Муќаддима

 
O’zbekiston Respublikasining yerlari va ularning ekologik holati 
O’zbekiston Respublikasining hududi 447,4 ming km
2
, o’rmonlar 54,4 ming km
2
, 
qishloq  xo’jalik  maqsadlari  uchun  foydalaniladigan  erlar  289,2  ming  km
2
, 
sug’oriladigan erlar 43 ming km
2
, tabiiy yaylovlar 222,9 ming km
2
 ni tashkil yetadi. 
Respublikamizdagi  kam  hosilli  sug’oriladigan  ekin  maydonlari  (ming  gektar 
hisobiga) quyidaga jadvalga keltirilgan. 
4 — jadval. 
№  Erlar 
Jami  SHundan paxta ekiladigani 
1.  Kuchli sho’langan erlar 
238,4 
196 
2.  Botqoqlashgan yoki kuchli namlangan erlar  24,7 
21,7 
3.  Gipslashgan erlar 
200 
108 
4.  Toshloq erlar 
50,6 
41,8 
5.  Suv ta’siridi eroziyaga uchragan erlar 
50,5 
34 
 
Jami 
564,2 
402,4 
 
SHuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  yaylovlarni  tez  sur’atlar  bilan  o’zgartirish 
natijasida  Orol  dengiziga  kelib  tushadigan  suv  miqdori  keskin  kamayib  borishini 
inobatga olib, 1991 yildan boshlab reepublika miqiyosida yangi erlarni ochish taqiqlab 

---

115 
 
qo’yildi.  Sug’oriladigan  erlarni  kamaytirish  faqat  suvning  foydalanish  koeffisientini 
oshirish  yo’li  bilan  yoki  Orol  dengiziga  boshqa  suv  manbalaridan  suv  keltirish  yo’li 
bilan  amalga  oshirilishi  mumkin.  Ammo  ushbu  tadbirlarni  amalga  oshirish  katta 
energiya va mablag’larni talab qiladi. 
Respublikamizdagi  sug’oriladigan  yerlarning  15%  tayyorlanadigan  qishloq 
xo’jalik  mahsulotlarini  98%  ni  beradi.  Oxirgi  20-25  yil  davomida  sug’oriladigan 
erlarning sho’rlanishi 0,8 mln gektarga ortib, hozirgi paytda 2 mln gektar tashkil yetadi. 
Shundan 0,85 mln gektar erlar o’ta sho’rlangan yerlar hisoblanadi. 
Qoraqalpog’istonda  90-95%  erlar,  Qashqadaryo  va  Xorazmda  60-70%  yerlar 
sho’rlangandir,  Respublikada  1748  ming  gektar  sho’rlangan  erlar  bo’lib,  ulardan  241 
ming  gektari  kuchli  sho’rlangan  erlardir.  SHo’rlanish  jarayonlari  ayniqsa 
Qorakalpog’istonda,  Buxoro  va  Sirdaryo  viloyatida  kuchaymoqda.  Oxirgi  20-30  yil 
davomida  tuproq  tarkibida  chirindi  (gumus)  miqdori  (hosildorlikning  asosiy 
ko’rsatkichi) 30-50% ga kamaydi. Bu esa, umumiy maydonning 40% ni tashkil yetadi. 
Barcha sug’oriladigan erlarning 40% ga yaqinini chirindi miqdori nihoyatda kam (1% 
gacha) bo’lgan tupoqlar egallaydi. 
Respublika erlarining bonitet balli 60 ga tengdir. Bonitet balli Qoraqalpog’iston, 
Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarida 18,7 ballni, Surxondaryo, Xorazm va Namangan 
viloyatlarida  70-76  ballni  tashkil  yetadi.  Paxta  ekiladitan  erlarning  eng  sifatli  81-100 
ballarga  teng  maydoni  0,7  mln  gektar  bo’lib,  o’rtacha  11-60  ballarga  teng  0,9  mln 
gektar, o’rtachadan past 21-50 ballarga teng maydoni 0,6 mln gektar erni tashkil yetadi. 
Er  unumdordigini  pasayishiga  tuproqning  shamol  va  suv  ta’sirida  eroziyaga 
uchrashishi  ham  katta  salbiy  ta’sir  ko’rsatmoqda.  SHamol  va  suv  ta’sirida  tuproqning 
eroziyaga  uchrashishi  natijasida  er  unumdorliga  yildan-yilga  pasayib  bormoqda. 
Respublikamizda  21  mln  gektar  sug’oriladigan  erlardan  0,7  mln  gektar  erlar  o’ta  va 
o’rtacha  darajada  deflyasiya  (eroziya)ga  uchragan.  O’ta  va  o’rtacha  darajada 
deflyasiyaga  uchragan  erlar  Farg’ona  vodiysida  165  ming  gektar,  Surxondaryoda  106 
ming  gektar,  Qashqadaryoda  80  ming  gektar  va  Buxoro  viloyatida  52  ming  gektarni 
tashkil yetadi. 
CHorva  mollarini  surunkasiga  bir  joyda  boqish  va  yaylovlarni  o’z  vaqtida 
almashlab  turilmasligi  sababli  22  mln  gektar  yaylov  erlaridan  b  mln  gektar  erlar 
deflyasiyaga uchragan, 13 mln gektar erlar esa, suv ta’sirida eroziyaga uchragan. 
SHuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  insonning  biosferaga  ko’rsatayotgan  kuchli 
ta’siridan  biri  o’simliklar  dunyosida  vujudga  keladigan  kasalliklarga,  zararkunanda 
hasharotlar va begona o’tlarga qarshi kurashda foydalaniladigan kimyoviy vositalaridir. 
SHubhasiz,  qishloq  xo’jaligida  insektisidlar,  defolyantlar,  gerbisidlar  va  boshqa 
kimyoviy  moddalardan  foydalanish  natijasida  oziq-ovqat  mahsulotlari  ishlab-chiqarish 
ortadi.  Ammo  dixlordifeniltrixloretan  (DDT)  va  boshqa  insektisidlar,  gerbisidlar,  xlor 
va fosfororganik birikmalar ko’pchilik hayvonlar va hatto inson uchun xavflidir. DDT 
zaharli,  ta’sirchan  va  barqaror  modda  hisoblanib,  u  biogeosenozlarda  uzoq  vaqt 
davomida  saqlanib  qoladi  hamda  to’planadi.  Ma’lumotlarga  qaraganda,  uni  turli 
hayvonlarning jigarida to’planganligi aniqlangan. 
Respublikamizda  zaharlangan  erlar  tarkibida  DDT  ning  miqdori  uning  ruxsat 
etilgan  chegaraviy  konsentrasiyasi  (RECHK)ga  nisbatan  2-5  marotaba  ko’proq 
to’plangan.  Farg’ona,  Andijon  va  Samarqand  viloyatlari  erlarida  DDT  ning  miqdori 

