Muhammad al -xorazmiy nomidagi

3.2. O‘zgaruvchan elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta’siri
Uni inson organizmiga ta’sirini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak elektr va magnit maydonlarining kuchlanishi, energiya oqimining intensivligi, tebranish chastotasi, nurlanishning insonnning ma’lum bir tanasida to‘planishi va inson organizmining shaxsiy xususiyatlariga bog‘likdir. Elektromagnit maydoning inson organizmiga ta’siriga asosiy sabab, inson tanasi tarkibidagi atom va molekulalar bu maydon ta’sirida musbat va manfiy qutblarga bo‘lina boshlaydi. Qutblangan molekulalar elektromagnit tarqalayotgan yo‘nalishga qarab harakat qila boshlaydi.
Qon, xujayra va xujayralar oralig‘idagi suyuqliklar tarkibida tashqi maydon ta’siridan ionlashgan toklar hosil bo‘ladi. O‘zgaruvchan elektr maydoni inson tanasi xujayralarini o‘zgaruvchan dielektrik qutblanish, shuningdek o‘tkazuvchi toklar hosil bo‘lishi hisobiga qizdiradi. Issiqlik ta’siri elektromagnit maydonlarini energiya yutish hisobiga bo‘ladi. Energiya yutilishi va ionlashgan toklarni hosil bo‘lishi biologik xujayralarga maxsus ta’sir ko‘rsatishi bilan kechadi, bu ta’sir inson ichki organlari va xujayralardagi nozik elektro potensiyalarining ishini buzishi va suyuklik aylanish funksiyalarini o‘zgarishi hisobiga bo‘ladi.
O‘zgaruvchan magnit maydoni atom va molekulalarning magnit qutblarini yo‘nalishini o‘zgarishiga olib keladi. Bu ta’sir inson organizmiga zarari jixatidan kuchsiz bo‘lsada, lekin organizm uchun befarq deb bo‘lmaydi.
Maydonning kuchlanishi qancha ko‘p bo‘lsa va uning ta’sir davri davomli bo‘lsa, organizmga ta’sir ko‘rsatuvchi davri shuncha yuqori bo‘ladi.
Tebranish chastatasining oritishi tana o‘tkazuvchanligini va energiya yutish nisbatini oshiradi, ammo kirib borish chuqurligi kamaytiradi. Uzunligi 10 sm. dan qiska bo‘lgan tulkinlarning asosiy qismi teri xujayralarida yutililadi. 10-30 sm. diapozondagi nurlanishlar teri xujayralarida kam yutiladi, u asosan yutilishi ichki organlarga to‘g‘ri keladi. Bunday nurlanish nihoyatda havfli hisoblanadi.
Organizmda hosil bo‘ladigan ortiqcha issiqlik ma’lum chegaragacha inson organizimining termoregulatsiyasi hisobiga yo‘naltirish mumkin. Issiqlik chegarasi deb ataluvchi ma’lum miqdordan boshlab (I>10 mVt/sm kadr.), inson organizmida hosil bo‘ladigan issiqlikni chiqarib tashlash imkoniyatini yo‘qotadi va tana harorati ko‘tariladi, bu esa o‘z navbatida organizmga katta ta’sir etadi..
Issiqlik yutilishi inson organizmining suvga serob bo‘lgan qismlarida yaxshi kechadi. Ammo issiqlik ajralishi qon tomirlari sust rivojlangan va termoregulatsiya ta’siri kam bo‘lagan a’zolar uchun juda zararli. Bu organlarga ko‘z, bosh miya, buyrak, ovqat hazim qilish organlari, o‘t va siydik xaltalari kiradi. Ko‘zning nurlanishi ko‘z qorachig‘ning xiralashiga (kataraktaga) olib keladi. Odatda ko‘z xirlashishi birdaniga rivojlanmasdan, nurlangandan keyin bir necha kun yoki bir necha haftadan so‘ng paydo buladi. Xujayralarga biologik ob’ekt sifatida ta’siri markaziy nerv tizimiga to‘g‘ridan –to‘g‘ri bo‘ladi. Ular xujayralar yo‘nalishini o‘zgartirb, qon tarkibidagi oqsil molekulalarini biokimyoviy faoliyatiga ta’sir qiladi. Qon – tomir tizimining funksiyalarini buzadi. Organizmdagi uglevod, oqsil, mineral moddalar almashuvi o‘zgaradi. Ammo o‘zgarishlar funksional xarakterda bo‘lib, nurlanish ta’siri to‘xtashi bilan ularni zararli ta’sir va og‘rik sezgilari yo‘qoladi.
