Muhabbat qissa yetim

1939-yil
ТО‘Y
N ahot kishi shunday xushchaqchaq olamdan ketsa.
Lerm ontov
M o ‘ljal to ‘y em as, “t o ‘rtta o d am ning oldiga b ir tovoq 
osh q o ‘y ib , elg a m a ’lu m q ilib q o ‘y is h ” ed i. M a h a lla
ch o y x o n asin in g m udiri S o b iijo n b u n d a n x a b a rd o r ekan, 
kuyov bilan kelinning qattiq qarshiligiga qaram ay, ishni katta 
qilib yubordi. M an a endi, k o 'rib turibsiz, hovliga od am
sig ‘m aydi. T ik u v c h ila r a rte lin in g h av a sk o r 
s o z a n d a la ri 
to'garagi b u tu n jam oasi bilan kelgan. M ahalla hay’atning raisi 
T urg 'u n o y “Jazo y ir”ga y o ‘rg‘alab yuribdi...
Kuyovning qayerda ekanini hech kim bilmaydi. Kelin uyga 
qam alib oigan — na yolvorganga k o 'n a d i, na aldaganga — 
chiqm aydi va S obiijonni 
qarg‘aydi. B oyadan beri “Voy, 
sharmanda! Voy, sharm anda!” deb u y oqdan-bu yoqqa yugurib 
yurgan b ir kam pir Sobiijonni chetga tortib:
— S hu ish s e n d a n lo zim em as edi! X ayr, q ilg ‘ilikni 
qilding, e n d i ikkovini k o ‘pchilik o ‘rtasiga olib ch iq am an
deganing nim asi, ham m aga kalaka b o 'lsin m i? — dedi.
Sobiijon, o ‘zi tajang b o ‘lib turgan edi, ach ch ig 'i keldi:
— Bezgak pashshaga o ‘xshab g‘ing‘illay berm ang!— d edi,— 
bu yergakelganlar kelin bilan kuyovni kalakaqilgani keliptim i? 
Kalaka qilgani kelgan odam lar shuncha to ‘yona bilan keladimi?
— Axir, ayb b o ‘ladi, bolam ! Ikkovi qaysi yuzi bilan bu 
yerga chiqib o ‘tiradi!
186

---

— N im asi uyat? B u n d an chiqdiki, “ u y a t” b o ‘ladi deb 
kuyovni siz qochirgan ekansiz-da? H ali kelin ham sizning 
gapingizga kirib uydan chiqm ay o ‘tirip tim i? Kiring hozir, 
kelinni olib chiqing!
- Jo n bolam , o ‘rgilay... ikkovini xijolatga q o ‘yma!
— Kiring deym an!.. Kirmaysizm i? H ozir to ‘yni majlisga 
aylantirib, m asalangizni q o ‘yaman!
— M ening nim a m asalam bor ekan?
— Ruhoniylikqilib to ‘yni buzayotipti, tartibga chaqirilsin, 
deyman.
- Shu ruhoniylikka kirar em ishm i? Aytsang ayta ber, 
b aribir hech kim ishonm aydi. R o ‘zaga qarshi tu sh untirib 
yurganim ni ham m a biladi. Erkaklarga ham tushuntirganm an...
- B o ‘lmasa... b o ‘lm asa o'zig a er chiqm aganiga kuyib, 
birovning to ‘yini buzm oqchi deyman. A ytolm aym anm i? Y o‘q, 
deng! Y o‘q, deng!
- Jinni b o ‘lm a, bola!
- 0 ‘rtoqlar!— dedi Sobiijon. H am m a jim b o ‘ldi. K am pir 
q o ‘rq qanidan yugurganicha kelinni olib ch iq q an i k e td i.— 
0 ‘rtoqlar! H ozir m ahallam izning faol ashulachilaridan o 'rto q
S hukurjonov “ K eldi ayyom i b a h o r” degan ashulani aytib 
bersin degan k o ‘n d alang tak lif tushdi. Q arshilar y o ‘qm i? 
D em ak, b etaraf ham y o ‘q... 0 ‘rtoq S hukuijonov, m arham at 
qiling!
“ Keldi ayyom i b a h o r” pirovard b o ‘lgandan keyin kam pir 
k e lin n i b o sh la b c h iq d i. K elin k a tta k o n d o k a r o ‘m olga 
burkangan, sekin, kishi bilm as, devorning tagidan borib, 
ayollar to ‘piga o ‘tirdi. Boyagi kam pir hayal o ‘tm ay kuyovni 
ham topib keldi. Kuyov qattiq qarsaklar ostida borib kelinning 
yoniga o'tirdi.
Ikkalovi o ‘tiribdi. Kelin - X adicha xola ro ‘m olini qansha- 
rigacha tushirgan, borgan sari yerga qapishib ketayotibdi. 
Kuyov — Q urbon ota c h o ‘kka tushgan, ikki q o ‘li tizzasida, 
xuddi surat oldirayotganday hech qim irlam aydi, har zam on 
kelinni tirsagi bilan turtib sekin “qom atingni k o ‘tarib o ‘tir” 
deb qo'yadi.
— 0 ‘rto q la r!— d e d i S o b ir jo n ,- ijozat b erasiz, o ‘rto q
Q u rb o n ota bilan X adicha xolaning tu rm u sh qurishlariga 
bag'ishlangan bu kungi to ‘yim izni yana bir m arta ochiq deb
187

