Муаммолари республика илмий-амалий конференцияси материаллари

ренгенограммаси 
2-расмда натрий полифосфатлардан кристаллантирилиб олинган натрий 
пирофосфатнинг 
сканерловчи 
электрон 
микроскопия 
маълумотлари 
кўрсатилган. Элементар таркиби тоза натрий пирофосфатга мос келади. 

---

476 
2-расм. Натрий пирофосфат элементар таҳлили 
Олдиндан фторсизлантирилган ва сульфацизлантирилган ЭФКдан олинган 
натрий триполифосфатни кристалланиш жараёни ўрганилди. Жараён 70-80°С 
ҳароратда натрий пирофосфатнинг 21-22%ли эритмаси олиниши кўрсатилган. 
Совутилганда натрий пирофосфатнинг тоза кристаллари чўкмага тушади. 
ATSETILTIAINDAN VA ATSETILTIOXROMANLARNING 
MONONITROHOSILALARINING OLINISHI 
1
Qurbonov M.J., 
2
Raxmatova G.B. 
1
Qarshi davlat universiteti, 
2
Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti, 
[e-mail] 
 
Ma’lumki, aromatik birikmalar va shuningdek kondensirlangan geteroxalqali 
birikmalarda elektrofil оʻrin almashininsh reaksiyalarini bir qancha yоʻnalishlarda 
olib borish mumkin. Jumladan, kondensirlangan geteroxalqali birikmalarda elektrofil 
оʻrin almashinish reaksiyalari birinchi navbatda molekulaning geteroxalqa tutgan 
qismiga yоʻnaltiriladi. 
Barcha aromatik va kondensirlangan birikmalarning benzol xalqasidagi vodorod 
atomlarini nitrogruppaga va boshqa funksional gruppalarga almashtirish amalda 
bajariladigan 
reaksiyalardan 
hisoblanadi. 
Aromatik 
birikmaning 
reaksion 
qobiliyatiga, nitrolovchi agentning tabiatiga va erituvchi hamda reaksiyani оʻtkazish 
sharoitiga qarab bu reaksiya turlicha bоʻlishi mumkin. Kоʻpgina nitrolash 
reaksiyalarida elektrofil zarracha bоʻlib nitroniy kationi hisoblanadi. 
Nitrolash reaksiyalarini bitsiklik geteroxalqali oltingugurt tutgan birikmalarda 
olib borish va ushbu reaksiyada bitsiklik sistemaning tutgan оʻrnini оʻrganish 
maqsadida hamda nitrolanish reaksiyalariga geteroxalqaning ta’sirini оʻrganish 
maqsadida, 5-atsetil-2-metil-1-tiaindan va 6-atsetil-1-tioxromanlarning nitrolanish 
reaksiyalarini olib borildi. Nitrogruppani atsetil-1-tiaindan va atsetil-1-tioxroman 
molekulasidagi aromatik xalqaga kiritish uchun nitrolovchi agent sifatida nitrat va 
sulfat kislotalarning aralashmasidan foydalanildi. Reaksiya sulfat kislota muhitida, 
0°S haroratda 30 minut davomida olib borildi. Olib borilgan tajribalar natijasida sariq 

---

477 
rangli kristall moddalar hosil bоʻladi. Reaksiya natijasida 7-nitro-5-atsetil-2-metil-1-
tiaindan (I) 83% unum bilan hosil bоʻladi. 
Xuddi shu yuqoridagi usulda 6-atsetil-1-tioxroman molekulasini ham 
nitrolanganda tegishli ravishda 6-atsetil-8-nitro-1-tioxroman (II) moddasi 85% unum 
bilan hosil bоʻlishi kuzatildi. 
Reaksiya natijasi shu narsani kоʻrsatdiki, aniq hisoblangan konsentrlangan nitrat 
va sulfat kislotalarning miqdori yaxshi unum bilan atsetil-1-tiaindan va atsetil-1-
tioxromanlarning mononitrohosilalarini hosil bоʻlishini kоʻrsatdi. Ushbu reaksiyaning 
umumiy holdagi reaksiya sxemasini quyidagicha ifodalash mumkin: 
S
CH
3
NO
2
H
3
C - C
O
S
CH
3
H
3
C - C
O
+ HNO
3
H
0 
0
C
83%
I 
S
H
3
C - C
O
NO
2
S
H
3
C - C
O
+ HNO
3
H
0 
0
C
85%
II 
Tajriba davomida sintez qilingan birikmalarning tuzilishi, tarkibi IQ- va PMR-
spektroskopik usullar va elementlarni analiz qilish usuli yordamida aniqlandi. 
Reaksiyaning borishini nazorat qilish va uning tozaligi aniqlash yupqa qatlamli 
xromatografik usul yordamida “Silufol” plastinkasida olib borildi. 
Shunday qilib, oltingugurt tutgan bitsiklik geteroxalqali birikmalarning aromatik 
xalqasiga ikkinchi оʻrinbosarni kiritish va ularning tegishli hosilalarini olish mumkin 
ekanligini bildirdi.