Муаммо ва ечимлар республика илмий-амалий конференция материаллари инновационные подходы в повышении

2.Kognitiv kompetensiya(shaxsning mustaqil ijodiy fikrlashi) 
Dars usuli 
Suhbat, tushuntirish, “Savol­javob” metodi, “To‘g‘risini top”,”Loyiha” metodi 
Dars turi 
Bilim va ko’nikmalarni nazorat qiluvchi va mustahkamlovchi. 
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi 
O’qitish usullari: savol­javob. 
O’qitish shakllari: guruhlarda ishlash, jamoaviy. 
O’qitish vositalari:darslik, mavzuga oid dars taqdimoti, multimediya vositalari. 
Monitoring va baholash: og‘zaki, amaliy vazifalar. 
Tashkiliy qism 
3 daqiqa 
O’tilgan mavzuni so’rash 
10 daqiqa 
Yangi mavzu bayoni
7 daqiqa 
Yangi mavzuni mustahkamlash 
21 daqiqa 
Darsni yakunlash va baholash 
2 daqiqa 
Uyga vazifa 
2 daqiqa 
I. Tashkiliy qism
a)
Salomlashish; 
b)
Davomatni aniqlash; 
c)
O’quvchilarning darsga tayyorgarligini tekshirish. 
II. O’tilgan mavzuni so’rash: o’quvchilar o’rtasida savol­javob o’yinini tashkil qilish. 
Bunda o’quvchilarga oldindan tayyorlangan savol yozilgan stikerlar doskaga yopishtirilib 
qo’yiladi. O‘quvchilar 2 yoki 3 guruhga bo’linib, har bir o’quvchi o’ziga savol tanlaydi. Savolga 
javob bergan guruh ishtirokchilari stikerlarini doskada qoldiradi. Javob bera olmagan o’quvchi 
savolni o’zini yonida qoldiradi. Stikerlar soniga qarab g‘olib guruhlar aniqlanadi. Bundan tashqari 
“To’g‘risini top” metodini o’tilgan mavzuni mustahkamlash hamda mavzuni so’rashda ishlatamiz. 
Bunda o’quvchilardan tezkorlik talab qilinadi. 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
193 
. “TO’G‘RISINI TOP” 
Parallelogramm yuzi
S=a
2
Trapetsiya yuzi 
S=(ah)2 
Uchburchakni yuzi 
S=(a+b)h/2 
Doira yuzi 
S=
2 
Kvadrat yuzi 
S=ah 
III.Yangi mavzu bayoni.
Loyiha ishi mavzulari amaliy, nazariy va tatqiqot xarakterida bo’lishi mumkin. Amaliy ishda 
geometriyadan o’zlashtirilgan bilim va ko’nikmalar hayotiy vaziyatlardagi muammolarni 
(keyslarni) yechishga qo’llaniladi. Nazariy loyiha ishlarida esa geometriyaning biror mavzusi 
chuqurroq o’rganiladi. Tatqiqot ishlarida esa biror nostandart geometrik masala yoki hayotiy 
muammoni yechish ustida izlanish olib boriladi. 
IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Mavzuni mustahkamlash uchun “Loyiha” metodidan 
foydalanamiz. O’quvchilarga topshiriq beriladi. O’quvchilar 4 tadan guruhlarga bo’linadi. 
Quyidagi rasmda keltirilgan uy devorini bo’yash uchun 70 000 so’m yetadimi? 1 m^2 0.6( 
litr) bo’yoq ishlatiladi. 1 litr bo’yoq 7000 so’m. Berilgan o’lchamlarni foydalanib 1:100 
masshtabda uy maketini yasang. 
Darsni yakunlash va baholash: Darsda faol ishtirok etgan o’quvchilar baholanadi,
VI.Uyga vazifa: Amaliy topshiriq. Mazkur loyiha ishi bo’yicha tatqiqot o’tkazing. Takrorlash.
