Муаллифлар: Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Расулев Д. М., Абидов

 
 
 
1.3.2. Ахборотни тежаш 
 
Ахборотни қайта ишлаш ва фойдаланиш жараёнлари – меҳнат 
жараёнлари, бошқарув меҳнатини тежаш муаммоси экан, демак бу энг аввало 
ахборотни тежаш муаммосидир. Ахборотни тежаш тамойили шундайки, у 
билан боғлиқ жараёнлар ундан фақат ишлаб чиқаришда фойдаланилгандагина 
мақсадга мувофиқ бўлади. 
Ахборотни тежаш йўларидан бири доимий ва ўзгарувчан ахборот ўрта-
сида тўғри нисбатни ўрнатишдир. Бунда доимий ахборот солиштирма оғирли-
гининг аниқ шароитлардаги энг кўп имкониятларини кўзда тутиши лозим. 
Ахборот тўлақонлигининг ўлчови сифатида ахборотнинг қабул қилинган 
(яьни фактик ёки лойиҳалаштирилган) миқдоридан четлашиши хизмат 
қилиши мумкин.
Ахборот 
тўлақонлигининг 
ўлчови 
бўлиб(яьни 
фактик 
ёки 
лойихалаштирилган) 
J
лой
 
дан вақт бирлиги ёки бир бошқарув туркуми (жараён, 
иш) мобайнида мазкур шароитдаги максимал ахборот миқдори 
J
mах
га oғиши 
ахборот тўлақонлигига ўлчови бўлиб хизмат қилиши мумкин, чунки ахборот 
тўлақонлиги охир - оқибатда унинг миқдори билан белгиланади.

Ахборот тўлақонлилик коэфициенти ўлчами К
б
қуйидаги формула билан 

---

15 
белгиланади: 
J
лой
К
б
= -------- (2) 
J
mах
Ахборот миқдорининг ошиши билан унинг қиймати, яъни у билан боғлиқ 
бўлган ҳаражатлар ортади. Бироқ бу қийматнинг ўсиши бир текис 
ривожланмайди, чунки у ахборот миқдори ошгандагина ортади. Бу, ахборот 
бирлигига ҳаражатлар миқдори ортиши сабабли ахборотни қайта ишлаш 
мураккаблиги ошиши натижасида ўсиши билан изоҳланади. Демак, ахборот 
тўлақонлилиги коэффиценти ахборотга кетган ҳаражат билан боғлиқ. 
Шундай ахборот тўлақонлилигини оптимал деб ҳисоблаш лозимки, унда 
ахборот нотўлақонлиги ёки уни олишдаги ушланишлар туфайли юзага 
келадиган таъминлаш ва йўқотиш ҳаражатлари минимал бўлсин. 
Тескари белгилар билан олинган йўқотишлар ўлчами иқтисодий самарани 
(охир-оқибатда фойдани) ифодалайдики, у ахборот нотўлақонлиги ва ўз 
вақтида етказилмаганлиги туфайли йўқотишларни бартараф этиш натижасида 
олиниши мумкин. 
Иқтисодий самара(
Э
) билан ахборотни йўқотиш(
S
) ўртасидаги алоқа 
қуйидаги боғлиқликда ифодаланади: 
1 - М 
Э = -------- * S
s
 
 
 

(3) 
М 
бунда 
М
- йўқотишлар ёки иқтисодий самара коэфиценти(уларнинг максимал 
аҳамиятига нисбатан).
S
2
mах
максимал йўқотишлар ахборот умуман йўқ 
пайтида юзага келади. Уларнинг ўлчами ахборотсиз тўғри қарор қилиш 
эҳтимоли ҳисобга олинган ҳолда белгиланиши лозим. 
М
коэффиценти ўз навбатида ахборот тўлақонлиги коэффиценти(
К
б
)дан, у 
билан боғлиқ ҳаражатлар(
S
1
) ва йўқотишларга(
S
2
) боғлиқ. Демак, ахборот 
тўлақонлиги коэффиценти оптималлиги шароитларини икки ёқлама акс 
эттириши мумкин: харажат ва йўқотишлар суммасини минималлаштириш, 
яъни (
S
1
+S
2
)min 
ёки фойда ва харажатлар ўртасидаги фарқни 
максималлаштириш, яъни 
(Е-S)mах
. Ахборот харажатлари унинг миқдорига, 
шунингдек сифат характеристикаларига боғлиқ ҳолда белгиланади.
Ахборот технологияларини қўллаш туфайли юзага келадиган ахборот 
мўллиги фойдаланувчини кучли зўриқишга олиб келади. Айнан у 
фойдаланувчи томонидан ахборот истеъмоли даражасини белгилаб беради.
Ахборот ишлаб чиқариш 
(J
ич
)
ва уни истеъмол қилиш
(J
ис
)
ўртасида 
мувозанатга риоя қилинадиган вазиятга
(J
ис
):(J
ич
=J
ис
)
идеал ҳолда деб қараш 
мумкин. Хақиқатда эса ишлаб чиқариш ҳажми доимо истеъмолдан ошади 
(J
ич
>J
ис
)
ёки истеъмол этиладиган (фойдаланиладиган) ахборот ҳажми юзага 
келган ахборот йўқотиши 
(S)
айирмасига тенг: 
J
р
 J
ис
 = J
ич
 – S.
Ахборот йўқотишлари ҳажми кўплаб омиллар, шу жумладан яратилган 
ахборот ҳажми
(J
ич
)
, ахборот юкламаси
(J
юк
)
ва бошқа ўзгарувчи омиллар 
(V)
га 

---

16 
боғлиқки, уни қуйидаги функция кўринишида тасаввур этиш мумкин: 
S = f (J
ич
, J
юк
, V)
 
 
 
 
(4) 
Ижтимоий нуқтаи назардан ахборот юкламалари ахборотни қайта ишлаш 
ва қабул қилишда инсоннинг чекланган имкониятларига, шунингдек 
ахборотни қайта ишлашдаги ижтимоий чекланишлар, таълим, умуман 
саводхонлик ва хусусан компьютер саводхонлиги даражаси, ахборотни қайта 
ишлаш ва узатиш воситаларига бемалол кириш, коммуникация сиёсати 
даражаси ва хаказоларга боғлиқ. Ахборот йўқотишларини ҳисоблаш қуйидаги 
формула асосида амалга оширилади: 
J
ис
 
M = 1 - --------
 
 
 
 
(5) 
J
ич
 
бунда 
М
- йўқотишлар коэффиенти. 
Ахборот технологияларидан фойдаланиш жараёнларини таҳлил этиш 
асосида қуйидаги хулосани чиқариш мумкин: 
a)
яратилаётган ахборотнинг сифати унинг миқдорига нисбатан секин 
кўпайиш хусусиятига эга: 
ΔQ ( Δ t Δ J
иш 
/ Δt)
 
 
 
 
(6)
b)
ахборот қанча кўп яратилса, ахборот йўқотишлари шунча юқори 
даражада бўлади; 
J
иш
М
 
 
 
 
(7) 
c)
ахборот сифати қанча паст бўлса, уни йўқотиш даражаси ҳам шунча 
юқори бўлади: 
Q M 
 
 
 
 
(8)