Morfologiya Sóz shaqapları Morfologiya



Download 66,11 Kb.
bet1/5
Sana31.12.2021
Hajmi66,11 Kb.
#215767
  1   2   3   4   5
Bog'liq
Atlıq kelbetlik sanlıq[2]


5-tema.

Morfologiya Sóz shaqapları

Morfologiya — sóz shaqapları, olardıń belgilerin úyretetuǵın til biliminiń bir tarawı. Morfologiya menen sintaksis — grammatikanıń tarawları. Morfologiya grek tilinen alınǵan sóz bolıp, «morfo» — forma, «logos» — ilim degen mánilerdi bildiredi. Bul tarawda úyreniletuǵın til birligi — sóz. Bunda sózler sóz shaqabı retinde úyreniledi. Sóz shaqaplarına tiyisli bolǵan kategoriyalar da, formalıq ózgeriw nızamlıqları da usı tarawda qaraladı. Máselen, qarańız:

Sózler mánisine qaray bir neshe toparlarǵa bólinedi: Abat, kitap, jer, suw, terek — zattıń atın; qızıl, sarı, sulıw, aq - zattıń túr-túsin; bes, on, otız bes, onnan bir — zattıń sanın; keldi, ayttı, otırdı, aldı — is-háreketti; tez, jıldam, burın, búgin — is-hárekettiń jaǵdayın; menen, da, de, ma, me, ǵoy, aw - óz aldına bólek turǵanda mánige iye emes sózler; pah, way, hay-hay, óybey, yapırmay — adamnıń hár qıylı sezimlerin bildiredi.

Ayırım sózler toparı bir-birine qurılısı, qosımtalardı qabıl etiw uqıplılıǵı menen de ózgeshelikke iye boladı. Máselen, zattı ańlatatuǵın adam, terek sózleri adamlar, adamlardı, terekler, terekti t.b. túrinde kóplik, seplik, tartım jalǵawların qabıl etedi. Al, is-háreketti bildiretuǵın al, ber usaǵan sózlerge aldı, berdi, alıw, beriw túrinde qosımtalardı qosıwǵa boladı. Demek, bul sózlerdiń ózine tán kategoriyaları bolıp esaplanadı. Baylanıslı sóylewde sózler gáptegi sintaksislik xızmeti menen parq qıladı.

Ulıwma birgelki belgilerge iye bolǵan sózler leksikalıq-grammatikalıq sóz shaqapları dep ataladı. Qaraqalpaq tilinde 12 sóz shaqabı bar: Atlıq. Sanlıq. Kelbetlik. Almasıq. Ráwish. Feyil. Dáneker. Tirkewish. Janapay. Modal sóz. Tańlaq sóz. Eliklewish sózler.

Sóz shaqapları mánisi hám gáptegi xızmeti jaǵınan bes toparǵa bólinedi: mánili sóz shaqapları, kómekshi sózler, modal sózler, tańlaq sózler, eliklewish sózler.

1. Mánili sózler óz aldına bólek turǵanda máni anlatadı, bir sorawǵa juwap beredi, gáp aǵzası bola aladı. Mısalı: Azat (kim?) oqıdı (ne qıldı?). Azat—baslawısh, oqıdı—bayanlawısh. Mánili sóz shaqaplarına: atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, ráwish, feyil kiredi.

2. Kómekshi sózler bólek turǵanda máni ańlatpaydı, belgili bir sorawǵa juwap bermeydi, gáp aǵzası bola almaydı (menen, ushın, da, de, ta, te, pah, edi, ǵoy, -aq, -aw, way t. b.). Olar sóz benen sózdi, gáp penen gápti baylanıstıradı, hár qıylı qosımsha máni beredi. Kómekshi sózlerge: dáneker, tirkewish hám janapay kiredi. 3. Modal sózler. 4. Tańlaq sózler. 5. Eliklewish sózler.


Download 66,11 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish