан фойдаланилади. Улар орасида енг кўп тарқалгани иш куни фотосуратлари, вақтбайлик ва меҳнат фаолияти маҳсулотларини таҳлил қилишдир. Иш куни сурати-бажариладиган амаллар кетма-кетлигини, иш ва дам олиш режимларидаги ўзгаришларни, ишдаги мажбурий паузаларни ва бошқаларни вақтинчалик қайд етиш. Фото ва видеотасвирлардан фойдаланиш иш вақтида асосий фаолият, юз ифодалари ва ҳаракат йўллари давомида ходимнинг ҳаракатлари ва ҳаракатларини қайд етиш имконини беради. Иш куни фотографиясининг натижалари графиклар кўринишида келтирилган бўлиб, у иш куни давомида иш ва дам олишнинг алмашиниши, асосий ва ёрдамчи вазифаларнинг нисбати ва уларнинг ҳар бирининг фаолият тузилишидаги ўзига хос оғирлиги ҳақида аниқ тасаввур беради.Timekeeping-меҳнат операциялари вақтини ўлчаш. Уларнинг давомийлигини, маълум даврларда такрорланиш частотасини, меҳнат жараёнининг интенсивлигини аниқлаш имконини беради. Психологик тимекировка уни оптималлаштириш, саноат тайёргарлигини тўғри ташкил етиш мақсадида фаолиятнинг психологик таҳлили доирасида амалга оширилади.Меҳнат фаолияти маҳсулотларини таҳлил қилиш бевосита кузатиш усулига муҳим қўшимча бўлиши мумкин. Шундай қилиб, улар моддий, ҳужжатлаштирилган фаолият маҳсулотлари (саноат ва қурилиш ишлаб чиқариш маҳсулотлари, қишлоқ хўжалиги, асбоб ва қурилмалар, ҳужжатлар, кўргазмали ва график ишлар натижалари, матнлар ва бошқалар.), шунингдек, фаолиятнинг функционал (процессуал) маҳсулотлари (унинг аъзолари ёки менежери томонидан яратилган жамоада ижтимоий кайфият; нутқ, ҳисобот шаклида ходимларнинг оғзаки маҳсулотлари; шунингдек, ходим фаолиятининг хулқ-атвор кўринишлари). Бу усулдан фойдаланиш имконини беради: • шахснинг ақлий фазилатларига касб томонидан қўйиладиган талабларнинг айримларини аниқлаш, муайян ҳаракатларда ўқитиш тизимини замонавийлаштириш; • турли малакага ега бўлган кишилар учун кўникма ҳосил қилиш жараёнининг ўзига хос хусусиятларини тушунтириб bering; • иш куни давомида маҳсулот сифатининг ўзгаришини кузатиш орқали ишлаш динамикасини таҳлил қилинг. Бу усулнинг бир variant ҳам хато ҳаракатлар, иш муваффақияцизликлар, бахциз ҳодисалар ва бахциз ҳодисалар таҳлил қилиш, бизга ходим психологик хусусиятлари ва деб аталмиш хавфли касблар ўзига хос устида ошди талабларини жойлаштириш касблар психологик хусусиятларини ошкор қилиш имконини беради. Меҳнат психологиясида ўз-ўзини кузатиш икки шаклда бўлади: касбий ўз-ўзини ҳисобот ва киритилган кузатиш (меҳнат методи). Биринчи ҳолда психолог мутахассис ўз фаолияти давомида ҳар бир операцияни, меҳнат жараёнини ҳар бир кузатишни талаффуз қилиб, баланд овозда фикрлашини таклиф қилади. Бундай ўз-ўзини ҳисоблашнинг дастлабки босқичларида ходимга асарни талаффуз қилиш ва уни бажариш ўртасида унинг диққатини тақсимлашга бўлган еҳтиёж туфайли қийинчиликлар пайдо бўлади. Бу усул ходимларнинг ўзлари илгари еътибор бермаган фаолият елементларига еътибор бериш имконини беради, бу еса уни амалга ошириш муваффақиятига ижобий таъсир кўрсатади. Иккинчи ҳолатда психологнинг ўзи талабага айланади ва касбни ўргана бошлаб, унда янада такомиллашади. Касбни ичдан бундай билиш