Муќаддима

Zaharli moddalarning atmosferaga tarqalishi 
 
Zaharli  moddalarning  atmosferaga  tarqalishi  natijasida  ularning  miqdori  bir 
muncha  kamayadi,  lekin  bu  hozirgi  zamonda  samara  bermaydi.  Balki  zamonaviy 
tozalash  moslamalari  o’rnatilishi  zaryr  ekanligini  taqozo  etadi.  Moddalarni  atmosfera 
havosida  tarqalishini  aniqlash  ularning  yer  yuzasiga  yaqin    joylashgan  atmosfera 
qatlamidagi miqdorini hisoblash yo’li bilan amalga oshiriladi - C (mg/m3). 
Zaharli  moddaning  yer  yuzasi  sath  konsentrarsiyasining  maksimal  miqdori 
CHMM dan katta bo’lmasligi zarur: 
  
 
 
C maks Atmosferaga  bir  vaqtda  bir  nechta  zaharli  modda  bor  bo`lsa,  ularning  ta`sirlari 
yig’indisi 1 dan kichik bo’lishi kerak  

---

121 
 
1
2
2
1
1




n
n
ЧММ
С
ЧММ
С
ЧММ
С

 
 
bu  yerda    C
1
,  C
2
,  ....  C
n
  -  atmosfera  havosiga  tushgan  zaharli  moddalarning  
miqdori,      mg/m
3
. 
ЧMM
1
,  ЧMM
2
,.....  ЧMM
n
  -  moddalarning  tegishli  chegaraviy  mumkin  bo`lgan 
miqdorlari, mg/m3. 
Ma`lum temperatyraga ega bo`lgan va dumaloq trubali manbadan tashlanayotgan 
zaharli  gaz  aralashmasining  maksimal  konsentrasiyasi  Cmaks.    quyidagi  formula 
yordamida aniqlanadi: 
3
1
2
T
V
H
n
m
F
M
А
C
макс






 
bu  yerda:    A  -  atmosfera  havosiga  zaharli  moddalarni  gorizontal  yoki  vertikal 
tarqalishini hisobga oluvchi koeffisient.  
M -  atmosferaga tashlanayotgan zaharli moddalar massasi, g/c 
F  -  zaharli  modda  zarrachalarini  atmosfera  havosida  cho`kish  tezligini  hisobga 
oluvchi o’lchovsiz koeffisient. Gaz moddalari va mayda dispersli aerozollar uchun F = 1 
ga teng. 
m  va  n  -  gaz  aralashmalarini  trubadan  tashlanish  sharoitlarini  hisobga  oluvchi 
koeffisientlar    (odatda  m  =  1  bo`lib,  ba`zi  hollarda  0,8  dan  1,5  gacha    n  esa  1  dan  3 
gacha o’zgarishi mumkin). 
H - trubalarning yer sathidan boshlab balandligi, m.  
ΔT - gaz aralashmalari va havo temperaturalari orasidagi farq. 
V
1
 - gaz aralashmasi hajmi, m
3
/c. 
Yep  sathidan  ЧMM  dan  oshmaydigan  miqdordagi  moddalarni  tashlanishi 
mumkin bo`lgan mirdori quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
n
m
F
A
T
V
Н
ЧММ
ЧМЧ






3
1
2
 
 Lekin  tashlanayotgan  moddalarning  miqdori  tashlanayotgan  vaqtda  ЧMМ  dan 
oshmasligi zaryr. C
M.T
. esa quyidagicha aniqlanadi: 
3
2
1
2
1
V
T
n
m
F
А
Н
ЧММ
V
ЧМЧ
C
T
M







 
Shuningdek,  chiqindi  tashlanayotgan  trubaning  minimal  balandligi  quyidagicha 
aniqlanishi mumkin: 
3
1
T
V
ЧММ
n
m
F
M
A
H






 
Noxush  meteorologik  sharoitlarda  esa,  zaharli  moddalarning  maksimal 
konsentasiyasi  manbadan  Xm  masofada,  ya`ni  trubaning  balandligini  hisobga  olgan 
holda aniqlanadi. 
Xm =RH 
 
bu yerda R - o’rtacha qiymati 20 ga teng bo`lgan o’lchovsiz koeffisient.  
 

---

122