Moylar va maxsus

U. Azizov - t.f.d., professor;
B. Muhamadgaliyev — k.f.d., dotsent
JIZZAX
DPI
IMV №. 
/3
AXBOROT RESURS MARKAZI
ISBN 978-9943-326-54-5
© «Aloqachi» nashriyoti, 2010.

---

K IR IS H
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tom onidan 
qabul qilingan «xalq xo‘jaIigidagi ishlab chiqarishni zamonaviy 
texnikalar bilan ta’minlash dasturi»ga binoan Vatanimiz ishlab 
chiqarish tarm oqlarini zamonaviy chet el va o‘zimizda ishlab 
chiqarilgan raqobatbardosh texnikalar bilan ta ’minlash lozim.
Xalq ho'jaligi tarm oqlarida m amlakatimiz va xorijda ishlab 
chiqarilgan nefl mahsuloti bo‘lgan surkov moylari eng ko‘p 
ishlatadi. U lar m otor moyi, transmission, plastik moylar, 
industrial, turbina va hokazo moylar kiradi.
XXI asrni dvigatellar asri deb bejiz atashm adi. Haqiqatda, 
zamonaviy 
hayotni 
transport 
vositalarisiz, 
kombaynlarsiz, 
traktorsiz va boshqa texnikasiz tasaw ur qilib bo‘lmaydi. Bu 
texnikalar yuragi esa dvigateldir.
Ishlab chiqariladigan surkov materiallari mashina va 
mexanizmlam ing ekspluatatsiya xususiyatlarini yaxshilab, ulami 
ishlash samaradorligini, ishonchli va uzoq muddat ishlashini 
ta ’inlaydi, eng asosiysi yoqilg'i — energiya resurslaridan oqilona 
foydalanib, yonilg‘i ham da energetik resurslami tejash imkonini 
beradi.
Ushbu darslikning asosiy maqsadi texnikada, transport 
vositalarida, texnôlogik jarayonlarda qo'llanilayotgan surkoV 
moylarini 
ishlab 
chiqarish 
jarayonlari, 
ulam ing 
turlari, 
markalari, 
ekspluatatsion 
xossalarini 
baholay 
olishga, 
foydalanilayotgan surkov materiallari sifati bilan transport 
vositasining 
ish 
qobiliyati 
orasidagi 
bog‘liqlikfti 
aniq 
tushunishga, 
neft 
va 
neft 
mahsulotlarini 
tejab 
oqilona 
sarflanishining asosiy prinsiplarini bilishga o ‘rganishdan iborat.
Ushbu darslikda surkov moylarining asosiy hossalari, ulam i 
olish texnologiyasi qisqacha bayon qilingan.
Darslik malaka oshirish kurslarida, 
ta ’lim 
olayotgan 
m uhandislar, operatorlar, oliy va o ‘rta mahsus o ‘quv yurtlari 
o ‘qituvchilari uchun m o‘ljallangan.
3

