Morfologiya Sóz shaqapları Morfologiya

Tapsırma. Tómendegi gáplerde atlıq sózlerdiń qalay kóplik máni ańlatıp turǵanın anıqlań.

1. «Bilimliler sınawı»na segiz júz toǵız oqıwshı qatnastı. 2. Saray tolǵan adam. 3. Mektep sarayına kóp adam sıyadı. 4. Oqıwshılar mektep qaptalına geshir ekken edi. 5. Onnan ádewir geshir jıynap aldı. 6. Balıqshılar balıq awlawǵa shıqtı. 7. Dáryada túrli balıq bar, olar oynap aspanǵa sekiredi.

Atlıqtıń tartımlanıwı:

Atlıq sózlerdiń tartım jalǵawı menen ózgeriwi atlıqtıń tartımlanıwı dep ataladı.

Tartım jalǵawları atlıq sózlerge úsh bette, birlik hám kóplik sanlarda jalǵanadı. Atlıq sózdiń aqırı juwan yamasa jińishke buwınǵa yamasa dawıssız seske, dawıslı seske pitse únleslik nızamına sáykes tartım jalǵawlarınıń kereklisi jalǵanadı.

Dawıslı seske pitken sózden soń			Dawıssız seske pitken sózden soń
Betler	Birlik sanda	Kóplik sanda	Birlik sanda	Kóplik sanda
I	-m	-mız, -miz	-ım, -im, -m	-ımız, -imiz
II	-ń	-ńız, -ńiz	-ıń, -iń, -ń	-ıńız, -ińiz
III	-sı, -si	-ları, -leri	-ı, -i	-ları, -leri

Tartım jalǵawları atlıq sózlerge jalǵanıp zattıń kimge, nege, kimlerge, nelerge tiyisli ekenligin bildiredi.

Túbiri p, q, k seslerine pitken atlıq sózlerge tartım jalǵawları jalǵanǵanda p-b, q-ǵ, k-g bolıp jazıladı. Mısalı: mektep - mektebi, qosıq – qosıǵı, etik - etigi, terek - teregi.

Atlıqtıń sepleniwi:

Seplikler	Sorawları	Jalǵawları	Sepleniwdiń túrleri
			Jay sepleniw	Tartımlı sepleniw
Ataw	Kim?, ne?, kimler?, neler?	jalǵawı joq	Mektep, bala	Mektebi, balası
Iyelik	Kimniń?, neniń?, kimlerdiń?	-nıń, -niń, -dıń, - diń, -tıń, -tiń	Mekteptiń, balanıń	Mektebiniń, balasınıń
Barıs	Kimge?, nege?, qayda?, qayaqqa?	-ǵa, -ge, -qa, -ke, na,-ne,-a,-e	Mektepke, balaǵa	Meklebine, balasına
Tabıs	Kimdi?, neni?	-dı, -di, -tı,-ti, -nı, -ni, -n	Mektepti, balanı	Mektebin, balasın
Shıǵıs	Kimnen?, neden?, qaydan?, qayaqtan?	-dan, -den, -tan, -ten, -nan, -nen	Mektepten, baladan	Mektebinen, balasınan
Orın	Kimde?, nede?, qayaqta?, qayda?, qáyerde?	-da, -de, -ta, -te, -nda,-nde	Mektepte, balada	Mektebinde, balasında

Atlıq sózler aytılajaq oy-pikirdiń mánisine qaray gáp ishinde basqa sózler menen grammatikalıq baylanısqa túsip, sáykes jalǵawlardı qabıl yetedi. Bunı atlıqtıń sepleniwi deymiz. Mısalı: Mektepke bardı. Asan awılda isleydi. Ol Nókisten keldi.

Atlıqtıń jasalıwı

Mektep sabaqlıǵında atlıq eki túrli jol menen jasaladı.