GEOGRAFIYA FANINI O‘QITISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARDAN 
FOYDALANISH IMKONIYATLARI 
 
QO‘SHMATOVA N.X., Ohangaron tumani 45-maktab o‘qituvchisi 
 
Mamlakatimizning taraqqiy etishi va jamiyatimizning ravnaq topishi ta`limning 
rivojlanishiga bog‘liqdir. Ta`limning globallashuvi, innovatsion texnologiyalarning joriy 
etilayotgani ta`lim sifatining oshishiga olib kelmoqda. Bugungi ta`limning rivoji o‘qituvchining o‘z 
ustida ishlashi, ijodkor, izlanuvchan bo‘lishi, o‘quvchilarning bilim, malaka va ko‘nikmalarini 
takomillashtirib borishni taqozo qilmoqda. O‘qituvchi dars jarayonida pedagogik texnologiyalar 
asosida o‘quvchilarning ongidagi ilg‘or kuchlarga tayanib, ijodiy faollikni oshirib borishlari lozim. 
Ta`lim sohasini sifatini oshirish va uni yetarlicha resurslar bilan ta`minlash maqsadida unga yangi 
axborot texnologiyalarni joriy qilish lozim. Bu o‘z navbatida o‘quvchilarning fanlarni chuqurroq 
o‘rganishga va ushbu sohada yangidan yangi imkoniyatlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Elektron 
o‘quv adabiyotlari ishlab chiqish, elektron darsliklar va multimediyali dasturlar yaratish ta`lim 
sohasida ko‘zlangan ijobiy natijalarga erishishning samarali yo‘llaridan biridir. 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
194 
Geografiya fanlarini o‘qitishda axborot texnologiyalarga asoslangan interfaol o‘qitish 
usullaridan foydalanish o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Quyida geografiya 
darslarida qo‘llash mumkin bo‘lgan turli metodlardan namunalar beriladi. 5­sinflarda geografiya 
darsidagi “Yer tosh qobig‘ining boyliklari” mavzusida o‘tilgan darsni mustahkamlash bo‘limida 
o‘quvchilarga yer yuzidagi eng baland tog‘lar va eng katta tekisliklar tasviri tushirilgan film 
ko‘rsatiladi. O’quvchilar ularning nomlarini “Klaster” usulida yozishi mumkin. 
O‘quvchilar bu jarayonni ekranda ko‘rsa ko‘nikma hosil bo‘ladi va xaritadan topishi oson 
bo‘ladi. O‘quvchilarning tasavvur qilish qobiliyati oshiriladi. 6­sinfda Materiklar va okeanlar 
geografiyasi kursida “Janubiy Amerikaning tabiat zonalari’’ mavzusini bayon etishda o‘quvchilar 
kichik guruhlarga bo‘linib, har biriga alohida vazifa beriladi. Ekranda “Tabiat zonalarining 
tuproqlari, o‘simliklari, hayvonlari ko‘rsatiladi. Guruhlarga tabiat zonalari yozilgan tarqatma 
materiallar beriladi. Har bir guruh ekranda ko‘rgan narsalarni yozishadi. 
I­guruh. 
Ekvatorial 
o‘rmonlar 
zonasi.
Tuprog‘i: qizil, sariq ferralitlar. O‘simligi: seyba, geveya, palma, qovun daraxti, lianalar. 
Hayvonlari: maymunlar, yalqov qurbaqa, kaltakesak, anakonda, karibar. Har bir guruh o‘z zonasini 
taqdimotini tayyorlaydi. O‘qituvchi berilgan taqdimotni umumlashtirib, qo‘shimcha ma`lumotlar 
bilan to‘ldiradi. “O‘rnini top’’ metodi asosida mustahkamlash mumkin. Kartochkalarga turli nomlar 
yozilgan. Doskada tabiat zonalarining nomlari yozilgan. O‘quvchilar kartochkadagi nomlar qaysi 
tabiat zonasiga tegishli bo‘lsa, o‘sha qatorga belgilashadi. Kim o‘z o‘rniga qo‘ysa 
rag‘batlantiriladi. Bu didaktik o‘yin o‘quvchilarni darsga yanada qiziqtiradi. 