EMM dan saklanish normalari SN 848-70 bo‘yicha ish joylarida radiochastotasi, kuchlanishi, elektr tarkibi bo‘yicha 100 kGs-3-MGs chastota diapazonida 20 V/m, 30-300 MGs chastota diapazonida 5 V/m dan oshmasligi kerak. Magnit tarkibi bo‘yicha esa 100 kGs-1,5 MGs chastota diapazonida 5 V/m bo‘lishi kerak.
O‘ta yuqori chastotadagi to‘lqinlar (SVCH) 30-300000MGs diapazonida ish kuni davomida ruxsat etiladigan maksimal nurlanish, oqim kuchlanishi 10mk Vt/smkv, ish kunining 2 soatidan ortiq bo‘lmagan vaqtdagi nurlanish 100 mkVt/sm² dan oshmasligi kerak. Qolgan ish vaqti davomida nurlanish intensivligi 10mkVT/sm² dan oshmasligi kerak .
O‘ta yukori chastotadagi tulkinlar diapazonida kasbiy nurlanish bilan bog‘liq bo‘lmagan kishilar va doimiy yashovchilar uchun nurlanish oqimi zichligi 1mkVt /sm² dan oshmasligi kerak .
Kishilarga EMM ta’sir quvvati ish joylarining nurlanish manbalaridan uzoqlashtirish va himoyalovchi to‘siqlar o‘rnatish, elektr maydondan ish joyini uzoqlashtirish, EMM oqimlarini yo‘naltiruvchi antenna bilan ish joy orasida masofani uzoqlashtirish, nurlanish oqimini orasiga yutuvchi va qaytaruvchi ekranlar o‘rnatish yo‘li bilan pasaytiriladi. Tusiqlar, soyabonlar, ayvonlar, devorlar, kabina va boshqa konstuksiyalar ko‘rinishida yaxlit tunkalardan yoki uyalari 50x50mm ortiq bo‘lmagan metall to‘rlardan yasaladi, ularni albatta erga ulash zarur. Erga ulashning qarshiligi 100 om.dan oshmasligi kerak.
Oraliqni uzaytirish yo‘li bilan erishilgan muxofaza usullari eng oddiy va eng samarali usul bo‘lib, bu ish bajarishda xona etarlicha kattalikda bo‘lgandagina muvaffaqiyatli chiqadi. Nurlanishni yutuvchi koaksial va to‘lqin qaytaruvchi bo‘lishi mumkin.
Energiya yutuvchi sifatida grafit va ulglerodli qotishmalar ishlatiladi. SHuningdek dielektrik materiallardan ham foydalaniladi. Bunday energiya yutuvchi qurilmalar energiya ta’sirida qizishini hisobga olib, ulardan sovitish yuzalarini tashkil qilinadi, shuningdek suv oqimlari harakatidan foydalaniladi.
Koaksial, to‘lqin qaytaruvchi va yutuvchi qurilmalarni muvofiqlashtirish maqsadida ular qiyshik yuzali, ponasimon, pogonali va dielektrik shaybalar sifatida bajarilishi mumkin.
Nurlanish quvvatini kamaytirish maqsadida ishlatiladigan attenyuatorlar doimiy va o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin. Doimiy attenyuatorlar elektromagnit to‘lqinlarni yutish koeffitsenti katta bo‘lgan materiallardan tayyorlanadi. Bularga rezina, polistirol va boshqalar kiradi.
O‘zgaruvchan so‘ndirish kuchiga ega bo‘lgan to‘lqin o‘tkazgich attenyuatorlarning pichoqli va plastinkali turlari bor bo‘lib, ular dielektrik materiallardan yasalgan va ularni ustki qismi yupqa metal plastika bilan qoplangan.
Nurlanishni yutuvchi qurilmalardan va attenyuatorlardan tug‘ri foydalanish elektromagnit energiyasining tashki muhitga tarqalishini 60 db dan ko‘proq miqdorda kamayishini taminlaydi va nur kuchlanish oqimini 10mk Vt /sm² dan ziyod bo‘lmagan miqdorni taminlash imkoniyati mavjud bo‘ladi.