1. Sóz jasawshı qosımtalar qosılıw jolı menen. 2. Sózlerdiń qosılıw jolı menen.

Qosımtalar arqalı jasalǵan atlıqlarǵa dórendi atlıqlar dep ataladı. Dórendi atlıqlar atlıq hám basqa sóz shaqaplarınıń túbirine atlıq jasawshı qosımtalardı jalǵanıwı arqalı jasaladı: Balıq-shı, salı-kesh, kórin-is, túyin-shik. Atlıqlardıń qosılıwı arqalı jasalǵan túrine qospa atlıq delinedi. Mısalı: Qızılqum, Xojeli, Taqıyatas, Aral teńizi

1. Atlıqtıń qosımtalar arqalı jasalıwı

Atlıq jasawshı qosımtalar atlıq, kelbetlik, sanlıq hám feyil sózlerden jasalıw ózgeshelegine qaray eki toparǵa bólinedi.

1. 
   Atawısh sózlerden atlıq jasawshı qosımtalar.
   
2. 
   Feyilden atlıq jasawshı qosımtalar.
   

1. Atawısh sózlerden atlıq jasawshı qosımtalar: -shı, -shi, -shılıq, -shilik, -lıq, -lik, -qar, -ker, -ger, -kesh, -xor, -she, -shik, -shaq, -shek, -xana, -nama, -stan Mıs: etik-shi, balıq-shı, qızıq-shı, sınıq-shı, etikshi-lik, diyqan-shılıq, temirshi-lik, xızmet-ker, pal-ker, sawda-ger, paxta-kesh, salı-kesh, sút-xor, bel-she, kitap-sha, kórpe-she, tii'yin-shik, úyin-shik, qulın-shaq, tay(ın)-shaq, kelin-shek, kitap-xana, mal-xana, ádep-nama, xabar-nama, Ózbek-stan, Qaraqalpaq-stan .

2.Feyilden atlıq jasawshı qosımtalar: -ma-me, -pa-pe, -ba-be, -aq-ek, -k, -q, -ıq-ik, -ǵı- gi, -qı, -ki, -ǵısh-gish, -qısh-kish,-ın-in-n, -ım-im, -m, -ıs-is, -s, -ısh-ish: Mısalı: suz-be, ısıt-pa, qar-ma, jar-ma, súz-be, kórgiz-be, dóret-pe, tart-pa, or-aq, gúre-k, qon-aq, qon-ıq, sız-ıq, jar-ıq, tara-q, ashıt-qı, súr-gi, jar-ǵı, pısh-qı, uyıt-qı, sız-ǵısh, sıpır-ǵısh, qıs-qısh, kes-kish, qır-gısh, jaw-ın, tóg-in, tút(e)-in, bora-n, bil-im, ora-m, tab-ıs, ayt-ıs, kórin-is, quwan-ısh, tilen-ish, ókin-ish, juban-ısh.

Adam mánisindegi atlıq jasawshı qosımtalar

-shı/-shi Bul qosımta kásipke qatnaslı atlıqlardı jasaydı: balıqshı, traktorshı, suwshı, dúkanshı.

-das bul qosımta arqalı jasalǵan atlıqlar jaqınlıq, tuwısqanlıq, birgelik mánisindegi atlıqlar jasaydı: qarındas, qurdas, joldas,

-paz, -kesh, -ger, -ker, -man qosımtaları da adam mánisindegi kásipke baylanıslı atlıqlardı jasaydı. ilimpaz, aspaz, ónerpaz, h.t.b.

Anıq ham abstrakt mánili atlıq jasawshı qosımtalar

1. Zat mánisindegi anıq hám abstrakt atlıqlar tómendegi qosımtalar arqalı jasaladı.

-ma, -aq, -k, -ıq, -ǵı, -ǵısh, -ın, -maq qosımtaları feyil sózlerge jalǵanıp,anıq atlıqlardı jasaydı. Mısalı: qatla-ma, tart-pa, súz-be, jaw-ın, túy-in, sız-ıq, gúre-k, jar-ǵı, sız-ǵısh, oy-maq, bat-paq.

-lıq, -shılıq, -ısh, -ish, -ıs, -is, -im qosımtaları atlıq, kelbetlik, feyil sózlerge jalǵanıp, abstrakt mánili atlıqlardı jasaydı. Mısalı: jas-lıq, gózzal-lıq, quwan-ısh, súyin-ish, kewilsiz-lik, ayt-ıs, bil-im, ból-im.

Anıq hám abstrakt atlıqlardıń bir-birinen ayırmashılıǵı bar. Anıq atlıqlar kóz benen kórip, qol menen uslawǵa bolatuǵın zatlardı bildiredi. Mısalı: terek, balta.

