|
Muhammad Al – Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot
Texnologiyalari universiteti
Mustaqil ish №5
Mavzu
:
Katta adron kollayderi
Guruh: FIZ011
Bajardi : Hotamov Javlonbek
Tekshirdi : Ochilova O.O
Reja:
1) Katta adron kollayderi
2) Ishlash prinsipi
3) Xulosa
Katta adron kollayderi
Bundan yuz yilcha muqaddam koinot cheksiz fazo, unda yulduzlar bir tekis
taqsimlangan, degan tasavvur hukmronlik qilardi. O‘tgan asrning 20-yillarida
amerikalik astronom Edvin Xabbl ko‘zga ko‘ringan barcha galaktikalar bizdan turli
yo‘nalishlar bo‘yicha juda katta tezlik bilan uzoqlashayotganini aniqladi. Bu olam
tuzilishi nazariyasini qayta qarab chiqishni taqozo etdi. Shu kashfiyot sabab bo‘lib
butun koinot bundan 15-20 milliard yil oldin ro‘y bergan “katta portlash”ning
natijasidir, degan xulosaga kelindi.
Uzoq yillar bu qat’iy nazariya sifatida qabul qilib kelindi. Keyinroq bunday
nazariyani tasdiqlovchi dalillar ham topila boshlandi. Shulardan birinchisi NASA
(AQSH kosmik tadqiqotlar markazi) sun’iy yo‘ldoshi — “Sove” uzoq kosmosning
turli tomonlaridan kelayotgan fon nurlanishining haroratini aniqladi. Bunday
nurlanish qadimda kuzatilgan “katta portlash”ning qoldiq nurlanishi ekani ma’lum
bo‘lib, uning qiymati nazariy hisob-kitoblar orqali topilgan issiqlik qiymati bilan
bir xil chiqdi. Ushbu dalil “katta portlash” ro‘y berganini tasdiqladi.
Shundan so‘ng, 90-yillarning oxirida olimlar Brukxeven (AQSH)dagi elementar
zarrachalar tezlatgichida elektronlardan ozod qilingan oltin atomini yorug‘lik
tezligining 99,9 qismiga qadar o‘zaro qarama-qarshi yo‘nalishda tezlatib,
to‘qnashtirish orqali sun’iy «katta portlash»ni vujudga keltirmoqchi bo‘lishdi.
Bunda “katta portlash”dan keyingi jarayonning dastlabki daqiqalaridagi holatini
kuzatish maqsad qilingan edi. Bu ikki bosqichda — “Feniks” deb ataluvchi
birinchi loyiha Kolumbiya universitetining professori Nagamiya rahbarligidagi 355
mutaxassisdan iborat jamoa tomonidan, “Star” nomli ikkinchi loyiha esa Berkli
Lourens laboratoriyasidan Jon Xarris boshchiligidagi 350 nafar fizik tomonidan
olib borilishi ko‘zlangandi. Biroq ko‘pchilik mutaxassislar bunday sinov jiddiy
xavf ostida amalga oshirilishini e’tirof etishdi. Shunga qaramay, olimlar qayta
o‘tkazilgan hisob-kitoblar natijasida reaktsiya jarayonida jiddiy xavf kutilmasligini
ta’kidlab, sinovni o‘tkazishga qaror qildilar. Biroq o‘shanda kollayder quvvatining
pastligi tufayli kutilgan natijani olishning imkoni bo‘lmadi.
Bizning asrimizda ayni shu masalani hal qilish uchun 2002 yilning 11 avgust kuni
Shveysariya va Fransiya chegarasida qurilgan dunyodagi elementar
zarrachalarning eng yirik tezlatgichi — katta adron kollayderi (KAK) ishga
tushirildi.
Katta Adron Kollayderi yoki Katta Adron Toʻqnashtiruvchisi (ing. "Large Hadron
Collider", LHC) - zaryadlangan zarralarni tezlatuvchi majmua. Fransiya va
Shveysariya chegarasida, yer sathidan 175 m pastda joylashgan. Aylana shaklida
qurilgan tunneli uzunligi 27 km. Dunyodagi eng katta va quvvatli zarracha
tezlatkichidir.