EMM nurlanishdan muxofazalanishning eng asosiy usullaridan biri ekranlar usulidir. Ekranlar elektr tokini yaxshi o‘tkazadigan materiallardan –alyuminiy, pulat, miss, latun kabi materiallardan yasaladi. Ekranlarning muxofazalash xususiyati EMM tasirida ekran yuzasida Fuko tokining hosil bo‘lishiga asoslangan. O‘z navbatida Fuko toki EMM ga qarama-qarshi zaryadga ega bo‘lgan maydon hosil qiladi va natijada ikala maydonning qo‘shilishi kuzatiladi, bu maydonning kuchi kamyadi. Ekran qalinligi ham hisobga olinishi kerak bo‘ladi.
SHaxsiy ximoyalanish vositalari sifatida ekranlashtiruvchi kostyumlar, kombinzon, bosh kiyim, qulqop, poyabzal, maxsus metallashtirilgan matolar ishlatilinadi. Ko‘zoynaklar yordamida ORZ-5 oyna yuzasi yarim o‘tkazuvchi qalay oksidi bilan qoplangan yoki yarim niqob ko‘rinishdagi metall turli ko‘zoynaklardan foydalanib ximoyalaniladi.
Lazer nurlaridan saqlanish -optik kvant generatori «lazer» deb ataladi. Lazer asboblari murakkab payvandlash ishlarida juda aniq o‘lchov ishlarida, olmosli asboblarga ishlov berishda, bir kvadrat santimetr yuzasida oldingi usullaridan olinishi mumkin bulgan 50 chiziq o‘rniga 600 gacha chiziq chizish mumkin bo‘lgan noyob graverlik ishlarida va boshqa ko‘pgina sohalarda qo‘llaniladi.
Lazer nurlari inson organizmiga juda zararli tasir ko‘rsatishi mumkin, shuning uchun uning tasirini kamaytirish maqsadida sanitariya gigiena normalari va muxofazalanish chora tadbirlari belgilangan.
Lazer nurlari elektromagnit to‘lqinlarning ultra-binafsha nuridan tortib infrakizil nurlarigacha bo‘lgan spektr soxalarining hammasini o‘z ichiga olgan optik diapazonini o‘z ichiga oladi. Lazerning nurlanish oqimi juda kichkina (tashkil qilgan burchagi 1grad) oqim yunalishidan iborat bo‘lganligidan oqim kuchlanishi zichligi nurlantirilayotgan yuzaga nisbatan juda kata buladi. Lazer nurlarining kuchlanish zichligi 10¹¹ -10¹⁴ vt/sm. kv. ni tashkil qiladi. Xar qanday qattik jism 10⁹ vt/sm.kv. kuchlanishda bug‘lanib ketishini hisobga olsak, bu qanday kuchlanish ekanligini tasavvur etish mumkin.
Bunday katta kuchdagi nur energiyasi inson organizmiga tushib qolsa, biologik xujayralarni emirishi va inson organizmiga nihoyatda og‘ir ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Lazer nurlari inson yurak qon aylanishi, markkziy nerv tizimi, ko‘zni va teri qimslarini jaroxatlashi mumkin, shu bilan birga nurlanish qonning qo‘yilishiga yoki parchalanishiga, uyqisizlik dardiga, bosh og‘rishiga sabab bo‘ladi.
Lazer energiyasining birlamchi manbalari - gaz razryadli impuls lampalari, doimiy yonuvchi lampalar, o‘ta yuqori chastotali lampalaridir.
Lazer nurlarinng inson organizmiga ta’sirini va tavsifini uni nur yunalishi, to‘lqin uzunligi, nurlanish quvvati, impuls xarakteri va ularning chastotalariga bog‘liq. Lazer nurlari energiyasi organizm xujayralariga yutilib, ularda issiqlik ajrala boshlaydi. YOg‘ xujayralari energiyani mutloqo yutmaydi.
Ko‘z xujayralarida yog‘simon qavat yo‘q, shuning uchun lazer nixoyatda xavfli. Optik kvant generatorlari bilan ishayotganlar uchun normativlar chiqarilgan. Lazer nurlaridan saqlanish uchun to‘siqlardan va xavfsizlik belgilaridan foydalaniladi. Lazer qurilmalarini o‘rnatiladigan xona aloxida va maxsus jixozlangan bo‘lishi kerak. Xona devorlari o‘tga chidamli nur qaytarish koeffitsenti juda oz bo‘lgan bo‘lishi zarur. Jixozlar ustki qoplami va detallari yaltiramasligi kerak. Xona yoritilishi maksimal mikdorda bo‘lishi ya’ni ko‘z qorachig‘i minimal kengaygan bo‘lishi kerak.
