Муҳаммад ал хоразмий номидаги

Тўрли юзада пахта бўлакчаси ҳаракатининг математик модели.
 
Тадқиқот ўтказиш жараёнида айнан шу қурилманинг тўрли юзасида (2) 
ҳаракатланувчи пахта бўлагини математик
моделини ишлаб чиқиш 
мақсадида қуйидаги чизмани келтирамиз (2
-
расм).
 2-rasm
.
3-rasm
.
Тўрли юзанинг сирпаниш
ишқаланиш коеффиценти
f
га тенг. Пахта 
бўлагини моддий нуқта деб қараб ва ҳаво қаршилигини ҳисобга олмаган 
ҳолда, пахта бўлагининг ҳаракат бошланганидан то кейинги тўрли юзага 
тушгунича кетган вақти ва 
h 
баландликдан тушиб урилиш тезлиги 
v
B
ни 
аниқлаймиз.
Пахта бўлагининг OA қия текислик бўйлаб ҳаракати давомида унга 
қуйидаги
кучлар таъсир этади: оғирлик кучи 
P
=
mg
, нормал реаксия кучи 
N 
ва 
сирпанишдаги ишқаланиш кучи 
F
ish
 
(
3-
расм
). 
Пахта оқими бўлагини
тебранаётган тўр юза устида тадқиқ этиш 
жараёнида
бир
-
бирига боғлиқ учта механизмни кўриш мумкин:
1)
Тўрли юза сиртини горизонтга нисбатан бетта градус бурчак остида 
тебранма
-
пульсацияли даврий гармоник ҳаракати оқибатида тўрли юза 
устидаги пахта оқими бўлаги босқичма
-
босқич(1
-2-
босқичдаги тўрли юзалар 
бўйлаб)ҳаракатга келиб силжиши кузатилади(ОА
-
АВ нуқталар орасида);

---

95 
2)
тўрли юза сирт юзалари(3
-
расм) бир
-
бирига перпиндикульяр 
жойлашган) ҳаракатланаётган пахта оқими таркибидаги чанг
-
тупроқ ва 
ифлосликларни
барчаси тўрли юза тешигидан ўтиб ғалвирланади.
3)
Тўрли юза сирти тешикчаларидан ифлосликларни ўтиши ҳисобига 
пахта оқимини бўлаклари ифлосликлардан тозаланиб ҳамда ғалвирланиш 
ҳисобига бўлакчадан иборат бўлган чигитли пахта сифати яхшиланади.
Тўрли юза сирт юзасида, мавжуд ўрганилаётган объект сифатида юзага 
келган технологик жараённи(
Фμ
) қуйидаги функционал муносабатлар орқали 
ифодалаймиз.
Фμ
= f(Ω
T,
Ω
I,
Ω
X
) = f[(Ω
T1
, Ω
T2
, Ω
T3
,…,Ω
Tn
),( Ω
I1
, Ω
I2
, Ω
I3
,…,Ω
In
),(Ω
X1
, 
Ω
X2
, Ω
X3
,…,Ω
Xn
)] 
Бу ерда: Ω
T
-
ташқи омиллар, ,
Ω
I
–
ichki омиллар, Ω
X
-
ҳисобга 
олинмаган омиллар. 
1.Ташқи омиллар(х) –
горизонтал ва вертикал йўналиш бўйича пахта 
тозалаш қурилмаси учун
топилиши керак бўлган технологик кўрсаткичлар, 
жумладан тўрли сирт юзасининг тебранма ҳаракатининг амплитуда ва 
частотаси, бурчак қиялиги,
тебраниш, сирт юзасини пульсациясини 
таъминловчи бошқа таъсирлар ҳам киради. 
2. Ички омилллар –
бу омилга объект хусусиятини ички омилларини 
кўрсатувчи параметрлар киради, яъни пахта оқимини физик ва механик 
хусусиятлари, пахта оқимини ўлчами, тўрли сирти юзаси параметрлари ва 
бошқалар.
3.Ҳисобга олинмаган омиллар –
тўрли юза сиртининг пулсацияли ва 
вибрацияли тебранма ҳаракати натижасида пахта оқимини ҳосил қилувчи 
чигитли пахта оқимига оид бўлакларни бир
-
бир билан илашимлиги ва бошқа 
омиллар кўзда тутилади.
У ҳолда пахта бўлагининг тўрли юзадаги ҳаракатини қуйидаги функсия 
кўринишида ифодалашимиз мумкин:
Фμ
= Ω
I
(
P
, 
β, f, l, h
) 
йаъни бундай ҳолатда ҳаракат фақатгина 
P 
(пахта 
бўлагининг оғирлиги), 
β 
(тўрли юзанинг горизонтал текислик билан ҳосил 
қилган бурчак)
, f 
(тўрли юзанинг ишқаланиш коеффициенти)
, l 
(тўрли 
юзанинг узунлиги)
, h 
(биринчи ва иккинчи тўрли юзалар орасидаги масофа) 
параметрларига боғлиқ ҳолда бўлади. Қурилманинг 
f,
l
ва 
h 
параметер 
қийматлари маълум бўлиб, фақатгина тўрли юзанинг қиялик бурчаги 
β 
га 
қимат бериш орқали биз ҳаракатнинг давом этиш вақтини ҳисоблаб 
чиқаришимиз мумкин булади. Йаъни биз юқорида берилган бурчак 
қиялигини тўғри берган ҳолда қурилманинг фойдали иш коеффициентини 
ошириш имконига эга буламиз.
Ишлаб чиқилган математик моделимизда қиялик бурчагини 
ўзгартириш орқали бир нечта тажрибалар ўтказиб, шундай оптимал қиймат 
топишимиз мумкинки, натижада тўрли юза сиртида пахта бўлакчалари 
йиғилиб қолмайди ва унинг тўрли юзадаги ҳаракати барқарорлигини 
таъминлайди. Бу жараёнда пахта бўлакчасининг тўрли сиртлардаги ҳаракати 

---

96 
такрорланиши ҳисобига ундаги майда ифлосликлар ажралиб тўрли юза 
тешикларидан ўтиб тозаланади ва пахта сифати янада яхшиланади.