психологга касбий фаолиятни ўзлаштириш жараёнини ва йўлда содир бўладиган қийинчиликларни кузатиш имконини беради. Бу метод психологияда меҳнат методи деб аталади. Меҳнат методи касбларни психологик таҳлил қилишга мўлжалланган. Меҳнат усули совет психотехникасининг дастлабки йилларидан professor И. N. Спиелреин ва С. G. Геллерстеин томонидан ишлаб чиқила бошланди. Унинг моҳияти шундаки, касбни психологик тушуниш учун " психологнинг ўзи бир шахсда professional ишни биладиган ишчи, уни тасвирлай оладиган ва тасвирламоқчи бўлган психологни бирлаштиргандек, бу иш турини ўзлаштира бошлайди...". - корхона тузилмаси, устахона, сайт, шундан сўнг ўзига хос иш жойи танланиб, психолог завод инструктори раҳбарлигида Чироқчи бўлиб ишлай бошлади. Мумкин бўлган субъективизмни енгиш учун бир вақтнинг ўзида икки ёки ҳатто уч психотехникнинг бир касбни ўрганиши тавсия етилган ва улар машғулотларининг охиригача касб ҳақида фикр алмашишлари ман етилган. Тажриба шуни кўрсатдики, турли психотехниклар томонидан олинган асосий маълумотлар ўхшашдир. Психотерапевтга инструкторсиз ишлаш имконини берадиган шундай натижаларга еришилгунга қадар касблар ўрганилди. Табиийки, меҳнат усули фақат психолог кўпи билан 2-3 ҳафтада ўрганиши мумкин бўлган ўртача малака касбларига мўлжалланган еди. Ҳар бир машғулот кунидан сўнг" талаба " махсус протокол ёзди, шу жумладан 5 та асосий балл: 1. Иш кунининг тавсифи. Бунга маълум бир кунда "талаба" томонидан асар мазмуни, барча тасодифий епизодлар ва уларнинг тажрибалари баёни киритилган. 2. Қийинчиликлар. Бу бугунги кунда енг қийин касб егаси бўлган нарсанинг рекорди. 3. Машқ, бу element олдинги кун нисбатан professional иш ижобий ўзгаришлар қайд. Motor актларини автоматлаштириш, кераксиз ҳаракатларни бартараф етиш, сонини кўпайтириш ва иш сифатини яхшилаш даражаси қайд етилди. Бу element: Касбий фаолиятнинг алоҳида психофизиологик компонентларининг қиёсий машқ қилиш имкониятларини аниқлаш имконини берди. 4. Чарчаш. Бу сарлавҳаси остида, ҳисобот иш куни давомида чарчоқ ҳис-туйғуларини қайд: автоматлаштириш бузилиши, нотўғри ҳаракатлар кўриниши, шунингдек камаяди ҳосилдорлик ва иш сифати объектив кўрсаткичлари. Бу материаллар ташқи муҳит ва иш давомийлигига нисбатан енг лабил психофизиологик жараёнларни очиб берди. 5.Ушбу бандда ишни ташкил етиш ва режимидаги нуқсонлар, ускуналарнинг иррационал елементлари ҳамда кўрсатманинг камчиликлари ҳақида мулоҳазалар қайд етилган. Буларнинг барчаси ишнинг ўзини, содир бўлаётган муҳитни яхшилаш ва саноат тайёргарлигини ташкил етиш ҳақида тахминлар қилиш имконини берди. Ушбу усулнинг асосий афзалликлари қуйидагилар: • ташқи кузатиш ва турли сўров усуллари мавжуд бўлмаган ўз-ўзини кузатиш орқали баъзи маълумотларни олиш; • бўйлама контекстда касбий фаолиятни ўрганиш, яъни уни ўзлаштириш жараёнини кўриб чиқиш; • фаолиятни оптималлаштириш ва рационаллаштириш бўйича таклифлар киритиш учун кўпроқ хабардор қилинган ёндашув (шахсий тажриба асосида). Шу билан бирга меҳнат усули бир қатор камчиликларга ега. Биринчидан, фақат ўзлаштириш қийин бўлмаган ва ўқитиш учун катта вақт талаб қилмайдиган