Lazer qurilmalarini masofadan turib boshqarish va avtomatlashtirish yaxshi natijalar beradi. SHaxsiy muxofaza vositasi sifatida filtrli muxofaza ko‘zoynagi, xalatlar va qulqoplarni tavsiya etish mumkin.
Radioaktiv nurlanish va ularningxossalari. Radioaktivlik–atom yadrolarining ion nurlanishlari chiqarishi natijasida boshqa bir atom yadrolarini xosil qilishidir. Radioaktiv nurlanishlar ionlovchi nurlanishlar deb ataladi, chunki bu nurlar ta’sir etgan moddalar atom va molekulalarida ionlar xosil bo‘ladi. Bunday ionlaovchi nurlanishlarga rengen nurlari, radio va gamma nurlari, alfa va beta nurlari, shuningdek neyton oqimlari kiradi.
Alfa nurlari katta ionlashtirsh xussiyatiga ega bo‘lib, xarakat doirasi katta bo‘lmagan geliy atom yadrosining musbat zarayadlangan zarrachalari hisoblanadi. Harakat doirasi katta bo‘lmaganligi sababli, inson teri qavatigagina ta’sir etib uni yorib kira olmaydi, shuning uchun uncha zararli emas.
Betta nurlari radioaktiv moddalarining atom yadrolari tarqatadigan elektron oqimidir. Bu nurlarning xarakat doirasi ancha keng va yorib kirsh qobiliyatiga ega. SHuning uchun insonga xavflidir.
Gamma nurlari ionlash qobiliyati katta bo‘lmasada, katta yorib kirish qobiliyatigan ega bo‘lib, yadro reaksiyalari va radioaktiv parchalanish natijasida vujudga keladigan yuqori chastotali elektromagnit nurlari hisoblanadi.
Rentgen nurlari moddalarni elektron oqimlar bilan bombardimon qilinganda ajralib chiqadigan elekromagnit nurlardir. Bu nurlarni ionlanish xususiyatlari oz bo‘lsada, yorib kirish xususiyati nihoyatda katta.
Radioaktiv nurlanishlarning muxitdagi ta’sirini aniqlash maqsadida «nurlanishlarning yutilgan dozasi»-Dyu tushunchasi kiritilgan.
Dyu=W/m
bu erda W- nurlantirilgan moda tomonidan yutilgan ion nurlarining energiyasi [J], m- nurlantirilgan moddalrning og‘irligi [kg].
YUtilgan doza birligi sifatida rad qabul qilingan 1rad-1kg og‘irlikdagi moddaning 0.01 J energiya yutishga to‘g‘ri keladi.
Rentgen va gamma nurlanishlarining miqdori tavsifi ekspozitsion doza hisoblanadi.
De=Q/m
bu erda, Q – bir xil elektrozarayadga ega bo‘lgan ionlar yig‘indisi [Kl], m- havoning og‘riligi [kg].
Rentgen va gamma nurlarining ekpozitsion dozasi birligi sifatida Kulon qabul kilingan (Kl/kg).Rentgen va gamma nurlanishlarining tizimidan tashkaridagi birligi rentgendir. Radiatsiya xavfini aniqlashda doza ekvivalenti birligi ber kiritilgan. 1 ber-xar qanday ion nurlanishglarining bilogik xujayralarda rentgen va gamma nurlanishlarining 1 rad. ga teng keladigan bilogik ta’siridir.
Dekv=D/K
Bu erda, K-sifat koeffitsenti.
Radioaktiv nurlarining inson organizmiga ta’siri. Inson organizmiga radioaktiv nurlanish ichki va tashqi bo‘lishi mumkin. Radioaktiv nurlanishlar ta’sirida organizmning umumiy qon aylanish tizimining buzilishi, qon aylanish ritmi susayishi, qonning quyilishi xususiyati yo‘qola borishi, qon tomirlarini mo‘rt bo‘lishi, ovqat xazm qilish a’zolarining faoliyati buzilishi, odamning ozib ketishi va organizmning tashqi yuqumli kasalliklarga qarshi kurashishi qobiliyati kamayadi. Radioaktiv moddalarni qo‘lga ta’siri qurishqoq. YOrilishlar kuzatiladi va tirnoq ko‘chib tushadi. Ayrim ichki a’zolarda bu nurlar toplanishi mumkin, masalan, jigar, buyrak, suyaklarda va butun organizmni ishdan chiqaradi.