N Ekvatorial o‘rmon 
Dashtlar 
1 
Maymun 
Lama 
2 
Anakonda 
Chalov 
3 
Seyba 
Betaga 
4 
Bals 
Tuyaqush 
7­sinflarda “Ko‘llar va suv omborlari’’ mavzusini yoritishda o‘quvchilarga kichik film qo‘yib 
beriladi. O‘rta Osiyodagi ko‘llar va suv omborlari ko‘rsatiladi. O‘rta Osiyodagi eng katta ko‘l Orol 
ko‘lidir. Orol ko‘lining qurib borayotganligi haqidagi film tahlil qilihadi. O‘quvchilarga muammoli 
savol beriladi. Nima uchun Orol ko‘li qurib borayapti? Bu yerda “Nima uchun?’’ metodidan 
foydalanish mumkin. Bunda har bir o‘quvchi qatnashadi. 
TOG`LAR
Himolay
Tyanshan
And
Tibet
Kavkaz
Pomir
TEKISLIKLAR
Turon
Sharqiy 
yevropa
Amazonka
G`arbiy Sibir
Buyuk Xitoy
Hind-Gang

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
195 
Bu fikrlarni yana davom ettirish mumkin. Darsni mustahkamlash uchun Orol ko‘li 
muammosining oqibatlarini “Aqliy hujum’’metodidan foydalanib tahlil qilish mumkin. Orolning 
sathi 16,5m ga pasaygan. Dengiz qirg‘og‘idan 100­150 km gacha chekingan. Hozirgi kunda faqat 
g‘arbiy qismidagina suv bor. 
Bu metod o‘quvchilarning muammoli vaziyatlarni tahlil qila olishga, tez fikrlashga, olgan 
bilimlarini hayotga tatbiq qila olishga, o‘z fikrini bayon qila olishga o‘rgatadi. 
Xulosa qilib aytganda, axborot texnologiyalardan darslarda foydalanish imkoniyatlari 
turlicha. U o‘qituvchilarning ijodkorligiga, izlanuvchanligiga, yangiliklarga intiluvchanligiga 
bog‘liq. AKT dan foydalanib darslarni tashkil qilish hozirgi taraqqiyot davrining talabidir. Ulardan 
unumli foydalanish dars samaradorligiga va o‘quvchilarning bilim sifatining oshishiga imkoniyat 
yaratadi. 
MATEMATIKA TA'LIM JARAYONINI GUMANITARLASHTIRISH. 
NOSIROVA L., Piskent tumani 1- IDUM o'qituvchisi 
Uzluksiz ta’lim o’qitish sistemasining asosiy bo’g‘ini hisoblangan umumta’lim maktablarida 
har bir o’quvchiga ijtimoiy zarurat darajasida ilmiy bilimlar berish, vatanimiz va jahon boyliklariga 
erishtirish, ma’naviy va jismoniy jihatdan chiniqqan, to’liq o’rta ma’lumot olishi uchun barcha 
imkoniyatlarni yaratish, qobiliyat va iste’dodlarni rivojlantirish, o’z­o’zini ma’lumotini oshirishga 
ehtiyoj va malaka hosil qilish, jamiyat ehtiyojlarini e’tiborga olgan holda yoshlarimizning ongli 
kasb tanlashlariga yordamlashishni hal etish zamon talabidir.
Darslikda uchraydigan terminlarning lug‘aviy ma’nosini ochib berish onglilikni ta’minlashi 
bilan bir qatorda o’quvchilarda umuminsoniy madaniyatni shakllantiradi. Ularning fikrlash doirasini 
kengaytiradi. Masalan, eramizgacha bo’lgan 6­asrga kelib idealist Pifagor maktabida songa 
NIMA 
UCHU
N
?