касбларга нисбатан қўлланилади. Бошқа касбларни ўрганишда фақат меҳнат тестлари шаклида фаолиятнинг айрим елементларини ўзлаштириш ҳақида гапиришимиз мумкин. Иккинчидан, усул натижаларини рўйхатга олиш маълум қийинчиликлар билан боғлиқ. Агар натижалар иш куни охирида хотирадан қайд етилса, тадқиқотчи толиққан ҳолатда бўлса, бу унинг сифатига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Бирор фаолиятни бажариш давомида маълумотларни тизимга солиш унинг оқимининг табиий жараёнини бузади. Ушбу камчиликларга қарамай, меҳнат усули жуда қимматли материалларни тақдим етиши мумкин, бу еса маҳаллий тадқиқотлар томонидан тасдиқланган. Сўров усуллари анъанавий тарзда икки шаклда тақдим етилади: оғзаки сўров (суҳбат, интервю) ва ёзма сўров (анкета). Суҳбат меҳнат психологиясида енг кенг қўлланиладиган усуллардан бири бўлиб, кенг кўламли муаммоларни ёритишда қўлланилади. Ишнинг шахсий тузилишини ўрганишда, ходимнинг professional жиҳатдан муҳим фазилатларини аниқлашда, ушбу мутахассислик ва функционал ҳолатларда иш учун мотивация хусусиятларини, касб танлашда ёки катталар учун уни ўзгартиришда ўқувчиларнинг шахсий касбий режаларини аниқлашда, ишларни баҳолашда мутлақо керак. Илмий метод сифатида суҳбат бир қатор талабларга жавоб бериши керак: • маълум бир режа асосида қурилган бўлиши, олдиндан ўйлаб, лекин жуда мослашувчан тузилиши билан; • табиий характерга ега. Суҳбат ҳам психолог, ҳам суҳбатдош томонидан ўзаро фаолликни ўз ичига олади; ҳеч қандай ҳолатда у сўроқ ёки оғзаки анкета шаклига айланмаслиги керак; • табиатда уят ёки уят емас фақат ўша саволларни ўз ичига олади, ва жавоб ўзаро текшириш имконини беради; • психолог ва интервю ўртасида махфий алоқани сақлаб қолиш; олинган натижаларни қайд етиш билан якунлаш (суҳбат давомида). Суҳбат маълумотларини рўйхатга олиш суҳбат давомида ҳам, у тугагандан сўнг ҳам амалга оширилиши мумкин. Рўйхатга олиш биринчи усули чуқур шахсий муаммоларни таъсир қилмайди халқ манфаатларини, атроф-муҳит шароитлари таъсирини, ва бошқа масалаларни таҳлил қилиш учун фойдаланиш мумкин. Individual маслаҳат беришда мижозга суҳбатга салбий муносабат билдирмаслик ва самимий жавоблар беришни истамаслик учун бу усул тавсия етилмайди. Маълум миқдордаги ахборотни йўқотишни ўз ичига олса-да, у кўпроқ ахлоқий жиҳатдан оқланади. Audio ва video жиҳозлардан фойдаланиш, албатта, ахборотни қабул қилиш ва сақлаш аниқлигини сезиларли даражада яхшилайди, аммо у бир қатор ахлоқий муаммоларни келтириб чиқаради. Сўров респондентлардан олдиндан шакллантирилган саволларга ёзма жавобларни олишни ўз ичига олади, психолог еса ходимлар билан бевосита алоқада бўлмаслиги мумкин. Сўров қисқа вақт ичида кўплаб одамлардан маълумот олиш керак бўлган ҳолларда ўтказилади. Сўровномалар ходимларнинг қиймат йўналишини ва уларнинг касбига ва ишнинг алоҳида елементларига муносабатини аниқлаш учун ишлатилади; касб танлашга таъсир қилувчи мотивлар ва омиллар; касбий фаолиятнинг муҳим жиҳатлари; professional муҳим фазилатлар. Сўров психолог ҳузурида ёки сиртдан (анкета уйда тўлдирилганда) ўтказилиши мумкин. Бу усул қулай, чунки у ходимни ўз иш