Муҳаммад ал-хоразмий номидаги тошкент ахборот технологиялари университети

Биринчи босқич (1991–1995 йиллар)


Солиқ тизимининг шаклланишида ресурслар марказлаштирилган тарзда тақсимланадиган бир шароитда бозор муносабатларига ўтиш, инфляциянинг юқори даражаси. Буларнинг барчаси хўжалик фаолиятининг натижаларида, пировард оқибатда эса бюджетга тушумларда ўз таъсирини кўрсатмай қолмади.
Иқтисодий вазият қуйидаги вазифаларни зудлик билан ҳал этишни солиқ тизимининг олдига кўндаланг қўйганди:

1. 
   бюджетнинг камомади кучайган, инфляция илдамлаб бораётган, ишлаб чиқариш ҳажмлари пасаяётган ва зарар кўриб ишлаётган
   

19
корхоналар сони ортиб бораётган бир шароитда бюджетга тушумларни таъминлаш.

2. 
   молиявий маблағларни ишлаб чиқариш инфратузилмасини ривожлантириш, стратегик захиралар билан ўзини ўзи таъминлашга эришиш, туб таркибий ўзгартиришларни амалга ошириш ҳисобидан қайта тақсимлаш.
   
3. 
   нарх-наво кўтарилиши ва ишлаб чиқаришнинг пасайиши шароитида турмуш тарзи ва ижтимоий барқарорликни қўллаб-қувватлаш.
   

Шунинг учун солиқ тизими шаклланишининг мазкур босқичида бюджетга тушумларни таъминлаш (фискал вазифа), иқтисодий ва ижтимоий барқарорликни сақлаш (қайта тақсимлаш вазифаси) унинг асосий вазифаларига айланган. Солиқларнинг бошқарувчи вазифаси кўпроқ иқтисодиётни рағбатлантириш учун эмас, балки меҳнатга ҳақ тўлаш фондини назорат қилиш орқали инфляция даражасини ушлаб туриш, хом ашё захираларининг арзон нархларда четга чиқиб кетишининг олдини олиш, инфляцияга қарши курашиш учун қўлланилган.
Тадбиркорликка эркинлик бериш, давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнлари шароитида солиқ тизимига нисбатан муайян талаблар қўйилди. Солиқ тўловчилар сони кескин тарзда кўпайди. Юридик шахслар – 28,3 мингдан 113,7 мингтага, якка тартибдаги тадбиркорлар – 49,4 мингдан 217,6 минг нафаргача ошди. Ҳуқуқий саводхонлик даражаси унча юқори бўлмаган ва солиқлардан бўйин товлаш ҳолатлари авж олган бир шароитда солиқларни тўлиқ ва ўз вақтида тўлашни таъминлашнинг бирдан-бир ишончли дастаги ялпи солиқ назорати бўлди. Солиқ органлари олдига барча корхоналарни ҳар йили текшириш вазифаси қўйилган эди. Масалан, 1992 йилда деярли 42 мингта солиқ тўловчи – юридик шахс текширувдан ўтказилди. 1993 йилга келиб
эса солиқ органлари 60 мингта солиқ тўловчини «ғалвирдан ўтказишга» улгуришди.
Солиқ солиш объектлари ҳам ўзгарди.

Юзага келаётган иқтисодий вазиятга тезкор муносабат билдира бориб, давлатимиз солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларига тезкорликда ўзгартиришлар киритиб борди. Масалан, 1991–1995 йилларда

«Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган солиқлар тўғрисида»ги Қонунга 18 марта тузатиш киритилган. Қонунлар билан бирга ҳукуматнинг кўплаб қарорлари, шунингдек йўриқномалар, низомлар (50 дан ортиқ), вазирлик ва идораларнинг хатлари қабул қилинди.
Иқтисодий ислоҳотларнинг биринчи босқичидаги долзарб масалаларнинг муваффақият билан ҳал этилиши, ишлаб чиқаришни барқарорлаштиришни таъминлаш, инфляцияни чеклаш 1996 йилдан бошлаб солиқ тизими ривожланишининг янги поғонасига кўтарилишга имкон яратди.
Иккинчи босқич (1996–2005 йиллар)