Муќаддима

Atmosfera havosi, uning tarkibi va mohiyati 
Atmosfera  havosi  tabiiy  holda  78%  azotdan,  21%  kisloroddan,  0,9%  argondan, 
0,003%  karbonat  angidirid  (SO
2
)  gazidan  va  qolgan  qismi  inert  gazlarning  mexanik 
aralashmalaridan iboratdir. 
Atmosfera  havosi  Er  sharini  isib  ketishidan  va  sovub  ketishidan  himoya  qiladi, 
tirik organizmlar hayotida aloqa vositasi, ya’ni to’liq tarqatish vazifasini bajaradi. 
Inson  tanasi  asosan  4  elementlardan  tarkib  topgan:  S
2
,  O
2
,  N
2
  va  N
2
  (ularning 
umumiy miqdori 98% ni tashkil yetadi). Qolgan 3% ni kaliy, kalsiy, fosfor, oltingugurt 
elementlari va 1% ni esa boshqa elementlar tashkil yetadi. 
O’simliklarda  45%  uglerod,  42%  kislorod,  6,5%  vodorod,  1,5%  azot  mavjud 
bo’lib, qolgan 5% ni boshqa elementlar tashkil yetadi. 
Tirik organizmlarning barchasi atmosfera havosi tarkibidagi kislorod bilan nafas 
olib, SO
2
 gazini havoga chiqaradi. O’simliklar esa, fotosintez jarayoniga SO
2
 gazi qabul 
qilib, O
2
 gazini havoga chikaradi. 
Kislorod barcha yonish, achish va oksidlanish jarayonlarida ishtirok yetadi. Inson 
bir  sutkada  500  l  O
2
  gazidan  iste’mol  qilib,  o’pka  orqali  qariyb  10  ming  l  havoni 
o’tkazadi. Bitta avtomobil bir sutkada 20-30 nafar odamga bir yilga yetadigan kislarodni 

---

41 
 
sarflaydi.  Inson  nafas  olganda  qon  tarkibidagi  gemoglobin  O
2
  ni  biriktirib,  qonga 
surilgan  organik  moddalarni  oqsil  va  organik  moddalarning  vujudga  kelishiga  ishtirok 
yetadi. 
Kislorod  atmosferada  doimo  dinamik  muvozanatda  bo’ladi.  Nabotot  olamini 
faoliyati  tufayli  atmosferada  yiliga  10  tonna  kislorod  ajratiladi.  Agar  kislorodning 
dinamik  muvozanati  bo’lmaganda  edi,  ushbu  faol  molekulalar  atmosferadan  10  ming 
yildayoq butunlay yo’q, bo’lib ketardi. 
Yer  sharini  o’rab  olgan  havo  qatlami  atmosfera  deyiladi.  Atmosfera  tabiatning 
eng muhim elementlaridan biri bo’lib, tirik organizmlarning yashash joyidir. Atmosfera 
bo’lmaganda edi, Yer shari kechalari va qish paytida o’z nurlari hisobidan sovib ketib, 
kunduzi  va  yoz  paytida  Quyosh  radiasiyasi  ta’sirida  qizib  ketardi.  Mana  shu  hodisa 
Oyda bo’ladi, chunki u erda atmosfera yo’q. 
Bundan tashqari, dengiz sathida  0
o
S 1  sm
3
  havoning  massasi 1293 g  ga tengdir. 
Yer yuzining har bir sm
2
 da 1033 g havo to’g’ri keladi. Havo zarrachalari odam kaftiga 
1471 N kuch bilan va uning tanasiga 1471*10
3
 N kuch bilan ta’sir yetadi. Ammo biz bu 
og’irlik kuchini sezmaysiz, chunki badanimiz havo bilan to’lgan va u tashqi bosim bilan 
muvozanatdadir.  Agar  ushbu  muvozanat  buzilsa,  o’zimizni  yomon  seza  boshlaymiz. 
Xuddi  mana  shu  hodisani  tog’ga  chiqish  paytida  yoki  suvga  chuqur  suzish  paytida 
sezish  mumkin.  Masalan,  20  km  balandlikda  1  sm
3
  havoning  massasi  43  g  ga  teng 
bo’lsa, 40 km balandlikda uning massasi 4 g ga teng bo’ladi. 
Tabiatning tarkibiy qismi (komponentlari) va majmualari orasida o’zaro barqaror 
bog’liqlik va harakatini aavalgi holdagidek mavjud bo’lishiga yaqinlashtirish – ekologik 
muvozanatni qayta tiklash demakdir. Odam ekologiyasi tabiat ekologiyasining ajralmas 
qismidir.