---

e ’lon qilishga! T o ‘yni ochiq deb e ’lon qilish bilan birgalikda 
shuni aytm oqchi b o 'lam an k i, o ‘rtoqlar, Q urbon ota kim va 
qanday edi? Bu to ‘g ‘rida o ‘zlari tarjim ai hollarini aytganda 
gapirib berarlar. Lekin, o ‘rtoqlar, m en ham qisqacha to ‘xtab 
o ‘tm asam ... tars yorilib ketam an!
Q urbon otaning hayoti notiq qonib so‘zlagunday voqealarga 
boy ham emas. Uning yigitlik hayotining yakuni shuki, “bu dunyo 
b o ‘lmadi, endi oxiratdan ham quruq qolmay” deb, o ‘zini-o‘zi 
Saidahmadxon degan eshonga nazr qilgan. Bu eshon birov bilan 
so‘zlashganda o'zini xuddi kimga qaysi jannatdan o ‘rin berish 
to ‘g‘risida xudo bilan so‘zlashib kelganday tutardi. Shuning uchun 
biryili uzoq safarga otlanib, “yur” degan edi. Qurbon ota “qayeiga, 
nim a u ch u n ” deb so‘rab ham o ‘tirmay, oldiga tushdi. Bir yurtga 
borishdi. Bu yurt Afg‘oniston bo‘lib chiqdi. Qurbon ota yana necha 
yillar eshonning xizmatida b o ‘lib, bevaqt kuchdan qoldi. Bu 
yerda kechirgan hayotining yakuni shu b o ‘ldiki, “payg‘ambarimiz 
oltm ish uch yoshlarida yer ostiga kirganlar, m en nim a qilib 
yuribm an” , degan fikrga kelib, piriga maslahat soldi. Pir “bu 
o ‘yni xudo ko‘nglingizga solipti”dedi, chunki uning uchun endi 
Q urbon ota yer ostiga kiradimi, yer ustida yuradimi — baribir 
edi. Qurbon ota hali oltmish uchga kirmagan bo‘lsa ham “ikki-uch 
yil nari-yu beri” deb yer ostiga kira qoldi, orada bir necha oy 
o'tgandan keyin qarasa ikkala oyog‘i shol bo'lmoqchi! Qurbon ota 
buni yaqinlashib kelayotgan qazo alomati deb o ‘yladi-da, tug‘ilib 
o ‘sgan yerlarini, qavmu qarindosh va tanish-bilishlaiini sog‘indi, 
“bir siqim tuprog‘im begona yurtda qolib ketmasa ekan” , degan 
o ‘yga bordi. Bu o ‘yini piriga aytgan edi, piri yana “bu o ‘yni xudo 
ko‘nglingizga solipti” dedi.
Q urbon ota qolgan u m rin i o ‘z yurtining yeri ostida o ‘tka- 
zishni niyat qilib, o ‘lar holatd a keldi. Q avm -qarindoshlari 
uning tirik ekaniga suyunishdi, niyatini eshitib toza kulishdi. 
O 'sh a zam onda o ‘lib ketgan xolavachchasining o ‘gay o ‘g ‘li 
shifokor b o ‘lgan ekan, uni urishib-urishib kasalxonaga joylab 
q o ‘ydi. K asalxonada yaqin ikki oy yotib oyoqlari tuzaldi, 
o ‘zi ju d a tetiklandi. K asalxonadan chiqqanidan so ‘ng shifokor 
b ir kuni m ahallada o ‘zi tashkil etgan ateistlar t o ‘garagining 
m ashg‘ulotiga olib bordi va m a'ru z a o ‘qib “ M ana sizlarga jonli
188