вазифаларини бажаришдан чалғитмайди ва саволларга жавобларга атайин кўпроқ ёндашишга имкон беради. Лекин у салбий жиҳатларга ҳам ега: анкетани бошқа шахс тўлдириши, бир қатор саволларга жавоб бермаслиги, сўровномаларни тўлиқ қайтармаслик имконияти. Анкета методи ёрдамида ишончли ахборот олиш учун тадқиқотни тўғри ташкил етиш лозим. Назарда тутади: • тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари ва сўровномани тўлдириш бўйича кўрсатмалар баён етилган кириш мақоласининг мавжудлиги; • саволларни тўғри tahrir қилиш. Улар аниқ тушунилмаслиги керак, ходимнинг хаттиҳаракати ва фаолиятининг ўзига хос жиҳатлари билан боғлиқ бўлиши керак, кам ишлатиладиган хорижий сўзлар ва юқори ихтисослашган атамаларни ўз ичига олмайди, уят характерига ега емас ва барча таклиф етилган жавоб вариантлари танланиши мумкин; • ўқиш осон бўлган, дог ъ ва тузатишларсиз босилган бундай анкетани тайёрлаш, тегишли бўлимлар ажратиб кўрсатилган ҳолда қулай график тарзда ишлаб чиқилган. Оммавий сўровларда маълумотларнинг узоқ ва секин тўпланиши билан ажралиб турадиган суҳбатга нисбатан сўровномалар кўпроқ вақт самарали бўлиб, уларнинг амалиётда кенг тарқалишини таъминлайди. Експерт баҳолаш усули мутахассислардан масъулиятли хулоса чиқариш учун иш ҳолатининг муайян елементлари ёки касб егаси ҳақида сўрашни ўз ичига олади. Експерт баҳолаш individual бўлиши мумкин, унинг мавзуси бир шахс бўлса, ва гуруҳ. Гуруҳли баҳолаш навларидан бири мустақил хусусиятларни умумлаштириш усулидир. Маълум бир профессионалнинг касбий муҳим сифатларини тасвирлашда қўлланилади. Унинг моҳияти турли манбалардан шахс ҳақида маълумот олиш ётади, бу ташкилот ёки бўлинма раҳбарлари, ҳамкасблари, қўл остидагилар бўлиши мумкин, улар маълум шароитлардан келиб чиқиб, ўрганилаётган мутахассисни яхши биладилар. Меҳнат психологиясида қўлланиладиган касб-ҳунарни експерт баҳолашнинг ўзига хос усули танқидий ҳодиса усули ҳисобланади. Унинг моҳияти шундаки, касбни яхши билган ходимлар касбий фаолиятнинг юқори ёки паст самарадорлигини тавсифловчи мутахассислар хулқ-атворига реал мисоллар келтирадилар. Бундан ташқари, professional хулқ-атворнинг бундай нақшлари ташқи омилларга емас, балки фақат ходимнинг ўзига боғлиқ. Касбий психодиагностикада бу усул ходимнинг касбий муҳим сифатларига қўйиладиган талабларни аниқлаш учун асос сифатида ва касбий танлов давомида тестларни танлашнинг амал қилиш мезони сифатида қўлланилади. Анамнез усули меҳнат фаолиятининг субъекти сифатида муайян шахснинг ривожланиш тарихига оид маълумотларни тўплашни ўз ичига олади. Одатда, мотивларнинг барқарорлик даражасини аниқлаш, бевосита кузатилмайдиган маълум қобилиятлар ва шахсий хусусиятларни аниқлаш ва инсоннинг professional мартаба прогнозларини яратиш учун professional маслаҳатда қўлланилади. Ушбу усулнинг ахборот асосини субъектнинг ўзи (субектив тарих), у ҳақидаги баёнотлар ва уни тасвирловчи ҳужжатлар (объектив тарих) ташкил етади. Бу усул фанимизда кам ривожланган касбий танлов вазиятларини ретроспектив таҳлил қилиш, касбий реориентация ва касбий мартаба типологияси муаммосига татбиқ етилади. Тажриба усуллари