Salkam 10 milliard dollarga tushgan va juda katta quvvatga ega bo‘lgan bu
kollayder dunyoda
eng yirik yadro fizikasi laboratoriyasi — CERN (Consell Europeen pour la Recher-
che Nucleare)da qurildi. U o‘rtacha 100 metr chuqurlikda, uzunligi 27 kilometr
bo‘lgan xalqa ko‘rinishidagi tezlatgich bo‘lib, unda qarama-qarshi yo‘nalishda 7
tev (terra elektron volt, ya’ni trillion elektron volt) energiyagacha tezlatilgan
proton das-talari to‘qnashtiriladi. Ana shunday to‘qnashish natijasida ajralgan
energiya 14 trillion elektron voltni tashkil etadi.
Bunday katta energiyaning ajralishi oqibatida ro‘y beradigan hodisalar ma’lum
darajada “katta portlash” manzarasini tasdiqlay olishi tadqiqotchilar, fizik va
astrofizik olimlar uchun juda muhim edi.
Ishlash prinsipi
Kollayderni qurishdan asosiy maqsad Higgs bozoni mavjud yoki emasligini
aniqlashdir. Asosiy tajriba bunday oʻtkaziladi: har birining energiyasi 7 TeV
boʻlgan protonlar yoki 574 TeV boʻlgan qoʻrgʻoshin yadrolari yorugʻlik tezligining
99.9999991%ida qarama-qarshi tomondan uchirilib, toʻqnashtiriladi. Toʻqnashuv
natijasida ajralib chiqqan zarrachalar qayd etiladi va ular orasidan Higgs bozoni
xususiyatlariga ega boʻlgani qidiriladi. Higgs bozoni mavjudligi hozirgi Standart
Model nazariyasini toʻliq tasdiqlashi kerak (Standart Model gipoteza emas, zero
boshqa tajribalar uning katta qismi toʻgʻriligini isbotlagan). Aks holda massaning
qayerdan paydo boʻlishi haqida yangi faraz qurib, Standart Modelga oʻzgartirish
kiritishga toʻgʻri keladi
.
Bunday protonlar kollayderning 27 kilometr uzunlikdagi aylanasi bo‘ylab
joylashtirilgan 3 mingta igna shaklidagi dasta ko‘rinishida harakatlanadi. Har bir
to‘plam 100 milliardga yaqin protonlardan tashkil topib, to‘qnashuv “nuqta”larida
ular bir necha santimetr uzunlikda, diametri esa 16 mikron (eng ingichka soch
tolasi qalinligida) bo‘ladi.
Protonlar parchalangach, vujudga kelgan kvarklar turli tomonga sochilib ketadi.
Biroq kvarklar uzoq muddat yakka holda bo‘la olmasligi tufayli o‘ta qisqa vaqtda
birlashib, yangi “og‘irroq” zarra ko‘rinishida katta tezlik bilan atrofga
sochilayotganda, kollayder detektorlari tomonidan ularning parametrlari qayd
qilib boriladi
Xulosa:
Katta Hadron Collaider,bu BAK (eng katta Hadron Collider, qisqartirilgan LHC)
qisqartirilgan proton va og'ir ionlarni (qo'rg'oshin ionlarini) tezlatish uchun
mo'ljallangan to'qnashgan nurlarning zaryadlangan zarralarini tezlatuvchi va
ularning to'qnashuv mahsulotlarini o'rganishidir. Kollej Shveytsariya va
Frantsiyaning chegarasida Jeneva yaqinidagi CERN (Evropa yadro tadqiqotlari
kengashi) da qurilgan. BAK dunyodagi eng yirik eksperimental muassasadir.
Qurilish va tadqiqotlarda 100 dan ortiq mamlakatdan 10 mingdan ortiq olim va
muhandis ishtirok etgan ekan
Foydalanilgan adabiyotlar:
www.Wikipedia.ru ,
www.swissinfo.ch
, m.habr.com
Do'stlaringiz bilan baham: | 