---

m isol” deb ko‘rsatdi, k ey in bolalar bog‘chasiga qarashli boqqa 
b o g ‘bon qilib q o ‘ydi.
Xadicha xola bilan un in g orasidagi oqibati to ‘yga borib yetgan 
m unosabat bir hazildan boshlandi. X adicha xola ham shu 
bo g 'ch ad a ishlar edi. O 'tg a n yili bah o rd a n im ad an d ir gap 
chiqib, “siz tayyor oshga bakovul bo‘ldingiz, bu turm ushga 
biz osonlikcha erishganim iz yo‘q ” , degan m azm unda hazil qildi. 
Shu gapni boshqa odam aytsa, albatta, Q urbon otaga qattiqroq 
tegar edi, ko'ngli to rtib yurgan odam i aytgani u ch u n xafa 
b o ‘lm adi, am m o hazilga hazil tarzida... sho'xlik qildi.
Q urbon ota, ayniqsa X adicha xola, Sobiijon m an a shu 
to ‘g ‘rilarda ham gapirar deb xavotirda edi, xayriyat, so ‘zini 
tam om laydiganga o 'x sh a b qoldi:
— M ana shunday, o ‘rtoqlar!— d ed i.— B u ru n z a m o n d a
bularga o ‘xshagan qarilar emas, hatto yoshlar h a m har doim
o ‘lim kutib, kechalari k alim a o ‘girib yotar edi, ya’n i aytm oqchi 
bo'lam anki, yashashdan k o ‘ra ko‘proq o ‘lish to ‘g ‘risida o'y lar 
edi. Bugungi kunda k o ‘ramizki, o ‘rtoq!ar, oltm ish sakkizga 
kirgan Q urbon ota tu rm u s h qurm oqda. K ishi qay vaqtda 
turm ush quradi? Shu vaqtda turm ush quradi, qachonki, u 
o'rtoq... bu to ‘g‘rida Q u rbon otaning o 'z la ri m a ’lum ot berib 
o ‘tadilar.
Q urbon ota ko'kragidan bir narsa uzilib qorniga tushganday 
b o ‘ldi, o ‘zi uzun b o 'y n in i yana h am c h o ‘zdi, bir-ikki yutindi, 
k o ‘zlarini pirpiratib, atroflga qaradi. H a m m a k u tar edi.
— Sobiijon, o ‘g‘lim ,—dedi sekin o 'rn id a n tu ra r e k a n ,— 
sizlar so'ranglar, m en javob beray. 0 ‘zim gapirolm aym an, 
o ‘rganm aganm an... M en , endi, gapirsam o ‘sha boylar, eshonlar 
t o ‘g ‘risid a g a p irs a m b o 'la d i, b o y la rn in g , e s h o n la r n in g
yomonligini aytib, tushuntirsam bo‘ladi... Kecha Tuig‘unoy “hali 
ham kambag‘allar boylaiga uy solib o ‘ziga kafan puli ishlaydigan 
y u rtla r b o r ” d e d ila r. 0 ‘sha k a m b a g 'a lla r tu s h u n m a g a n
kambag'allar, o‘shalaiga h am tushuntirish kerak. Otamizga ming- 
m ing rahm atki, o ‘zi azob chekib, bizlam i azobdan qutqazdi. 
D avr-darm onim iz yashasin! Ham m alaring yashanglar...
S o b iijo n , m u ro d i h o sil b o ‘lib, q a ttiq o lq ish lar o stida 
kuyov bilan kelinga b ir ryum kadan vino tutdi. R yum kani
189

---

ikkovi h am dadil oldi, baravar k o 'tard i va ikkovi ham , uning 
tax ir ekanini endi bilganday, aftini burishtirib, bir-biriga 
qaradi. H ar m ahallada bitta-ikkita “q o ‘tir ech k i” b o ‘ladi-ku, 
b u yerda ham bittasi o ‘tirgan ekan. U ham m asiga ham chidab 
o ‘tirgan ekanu, ikkovining vino ichganiga toq at qilolm adi, 
e ta g in i qoqib o ‘rn id a n tu rd i, burilib k etayotib b ir narsa 
d e g a n d a y b o ‘ldi - g a p ird im i, ich i q u ld ira d im i — b ilib
b o 'lm adi. Sobiijon o ‘yin-kulgini boshlab yubordi. Kuyov ham , 
kelin h am endi un d an xafa em as edi.