Психологияда асосий метод бўлган експериментнинг моҳияти шундаки, ҳодиса махсус яратилган ёки табиий муҳитда ўрганилади. Унинг асосий афзаллиги-маълум шароит яратиш ва уларни ростлаш, тадқиқот натижаларини аниқ қайд етиш ва маълум бир вазиятда улардан фойдаланиш қобилиятидир. Анъанага кўра, тажрибаларнинг икки тури уни ташкил етиш шароити нуқтаи назаридан ажратилади: лаборатория ва табиий. Лаборатория експерименти-лаборатория муҳитидаги касбий фаолият ҳолатларининг симуляцияси. Бу model ўзгарувчилар устидан аниқ назорат ўрнатиш, дозани ростлаш, керакли шароитларни яратиш ва назорат қилиш ҳамда тажрибани бир хил шароитда қайта-қайта кўпайтириш имконини беради. Лаборатория тажрибасининг асосий камчилиги яратилган вазиятнинг сунъийлиги ҳисобланади. Қийинчилик деярли имконсиз бўлган ҳақиқий вазиятни аниқ моделлашдангина емас, балки субъектларнинг янги шароитларда ўзларини топишида ҳам ётади, бу еса баъзан тажриба натижаларига салбий таъсир кўрсатади. Табиий експеримент ходим учун табиий меҳнат шароитларида, одатдаги иш жойида (самолёт кабинасида, устахонада, синфда) амалга оширилади. Ходимларнинг онгидан ташқарида експериментал вазият яратилиши мумкин. Бундай тажрибанинг ижобий томони шароитнинг тўлиқ табиийлиги ҳисобланади. Бу турдаги експериментнинг салбий томони назорациз омилларнинг мавжудлиги бўлиб, унинг таъсири аниқланмаган ва квантлаб бўлмайди. Бу омилларни кузатиш катта қийинчиликларга сабаб бўлади. Табиий експериментнинг яна бир камчилиги-ишлаб чиқариш жараёнини издан чиқармаслик учун қисқа вақт ичида ахборот олиш зарурлигидир. Касбий муҳитнинг турли елементларини ва касбий муҳим сифатларини ўрганишда қўллаш мумкин бўлган кузатиш, сўров усуллари ва тажрибадан фарқли равишда тест усули фақат иш мавзусини ўрганишда қўлланилади. Рус психодиагностикаси субъектнинг психологик хусусиятларини ўрганишга учта асосий ёндашувни ва шунга мос равишда учта тест гуруҳини таклиф қилади: объектив, субъектив ва проектив. Объектив ёндашув муайян вазифалар натижалари ва улар амалга ошириладиган йўл-йўриқларга асосланган шахс хусусиятларини ташхислашни ўз ичига олади. Бу ёндашувни амалга оширувчи тестлар объектив тестлар дейилади. Буларга бир томондан интеллект тестлари ва қобилиятлар, ютуқлар тестлари, иккинчи томондан еса айрим шахс тестлари киради. Субектив ёндашув шахснинг ўз-ўзини баҳолаш ва уларнинг хулқ-атвори ва шахсий хусусиятларини ўз-ўзини тавсифлашга асосланган хусусиятларни ташхислашни ўз ичига олади. Бу гуруҳ тестлари турли хил шахс тестлари - сўровномаларни ўз ичига олади, улар шахс хусусиятларини баҳолайдиган тестларга бўлинади ва одамларнинг манфаатлари ва муносабатларини ташхислайдиган тестларга бўлинади. Лойиҳавий ёндашувнинг ўзига хос хусусияти-обектнинг ташқи нейтрал, шахссиз material билан ўзаро муносабати хусусиятларини таҳлил қилишга асосланган диагностика бўлиб, унда обект ўзининг муносабати, хоҳиши ва шахсий сифатларини лойиҳалаштиради. Хулоса Психологиянинг амалий тармоқлари, жумладан, меҳнат психологияси, аксинча, инсонни ўз фаолияти ва ҳатто умуман ҳаёт шароитидан ташқарида деб ҳисоблай олмайди. Психологияда тадқиқот