Orol 
qurib 
boraya
pti
SUV 
YETIB 
KELMA
GANI 
UCHUN
SUV 
HAJMI 
KAMAY
GANI 
UCHUN
SUV 
OMBOR
LARI 
QURILG
ANI 
UCHUN
SUG`OR
ILADIG
AN 
YERLAR
NING 
KO`PAY
GANLIG
I 
UCHUN
CHO`LLAR 
O`ZLASHTI
RILGANI 
UCHUN
Iqlim o`zgarayapti
TUZ TARQALIB KETAYAPTI
BALIQLQR KAMAYGAN
Kasalliklar tarqalgan.
Y
er osti suvlari sho`rlangan.

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
196 
sig‘inish, e’tiqod haddan tashqari avj oldi. Pifagorchilar ta’limotiga ko’ra dunyoning asosini sonlar 
tashkil etadi. Moddiy dunyodagi barcha narsalar sonlarning nusxalaridir. Pifagor maktabida 
“Do’stlik”, “Mukammallik”, “Odillik” kabi umuminsoniy tushunchalarga ham sonlarning xossalari 
munosabatlashtiriladi. Masalan, har qanday kvadrat son odillikni bildiradi. Pifagorga do’stlik nima 
deb savol berishganida u do’stlik bu xuddi 220 va 284 sonlari kabi ikkinchi men deb javob beradi. 
Bu ikki sonning birinchisining bo’luvchilari yig‘indisi ikkinchisiga teng va aksincha.
1+2+4+5+10+11+20+22+44+55+110=220 
1+2+4+71+142=284 
Buyuk fransus olimi B.Paskal matematikani mustaqil o’rganishi jarayonida bir kitobning 
hoshiyasiga “Matematika fani shunchalik qat’iyki, uni qiziqarli qilishning iloji bo’lib qoldimi, uni 
qo’ldan boy bermaslik kerak”, deb yozib qo’ygan edi. Maktabda dars jarayonida qiziqarli 
materiallardan lavhalar keltirish, ularning o’yin va faoliyatlarining aktiv namoyon bo’lishiga olib 
keladi, ular charchashdan, zo’riqishdan holi bo’ladilar. Eng muhimi, o’quvchilar o’quv materialini 
ongli o’zlashtiradilar. Masalan, “0 ga teng bo’lmagan har sonning nolinchi darajasi 1 ga teng” deb 
shartlashilgan. Bu shartni o’quvchiga izohlab berilsa, uning esida osonroq qoladi. Rus adibi 
L.Tolstoy Yasnaya polyanada dehqon bolalalari uchun ochgan maktabida shunday yo’l tutadi. 
Doskada quyidagi yozuvni bajargan : 
a 
3 
= a*a*a 
Harfiy ifoda oldida son qo’yilmagan bo’lsa, demak uning oldida koeffisiyent 1 ga teng. 
Shuning uchun
a 
3 
= 1*a*a*a 
a 
2 
=1*a*a 
a 
1 
= 1*a 
a 
0 
= 1 
Masalan, “Uch og‘aynilarning otasi o’limi oldidan vasiyatnoma qoldiribdi. Unda bunda 
yozilgan. “Mening bor yo’g‘i 17 ta tuyam bor. Ularning 1/2 qismi katta o’g‘limga, 1/3 qismi 
o’rtancha o’g‘limga va 1/9 qismini kenjatoyimga beringlar”,­debdi. Otalarining vasiyatidagidek 
bo’lishga farzandlar ancha qiynalishibdi. Shunda yo’lda tuyada o’tib ketayotgan bir mo’ysafid 
yordamga kelibdi. 17 ta tuyaga o’zining tuyasini qo’shib , 18 ta hosil qilibdi. Shunda 
1­o’g‘ilga 1/2 qismi = 9/18 qismi – 9 ta
2­ o’g‘ilga 1/3 qismi = 6/18 qismi ­ 6 ta
3­ o’g‘ilga 1/9 qismi ­2/18 qismi ­2 ta
9/18 +6/18+2/18= 17 /18 qismi o’g‘illarga , 1/18 qismi =1 ta tuya mo’ysafid o’zini tuyasini 
olib yo’lda davom etibdi.” Bu masala 5­sinflarda kasrlarni umumiy mahrajga keltirish, qo’shish 
mavzularida foydalanish mumkin. 
