Муаммолари республика илмий-амалий конференцияси материаллари

ТРИЭТИЛАМИННИ АНИҚЛОВЧИ ЯРИМЎТКАЗГИЧЛИ СЕНСОРНИ 
ИШЛАБ ЧИҚИШ 
Абдурахманов Э., Муродова З.Б., Абдурахманова З. Зикиров С.,Эрданов Ф., Бахриддинова 
М. 
Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети. Самарканд.ш. 
[e-mail] 
 
Триэтиламинни аниқлаш учун газга сезгир яримўтказгичли қатлам 
сифатида, таркибида 10% гача темир сақлаган қалай ва темир оксидидан иборат 

---

220 
газ сезгир плёнкадан фойдаланиш тавсия этилади [1]. Биз ишлаб чиқадиган 
триэтиламиннинг яримўтказгич сенсори платина микросимидан тайёрланган 
спиралга қопланган қалай ва темир оксидлари асосида тайёрланган 
яримўтказгичли газга сезгир материаллардан иборат. Платина микросими 
шиша найчанинг ичида жойлашган ва иситгич сифатида ишлайди. Иситгичдан 
фойдаланилишга сабаб яримўтказгичнинг юзасида хемосорбцияланган газлар 
орасида содир бўладиган жараёнларнинг ҳароратга боғлиқлигидир. Ўлчаш 
электродининг юзасига золь-гель усулда катализатор сақлаган газга сезгир 
қатлам қопланади. Триэтиламинни аниқловчи яримўтказгич сенсорининг 
ишлаш принципи унинг газсезгир қаватини электрофизик хусусиятларини 
таҳлил қиладиган газ таркибига мос равишда ўзгаришига асосланади. Бу 
ўзгариш газ аралашмаси таркибининг (концентрациясини) ўзгаришига қараб, 
сезувчан қатламнинг қаршилигини (ўтказувчанлигини) ортиши ёки камайиши 
кўринишида бўлади. Шу сабабли турли газ аралашмалари таркибидан 
триэтиламинни яримўтказгичли сенсорлар ёрдамида аниқлашда асосий 
ўлчанадиган параметр инерт материалга қопланган ГСМ нинг қаршилиги (Rs). 
Бу қаршилик атмосферада қайтарувчи газ пайдо бўлганда сезиларли даражада 
камаяди. Қаршиликни қайтарувчи газ концентрациясига боғлиқлиги 
экспотенциаль характерга эга ва қуйидаги тенглама билан ифодаланади: R = KC
-
α
(1) 
бу ерда C-аниқланадиган газнинг таҳлил қилинадиган аралашмадаги 
миқдори, К ва α-константа қийматлар. Ҳароратни кенг диапазонда 
ўтказувчанликни 1/Т га боғлиқлик чизиғи тузилса, яримўказгичлик хоссаси 
янада аниқ ифодаланади. Кўпинча сенсорнинг сезгирлиги, ўлчовсиз катталик -
сезгирлик коэффециенти S билан ифодаланади. Баъзи ҳорижий нашрларда 
сенсор сезгирлиги (sensor response) деб аталади ва қуйидаги формула билан 
белгиланади: S= R
ҳаво
/R
газ 
= σ
газ
/σ
ҳаво
(2) 
Бунда σ
газ
, R
газ
- маълум концентрацияли газ таъсир қилгандаги плёнканинг 
электр ўтказувчанлиги ва қаршилиги; σ
ҳаво
, R
ҳаво
- газ бўлмаган ҳаводаги 
плёнканинг электр ўтказувчанлиги ва қаршилиги (газнинг концентрацияси 
нолга тенг бўлган ҳолдаги плёнканинг ўтказувчанлик қийматига тўғри келади). 
Бундан ташқари кўпинча, газ сенсори сезгирлигини баҳолаш учун бошқа ибора 
ҳам ишлатилади: S= (σ
газ
-σ
0 
)/σ
0
(3) 
бу ерда σ
газ
- маълум концентрацияли газ таъсир этгандаги плёнканинг 
электр ўтказувчанлиги; σ
0
-газ бўлмаган ҳаводаги плёнканинг электр 
ўтказувчанлиги. Шундай қилиб, ўтказилган тадқиқотлар натижасида атмосфера 
ҳавоси ва газ аралашмалари таркибидан триметиламин концентрациясини 
аниқлаш учун селектив ва сезгир яримўтказгич сенсори ишлаб чиқилди. Сенсор 
триметиламиннинг газанализаторлари ва сигнализаторлари таркибида 
ишлатилади. Триметиламинни аниқловчи ишлаб чиқилган яримўтказгичли 
сенсорининг баъзи параметрлари: 
1. Триэтиламиннинг ўлчанадиган концентрацияоралиғи, мг/м
3
: 1-1000. 
2. Истеъмол қилинадиган ток миқдори (ўртача), мВт: 50-70 

---

221 
3. Қиздиргичга бериладиган ток кучи, мА: 60-110 
4. Асбобни қизиши учун талаб этиладиган вақт, мин: 3 
5.Йўл қўйилиши асосий хато чегараси 10 ррm дан ортмаслиги керак 
6. Қиздиргичнинг қаршилиги 20°C да: 8 - 15 Ом. 
7. Сезгир қатламнинг қаршигиги, мОм: 1 - 4.