Муаммолари республика илмий-амалий конференцияси материаллари

MIS (II) NING TETRAETILAMMONIY DI-(IZOPROPIL) DITIOFOSFAT 
BILAN KOORDINATSION BIRIKMASI SINTEZI 
Kasimov Sh.A., Xudoyorova N.Q., Yodgorov R.A. 
Termiz davlat universiteti 
[e-mail] 
Binar va neytral ekstragentlar aralashmasidan iborat sistemalarni metallarni 
kontsentrlash va ajratib olish uchun qoʻllash mumkin. Neytral ekstragentlar 
metallardan birining atomlari bilan koordinatsiyalanib, mustahkamroq kompleks 
hosil qilsa, metall atomlarining taqsimlanish koeffitsiyenti ortadi. Misni binar 
ekstragent va geptanaldoksim aralashmasi bilan ekstraktsiyalaganda shu narsa 
ma’lum boʻldiki, metallar ekstraktsiyasi pH qiymatiga bogʻliq emas va tuzlar 
ekstraktsiyasi Cu(NO
3
)
2 
> CuCl
2 
> 
CuSO
4 
qatorda kamayib boradi. Organik fazada 
organik kislotalar kontsentratsiyasi ortishi bilan bir asosli monokarbon kislotalarning 
aldoksim va R
4
NA bilan ta’sirlashib HA
n
Ox va R
4
NA
m
HA tipdagi birikmalar hosil 
qilishi hisobiga taqsimlanish koeffitsiyenti kamayadi. Misning eng yuqori 
taqsimlanish 
koeffitsiyentiga 
nitrat 
kislotali 
eritmalardan 
TAA 
ning 
alkilkarboksilatlari bilan aldoksimlar aralashmasi yordamida ekstraktsiyasida 
erishilgan. pH qiymatining yuqori sohasida metallarning binar ekstragent va oksim 
aralashmasida ekstraktsiyasi kationalmashinish mexanizmi boʻyicha boradi: 

---

57 






)
(
)
(
2
4
)
(
2
)
(
2
)
(
2
)
(
)
(
2
4
c
o
o
o
c
H
A
Ox
M
HA
Ox
M
M(Ox)
4
AB (masalan, V - nitrat) tipidagi oraliq komplekslar organik fazada ham 
hosil boʻlishi mumkin. Misni organik fazadan suvga binar mexanizm boʻyicha 
mustahkam tuz hosil qilib ajratib olish mumkin: 








)
(
3
)
(
)
(
4
2
)
(
)
(
3
4
)
(
2
4
2
4
2
2
)
(
c
o
o
c
o
o
NO
Ox
NA
R
M
NNO
R
A
Ox
M
Demak, 
binar 
ekstragentlarning 
aldoksimlar 
bilan 
aralashmasidan 
foydalanilganda, taqsimlanish koeffitsiyenti mis atomining aldoksim molekulasi bilan 
koordinatsiyasi hisobiga binar ekstragentlar ishtirokida ortadi. Boshqa tarafdan, faqat 
aldoksimga nisbatan, binar ekstragentlar ishtirokidagi sistemadagi organik fazadan 
metallar reekstraktsiyasi osonlashadi. Misning yanada kontsentrlangan rafinatini olish 
uchun ammiak va ammoniy karbonat aralashmasidan foydalanish zarur. Sintez 
qilingan birikmalarning ekstraktsion xossalarini ekstraktsion - spektrofotometrik 
usullar yordamida oʻrganildi. Ekstraktsiyani aniqlangan optimal sharoit yordamida, 
ogʻzi tiqin bilan yopilgan probirkalarda, 30 minut davomida chayqatish yoʻli bilan 
olib borildi. Tekshirilayotgan eritmalarda metallarning miqdori 0,1-10
-4
-0,1-10
-8
% ni 
tashkil qildi. Metalni ekstragent eritmasi bilan xloroform - izoamil spirti aralashmasi 
(1:1) nisbatida ekstraktsiya qilindi. Fazalar qavatlarga ajralgach, organik va suvli 
fazadagi metalning miqdorini spektrofotometrik usul bilan aniqlandi. Agar organik va 
suvli fazalardagi hosil boʻlgan turli kompleks birikmalar tuzilishini e’tiborga 
olinmasa, u holda taqsimlanish koeffitsiyenti D, elementning organik fazadagi 
umumiy aktivligining suvli fazadagi aktivligiga nisbatiga teng boʻladi: 
E = A
org
/ A
suvli
Ikkala 
faza 
hajmlari 
teng 
boʻlganda 
ekstraktsiya 
unumi 
quyidagi formula yordamida hisoblangan: R=100*D/1+D tetraetilammoniy di-
(izopropil) Cu (II) ioni uchun ekstragent sifatida sinab koʻrildi. Cu metali bu 
moddalar yordamida sulfat kislotaning 0,1 - 1,0 M eritmalaridan yaxshi ekstraktsiya 
qilinadi. N
2
SO
4
ning
kontsentratsiyasi yanada ortishi bilan bu metallarning 
taqsimlanish koeffitsiyenti kamayadi, ya’ni ion almashinish reaksiyalaridagidek, 
muhitning kislotaliligi ortishi 
V 
ning kamayishiga olib keladi. Muhitning kislotaliligi 
ortishi bilan metalning ajralib chiqish darajasi ortadi. Olingan natijalarga koʻra, 
tetraetilammoniy di-(izopropil) Cu (II) ioni uchun sulfat kislota eritmasi muhitida 
reagent sifatida (S(H
2
SO
4
)=0.1-8,0 M, R%=98-99) foydalanish mumkinligi 
koʻrsatilgan.