Muallifdan

Ergash so‘zning bosh so‘zga birikish usullari 
 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
147 
147
 
Ergash  so‘z  bosh  so‘zga  quyidagi  usullar  orqali  birikadi: 
boshqaruv, moslashuv, bitishuv. 
1. Boshqaruv
. Bosh so‘zning talabi bilan ergash so‘zning ma’lum 
grammatik  vositani  olishi 
boshqaruv
  deyiladi.  Boshqaruv  ikki  xil 
bo‘ladi: a) kelishik yordamidagi boshqaruv: 
Bosh kelishik 
- ( 
bitishuv) 
Qaratqich kelishik -ning ( moslashuv) 
Tushum kelishik -ni (boshqaruv ) 
Jo‘nalish kelishigi -ga-ka,-qa ( boshqaruv) 
O‘rin-payt kelishigi -da (boshqaruv) 
Chiqish kelishigi -dan (boshqaruv) 
Boshqaruv: olmani terish, ko‘chaga chiqmoq, maktabda o‘qimoq, 
ishdan qaytmoq;  
b)  ko‘makchi  yordamidagi  boshqaruvda  ergash  so‘z  bosh  so‘zga 
ko‘makchi  yordamida  birikadi:  kasb  haqida  insho,  ko‘prik  orqali 
o‘tish. Boshqaruvda ayrim hollarda grammatik vosita ifodalanmasligi 
mumkin: kitob o‘qish. 
2.  Moslashuv.
  Bosh  so‘z  bilan  ergash  so‘zning  shaxs-sonda 
mosligi 
moslashuv
 deyiladi. Moslashuvda bosh so‘z bilan ergash so‘z 
qaratqich kelishigi qo‘shimchasi yordamida birikadi: dalaning fayzi.  
3. Bitishuv. 
Ergash so‘zning bosh so‘z bilan grammatik vositasiz, 
faqat  ma’no  jihatdan  birikishi 
bitishuv
  deyiladi.  Bitishuvda  so‘zlar 
tartib  va  ohang  yordamida  birikadi.  Bunda  ergash  so‘z  avval,  bosh 
so‘z  keyin  keladi;  go‘zal  bog‘lar.  Bitishuvli  birikmada  so‘zlar  o‘rni 
o‘zgartirilsa, gap hosil bo‘ladi: 
go‘zal bog‘lar-bog‘lar go‘zal
. 
Birga  ishlamoq,  tezda  kelmoq,  to‘satdan  baqirmoq,  zimdan 
kuzatmoq,  qo‘qqisdan  boshlamoq
  kabi  birikmalar  ham  bitishuv 
munosabatiga asoslangan. Ulardagi qo‘shimchalar kelishik ma’nosini 
yo‘qotgan.