олиб бориш тадқиқотчига маълум талабларни юклайди: 1) методлардан фойдаланиш марксистик фалсафа тамойилларига мос келиши керак. Демак, муайян ҳодисани ўрганиш бошқа ҳодисаларга нисбатан, қарама-қаршиликларнинг ривожланиши ва бирлигида, миқдорнинг янги сифатга ўтиши мумкинлигида ва ҳоказоларда кўриб чиқилиши керак.; 2) ҳар бир усул холисона усул бўлиши керак, яъни B. M. Теплов "психологияда объектив усул ҳақида" мақоласида таъкидлаганидек, ақлий фаолиятнинг ҳақиқий моделларини очиб бериш; 3) муайян муаммони ҳал қилиш ёки гипотезани синаб кўриш учун тадқиқотчи ўзига хос усулларни танлаши ёки янги услубий воситаларни лойиҳалаши керак. Бу кўринишдаги аниқ талаб кўпинча, айниқса, илмийамалий тадқиқотларда, бир қатор методик воситалар муаммони ҳал қила олишларини кутишда етарли асосларсиз қабул қилинганда бузилади. Шу муносабат билан амалий тадқиқотларда етарли психологик тайёргарликка ега бўлмаган шахсларга психологик усуллардан мустақил фойдаланишга рухсат бериш мумкин, деб ҳисобловчилар билан келишиш қийин. Мавзулар юзасидан адабиётлар рўйҳати: 1.Каримов И.А. «Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори».Т., 1997, 64 б. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисидаги Қонуни”, Т., 1997. 3. Каримов И.А. Ўзбекистонда демоқратик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари.- “Туркистон”, 2002 йил 31 август 4.Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демоқратлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т.: “Ўзбекистон”, 2005.-96 б. 5.Годфруа Ж. Что такое психология: В 2-х т. Т.1. Пер. с франц. М., Мир, 1992. -496 с. 6. Ғозиев Э.Г. Умумий психология. Тошкент. 2002.1-2 китоб. 7. Ғозиев Э.Г. Тошимов Р. Менежмент психологияси. Т-2001 8. Ғозиев Э.Г. Муомала психологияси. Т-2001. 9. Немов Р.С. «Психология». Кн.1. - М., 2003 10. “Психология” Уч. Т-2. “Проспект”. Москва - 2004. 11.Психология и педагогика. Под редакцией А.А.Радугина. Изд. “Центр” 2003 12. Гамильтон. Я.С. “Что такое психология”. “Питер”, 2002. 13. Ананьев Б.Г. “Человек как предмет познания”. “Питер”, 2001. 14. Дружинина В. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003. 15. Бурлачук Ф. Психодиагностика. “Питер”, 2002. 16. Айзенк М. Психология для начинающих. “Питер”, 2000. 17. Болотова А.К, Макарова И.В. Прикладная Психология: Учебник для вузов.- М.Аспект Пресс, 2002 – 383 с. 18. Веденская Л.В, Павлова Л.А. Деловая реторика: учебное пособие для вузов.- М.:ИКЦ “МарТ”, 2004-512 с. 19. Воспитай своего лидера, как находить, развивать и удерживать в организации талантливых руководителей. \ Пер. с англ.-М.: Издательский дом “Вильямс”, 2002.- 416 с. 20. Ложкин .Г.В. Повякель Н.И Практическая психология в системах “человек техника”: Учеб.пособие.- К.: МАУП, 2003 – 296 с. 21. Немов Р.С. Практическая Психология Познание себя: Влияние на людей:Пособие для уч-ся-М:Гуманит. Изд.Центр ВЛАДОС, 2003.320 с. 22. Справочник по решению кроссвордов и сканвордов .- Ростов н\Д: Владис, 2002. – 640 с. Мавзулар юзасидан интернет тармоғи бўйича веб-сайтлар рўйҳати: 1. www.expert.psychology.ru 2. www.psycho.all.ru 3. www.psychology.net.ru