---

116 
 
uning RECHK siga nisbatan mos ravishda 26, 26,4 va 44 marotaba ko’proq mavjudligi 
aniqlangan. 
Bundan  tashqari,  paxta  yakkahokimligi,  erlarni  almashlab  ekish  ishlari  rejasiz 
amalga  oshirishi  va  xususan  chorvachilikni  rivojlantirish,  em-xashak  bilan  ta’minlash 
maqsadida  erlarga  ko’plab  mineral  o’g’itlardan  foydalanishga  to’g’ri  keldi.  Natijada 
erga kechadigan barcha tabiiy biologik va biokimyoviy jarayonlar izidan chiqib ketdi. 
Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  keyinga  yillarda  pestisidlar  bilan  ishlov 
beriladigan yer maydonlari ancha qisqardi. Masalan, agar 1989 yilda bunday  yerlar 2,3 
mln  gektarni  tashkil  etgan  bo’lsa,  1991  yilga  kelib  1,4  mln  gektarni  tashkil  etdi.  Bir 
gektar yerga solingan pestisidlar 36 kg dan 42 kg gacha ortdi. Xususan Surxondaryo va 
Qashqadaryo viloyatida har bir gektar yerga mos ravishda 85 va 90 kg daya pestisidlar 
kiritilgan.  Yiliga  har  gektar  erga  400-500  kg  atrofida  mineral  o’g’itlar  solinib  kelindi: 
Ma’lumotlarga qaraganda, fosforli o’g’itlar bilan birga tuproq tarkibiga ftor, uran, toriy 
va  og’ir  metall  tuzlari  singib  bordi.  Zararkunanda  va  hasharotlarga  qarshi  sepiladigan 
dorilarning  atigi  1%  gina  foydali  ta’sir  ko’rsatadi,  qolgan  99%  tuproq,  suv,  havo  va 
boshqa  oziq-ovqat  mahsulotlariga  singib  boradi.  Natijada  tuproq  tarkibidagi  foydali 
mikroorganizmlar qiriladi, tuproq va er osti suvlari ifloslanadi va inson sog’ligiga katta 
salbiy  ta’sir  yetadi.  Ma’lumotlarga  qaraganda,  ishlab  chiqarilayotgan  kimyoviy 
moddalarning  ishlatish  koeffisienti  nihoyatda  past:  kaliy  va  fosforli  ug’itlarning  30%, 
azotli  o’g’itlarning  50%  o’simliklar  tomonidan  o’zlashtirilmasdan  qolib,  ular  suv 
ta’sirida yuvilib, er usti va er osti suvlarini ifloslanishiga sabab bo’lmoqda. 
Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  dehkonchilik  bilan  shug’ullanadigan  erlarda 
tuproqning  ekologik  holati  nochordir.  Er  maydonlarining  ifloslanishiga  kimyoviy 
moddalarni  bir  joydan  ikkiichi  joyga  uzatish,  ularni  saqlash,  ishlatish  uchun  kerakli 
texnikaning  nosozliga  yoki  etishmasligi,  o’simliklarni  himoya  qilish  xizmatining 
qoniqarsiz  ishlashi  sabab  bo’lmoqda.  Ekologik  nuqtai  nazardan  olib  qaraganda 
respublikamizda  er  resurslaridan  to’liq  foydalanilmaydi.  Natijada  er  hosildorligi  va 
chorvachilik mahsulotlarining mahsuldorligi pastligicha qolmoqda. 

---

117