Mövzu 6 Beynəlxalq valyuta-maliyyə münasibətləri

Dərhal təqdim edilmə ilə sazişlər (spot sazişlər də deyirlər) saziş bağlandıqdan sonra ikinci 

iş günündə valyutanın təqdim edilməsini nəzərdə tutur. 

Müddətli  sazişlər  valyutanın  gələcəkdə  sazişin  bağlanması  zamanı  müəyyən  edilmiş 

məzənnə ilə təqdim edilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman valyuta müqaviləsi kateqorik (bərk), yəni 

yerinə yetirilməsi hər iki tərəf üçün məcburi olur. Digər hallarda o bankın müştərisinə daha əvvəl 

bağlanmış sazişin yerinə yetirilib-yetirilməməsini seçmək hüququ verir. Valyuta sazişləri konkret 

müştəri ilə imzalana bilər və  ya mərkəzləşdirilmiş qaydada birjada ticarət edilə bilər. Buna görə 

də  müddətli  sazişlər  forvard  (hər  iki  tərəf  üçün  kateqorik  olan),  opsion  (opsionun  alıcısı  sazişi 

həyata  keçirib-keçirməmək  barədə  qərar  vermək  hüququna  malikdir)  və  fyuçers 

(mərkəzləşdirilmiş qaydada yalnız birjada ticarət edilir) sazişlərinə bölünür. 

Son illərdə svop sazişləri də geniş vüsət almışdır. Svop bir sənədlə rəsmiləşdirilmiş elə bir 

sazişdir  ki,  bu  sazişə  əsasən  hər  iki  tərəf  dövri  olaraq  bir-birlərinə  ödəmə  həyata  keçirirlər.  bu 

saziş  növlərindən  biri  olan  valyuta  svopları  tərəflərdən  biri  hər  hansı  bir  valyuta  üzrə  bazarda 

müqayisəli  üstünlüyə  malik  olduğu  halda  valyuta  öhdəlikləri  ilə  qarşılıqlı  faydalı  mübadilə 

haqqında  sazişi  əks  etdirir.  Lakin  bu  mənfəətlərin  bölgüsünün  bərabər  olması  heç  də  məcburi 

deyil. Hər şey konkret sazişin şərtlərindən asılıdır. 

Valyuta  svopu  həmçinin  dərhal  təqdim  edilmə  və  valyutanın  gələcəkdə  təqdim  edilməsi 

şərtlərinə iki konversion saziş kombinasiyası formasında da həyata keçirilə bilər. 

Müasir valyuta bazarları üçün aşağıdakı xüsusiyətlər xarakterikdir: 

1.  Bağlanan sazişlərin ümumi kütləsində transsərhəd əməliyyatların üstünlük təşkil etməsi. Iri 

mərkəzlərdə  həyata  keçirilən  valyuta  sazişlərinin  gündəlik  həcminin  50%-dən  75%-ə 

qədəri bu əməliyyatların payına düşür. 

2.  Əməliyyatların  həcminin  artması.  Bu  parametrinə  görə  valyuta  bazarı  digər  dünya 

bazarlarından  kəskin  surətdə  fərqlənir.  Belə  ki,  XXI  əsrin  əvvəlinə  beynəlxalq  valyuta 

əməliyyatlarının gündəlik həcmi 2 trilyon dollara yaxınlaşmışdır. 

3.  Valyuta  əməliyyatlarında  ABŞ  dollarının  üstünlük  təşkil  etməsi.  Dünya  bazarında  həyata 

keçirilən valyuta əməliyyatlarının 80%-dən çoxu ABŞ dollarının payına düşür. 

4.  İştirakçıların  qlobal  əhatəsi.  Valyuta  bazarı  mahiyyətinə  görə  yeganə  əsl  qlobal  bazardır. 

Bu bazarda sazişlər ticarət edilən əksər valyutalar üzrə bağlanır, ticarət isə fasiləsiz, günün 

24 saatı ərzində aparılır. 

---

5.  Valyuta  sazişlərinin  yüksək  mərkəzləşməsi.  Sazişlərin  təxminən  65%-i  bankların,  20%-i 

isə  digər  maliyyə  institutları  (qiymətli  kağızlar  üzrə  şirkət-dilerlər,  investisiya,  oensiya 

fondları və s.) tərəfindən həyata keçirilir. Yerdə qalan 15% isə qeyri-maliyyə qurumlarının 

(ayrı-ayrı iri spekulyantlar nəzərə alınmaqla)  payına  düşür.  Bu zaman bank  sektoru üçün 

mərkəzləşmənin yüksək səviyyəsi xarakterikdir. 

Beləliklə,  müasir  valyuta  sistemləri  və  valyuta  bazarları  mahiyyətinə  görə  dünya 

səviyyəsində  fəaliyyət  göstərirlər,  bu  da  onları  dünya  təsərrüfatının  və  beynəlxalq  iqtisadi 

münasibətlərin vacib tərkib hissəsinə çevirir.