---

I bob. NEFTDAN OLINADIGAN MOYLAR
N eftdan olinadigan h a r xil sohalarda ishlatiladigan moylar 
atmosfera bosimi ostida haydab olingan neft qoldig‘i m azutdan 
olinadi. M oylam i ishlab chiqarish jarayoni 
3 bosqichdan 
iboratdir:
1. Boshlang‘ich xomashyoni tayyorlash — moy fraksiyalarini 
olish.
2. Olingan moy fraksiyalaridan kom ponentlar olish.
3. K om ponentlam i aralashtirish (kompaundirlash) ularga 
q o ‘ndirm a q o ‘shish va tovar m ahsulot olish.
Boshlang‘ich xomashyoni tayyorlashda m azutni vakuum 
ostida 
haydab 
fraksiyalarga ajratiladi. 
M oylam i 
olishda 
ishlatiladigan usulga qarab ular ikki gruppaga bo‘linadi.
1. Distillyat gruppasi — bunga vakuum ostida 300-400°C, 
350-420°C, 420-450°C va 450-500°C da m azutni 
qizdirib 
olinadigan fraksiyalar.
2. M azutni 
vakuum da haydalgandan keyingi qoldiq— 
gudrondan (500°C dan yuqori) olinadigan moylar.
Distillyat moy fraksiyalaridan qayta ishlab olingan 
surkov 
moylari—distillyat moylar deyiladi, gudrondan olinganlari-qoldiq 
moylar deyiladi. 
Boshlang‘ich m oy fraksiyalaridan moy 
kom ponentlarini olish murakkab ko‘p bosqichli jarayondir. H ar 
bir 
bosqich 
vazifasi 
moylami 
ekspluatatsiya 
xususiyatini 
pasaytiradigan 
gruppalar 
birikmasidan 
tozalashdir. 
Neft 
fraksiyalaridan ham m a kislotali xossaga ega b o ig an birikmalami, 
to ‘yinmagan uglevodorodlami, qisman oltingugurtli va smolali 
birikmalami, 
qisqa 
yon 
zanjirli 
polisiklik 
arom atik 
uglevodorodlami, qattiq parafinlami chiqarib tashlash kerak. 
Boshlang‘ich moy fraksiyalaridan moy komponentlarini olish 
asosida yuqorida ko‘rsatilgan zararli kom ponentlam i tozalash 
yotadi. Bu usullar-fizik (erituvchilar bilan ekstraksiyalash), 
eritm adan past haroratda cho‘ktirish, fizik-kimyoviy-adsorbsiya, 
kimyoviy usul—N 2SO4 bilan tozalash va gidrotozalashdir.
4

---

Qoldiq moylarini ishlab chiqarish distillyat moylarni ishlab 
chiqarishga nisbatan murakkabdir, chunki gudronda asfalten- 
smolali 
birikmalar juda 
ko‘p. 
M azutni 
vakuum 
ostida 
haydalgandan keyingi qolgan qoldiqni-gudronni deasfaltizatsiya 
qilinib undagi bo‘lgan smolali-asfaltenlarni chiqaríb olinadi. 
Deasfaltizat saylab tozalovchi eritmalar-fenol yoki furfurol bilan 
tozalanadi. Bundan maqsad-qolgan 
smola-asfaltenlami 
va 
yonbosh 
zanjiri 
qisqa 
bo'lgan 
politsiklik 
aromatik 
uglevodorodlarni ajratib olish.
Selektiv (saylab) tozalangan 
rafínatdan 
erituvchilar 
atseton, dixloretan yordamida qattiq parafinlami cho‘ktiriladi. 
Deparafinlangan 
mahsulotni 
adsorbsiya 
yoki gidrotozalash 
yordam ida m e’yoriga yetkaziladi.
Distillyat 
moy 
fraksiyalari, 
odatda, 
deasfaltizatsiya 
qilinmaydilar.
Distillyat va qoldiq moylarni umumiy texnologik sxemasi 
shu bilan farq qiladi. 
Moy fraksiyalari tozalangandan so'ng 
m oylam ing rangi o‘zgaradi, ular ancha rangsizlanadi. Smolali va 
polisiklik 
aromatik 
uglevodorodlardan 
tozalash 
natijasida 
moylarni kokslanishi va yopishqoqlik indeksi ortadi. Smola va 
to ‘yinmagan 
uglevodorodlardan 
tozalash 
moyni
termobarqarorligini oshiradi. Kislota xususiyatiga ega bo‘lgan 
uglevodorodlardan tozalash esa korroziya aktivligini pasaytiradi 
va 
qattiq 
uglevodorodlardan 
tozalash 
qotish 
haroratini 
pasaytiradi.
M oylarni tovar holatiga keltirib tayyorlash kom ponentlam i 
aralashtirish qurilmasida olib boriladi. Yengil, o ‘rta va og‘ir 
distillyat lar va qoldiq kom ponentlar bo‘lsa moylarni xohlagan 
navini tayyorlash mumkin.