Ayrim mavzularni bayon etayotganda tarixiy dalillardan foydalanish ma’lumotning o’quvchi 
xotirasida uzoq vaqt qolishiga imkon beradi. M: Piramidaning hajmi tushunchasi berilganda 
piramida – olov, alanga ma’nosini bildirishini aytib o’tish, bunda 5 000 yillar ilgari qurilgan 
Misrdagi Heops piramidasi, uning o’lchamlari, unga ketgan toshlar miqdori va o’lchamlari, 
(2 300 000 dona tosh , har biri 2,5 tonnadan 30 tonnagacha)ni aytish va toshlarni Nil daryosining 
narigi qirg‘og‘idagi tog‘lardan kesib olib kelinganligi aytilganda, o’quvchilar hayratdan yoqa 
ushlaydilar. Ayniqsa, bu minoraning Yerdan Quyoshgacha bo’lgan masofaning milliarddan bir 
qismiga teng ekanligi, piramida asosi perimetrining piramida balandligiga nisbati 2 P ga teng 
bo’lishi, Asos perimetri / balandlik = 2 P.
Piramidani qurishdagi o’ta yuksak aniqlik, ya’ni piramida yon qirralari uzunliklari orasidagi 
farqning 2 sm ga ham bormasligini tinglagan o’quvchilar hayron qoladilar. Bunday materillar 
hatto matematikaga qiziqmaydigan o’quvchilarda ham qiziqish uyg‘otadi. 
Matematikani o’qitishda fanning mohiyati, uning hayotda qanchalik muhim rol o’ynashini 
ko’rsatib beruvchi rivoyatlardan foydalanish o’quvchilarni ongli ravishda o’rganishiga kirishib 
ketishida muhim rol o’ynaydi. M: Bir o’quvchidan o’qituvchi padejlarni qanday savollarga javob 
berishini yozishini so’rabdi. O’quvchi yoza boshlabdi.

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
197 
И.п : Кто? Что? 
Р.п: кого?чего? 
Д.п: кому ? х? 
Datelniy padejning 2­so’rog‘ini matematik yo’l bilan chiqarib berishga harakat qilibdi.
кого?
кому?
=
чего?
х
proporsiyasini tuzib olibdi. Proporsiyaning noma’lum hadini
х =
чего? • кому?
кого?
.
х=чему? deb yozib olibdi.
Noma’lum hadni qisqartirish yordamida topibdi. Ko bilan кo, го bilan го qisqarsa, Че va
му qolibdi. Demak, Чему? deb xulosa qilibdi. Bu mo’jizani 6­sinfda “Proporsiya” mavzusini 
o‘tkazilganda ko‘rsatilsa, o‘quvchining qiziqishini yanada orttiradi va mavzuni yaxshiroq 
tushunishiga erishiladi. 
L.Tolstoyning inson haqidagi mulohazasida shunday deyiladi: «Agar inson kasr bo‘lsa, 
manmanlik uning mahrajidir», ya’ni kasrning mahraji ortgan sari uning qiymati kamayadi. 
Shunday ekan, insonning ham manmanligi oshib borsa uning qadr­qimmati kamayadi. 
Yuqoridagi firklarni umumlashtiradigan bo‘lsak, hozirgi zamon o‘qituvchisi ta’lim va tarbiya
uzviyligiga yanada ko‘proq e’tibor qaratishi lozim. 
MATEMATIKA O‘QITISHDA DIOFANT TENGLAMALARINING O‘RNI.
MADUSMANOVA N.A., Angren shahar DIMI oliy toifali o‘qituvchisi 
Matematika fanini o‘qitishning asosiy vazifalari o‘quvchilar tomonidan matematik 
tushunchalar, xossalar, shakllar, usullar va algoritmlar haqidagi bilim, ko‘nikmalar egallanishini 
ta’minlash, inson kamoloti va jamiyat taraqqiyotida matematikaning ahamiyatini anglash, ijtimoiy­
iqtisodiy munosabatlar, kundalik hayotda matematik bilim va ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli 
qo‘llashga o‘rgatish, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini rivojlantirgan holda, mustaqil ta’lim 
olish ko‘nikmalarini, fanlar integratsiyasini inobatga olgan holda o‘quvchilarda, milliy va 
umuminsoniy qadriyatlarni, kreativlikni shakllantirish hamda ongli ravishda kasb tanlashga 
yo‘naltirishdan iborat. Shuningdek, hozirgi ta’lim tizimining asosiy g‘oyasi o‘quvchilar matematik 
savodxonligini oshirishdan iborat ekanligi barchamizga yaxshi ma’lum. O‘quvchilarning matematik 
savodxonligi turli ko‘rinishdagi masalalarni yechishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuni nazarda 
tutgan holda, matematika o‘qitishda o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishda tenglamalar 
yechish va ularning turli usullarini izlash muhim rol o‘ynashini ta‘kidlashimiz lozim. Maktab 
matematika kursiga kiritilgan turli ko‘rinishdagi tenglamalarni yechish bilan birga darsdan tashqari 
mashg‘ulotlarda Diofant tenglamalari haqida o‘quvchilarga tushuncha berishimiz maqsadga 
muvofiq. 
Bugungi kunda Diofant tenglamalari juda katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Bu 
masalalar matematikaning, xususan, sonlar nazariyasining muhim va qiziqarli masalalaridan biri 
hisoblanib, olimpiada masalalari turkumiga kiritilgan. Biz bu maqolada Diofant tenglamalari 
yordamida yechiladigan ayrim masalalarga to’xtalib o’tdik. 
Gretsiya matematiklarining ko`pchiligi geometriya bilan shug`ullangan. Diofant esa ularga 
qarama­qarshi o`laroq algebra bilan shug`ullanadi. Uning asosiy asari “Arifmetika” bo`lib, uning 
o`zidan keyin qoldirgan 13 tomlik asarlaridan faqat 6 tomi shu “Arifmetika” ni saqlab bizgacha 
yetib kelgan. Unda 198 masala o`z yechimlari bilan keltirilgan. Diofant har bir tenglamani 
yechishda bir­biriga o‘xshamagan usullarni topgan holda, har bir usul uchun ma’lum hiyla ishlatgan 
va tenglamaning musbat butun va ratsional yechimlarini ko‘rsatib bergan.
Diofant tenglamalari ­ ikki yoki undan ortiq noma’lum qatnashgan, koeffitsientlari butun 
sonlar bo’lgan algebraik tenglamalardir. Bu tenglamalarda biz butun yoki ratsional sonlardan iborat 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
198 
yechimlarni izlaymiz. Bunda noma’lumlar soni tenglamalar sonidan ko’p bo’ladi. Ularni ba’zan 
aniqmas tenglamalar deb ham yuritiladi. 
Diofant tenglamalarini ikki turga ajratib, o‘rganishimiz mumkin.: 
1. Bir noma’lumli ixtiyoriy darajali Diofant tenglamalari; 
2. Ko‘p noma’lumli Diofant tenglamalari; 
Quyida biz bir noma’lumli ixtiyoriy darajali va ko‘p noma’lumli Diofant tenglamalariga 
misollar va shu Diofant tenglamalari yordamida yechiladigan matnli masalalarni ayrimlarni 
keltiramiz.
1. 
0
6
3
5
2
3