Abstrakt atlıqlar kóz benen kórip bolmaytuǵın, qol menen uslap bolmaytuǵın, qıyalıy túsiniklerdi bildiredi: qıyal, aqıl, árman,

Orın hám kásip atların jasawshı qosımtalar:

atlıqtıń -lıq, -lik, -xana, -stan qosımtaları atlıq sózlerge jalǵanıp, sol sózge qatnaslı orın mánisindegi atlıqlardı bildiredi: toǵay-lıq, dalań-lıq, paxta-lıq, júzim-lik, as-xana, Ózbek-stan.

atlıqtıń -shılıq, -shilik qosımtaları atlıqqa jalǵanıp kásip atların bildiretuǵın dórendi atlıqlardi jasaydı: diyqan-shılıq, sharwa-shılıq, sawdager-shilik.

Kishireytiriwshilik mánili atlıq jasawshı qosımtalar:

Atlıq sózlerge -sha, -she, -shıq,-shik, -shek, -ınshaq, -inshek, -laq, -alaq qosımtaları jalǵanıwı arqalı kishireytiriwshi mánili atlıq jasaladı. Mısalı: kitap-sha, kórpe-she, úyin-shik, túyin-shik, qap-shıq, qız-alaq, bota-laq, tas-laq, tayın-shaq. Bul qosımtalar atlıq sózlerge jalǵanǵan menen onıń dáslepki mánisin pútkilley ózgertip jibermeydi. Olarǵa qosımsha máni berip, dáslepki ulıwmalıq úlkenlik mániden qosımsha kishkenelik máni bildiredi. Mısalı: kórpeshe degende úlken kórpeni emes, onnan góre ádewir kishi tósenetuǵın zat túsiniledi.

Atlıq jasawshı qosımtalar túbir sózlerden keyin tómendegishe jazıladı:

1.-shı/-shi, -lıq/-lik, -shılıq/-shilik, -ma -me, -gı -gi, -qı, -ki, -q, -ısh -ish, -ıs -is, -ın, -in, -maq, -mek sıyaqlı juwan-jińishke bolıp juplasıp kelgen qosımtalar sózlerdiń juwan-jińishkeligine qaray jalǵanadı. Eger de sózdiń sońǵı buwını juwan bolıp kelse, juwan qosımta jalǵanadı: traktor-shı, suw-shı, toǵay-lıq, temir-shi, xabar-shı, ashıt-qı, tep-ki, quwan-ısh, tilen-ish, oy-maq.

Eger sózdiń túbiri yamasa sońǵı buwını jińishke bolıp kelse, qosımtanıń jińishke túri jalǵanadı: etik-shi, ótirik-shi, keńis-lik.

2. -kesh, -paz, -ker, -ger, -das, -dar, -xor, -xana, -stan, -man qosımtaları juwan buwınǵa da jińishke buwınǵa da tap usı turısında jalǵana beredi: Mısalı: miynet-kesh, salı-kesh, paxta-kesh, as-xana, jem-xana, jol-das, bel-dar, Ózbek-stan, jılqı-man.

Eliklewishten de atlıqlar jasaladı: -ıldı -ildi qosımtası: jalt-ıldı, mıńq-ıldı, gúr-ildi, -ıq -ik qosımtası: bıj-ıq, shıj-ıq,

2. Atlıqtıń sóz qosılısıw usılı menen jasalıwı:

Sóz qosılıw usılı menen qospa atlıqlar jasaladı. Qospa atlıqlardıń tómendegi túrleri bar:

1. 
   Birikken atlıqlar: Aqdárya, Qarataw, Baǵdagúl, ayǵabaǵar, belbew, tasbaqa.
   
2. 
   Birikpegen qospa atlıqlar: qol saat, mal qora, Aral teńizi, qara tal, Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institut.
   
3. 
   Jup atlıqlar: azıq-awqat, nan-pan, ot-shóp, qız-kelinshek, mektep-internat
   
4. 
   Qısqarǵan atlıqlar: TashMI, Medinstitut, QR.
   

Birikken atlıqlar. Eki yamasa onnan da kóp sózdiń qosılıp birigiwinen jasalǵan atlıqlarǵa birikken atlıqlar delinedi. Birikken atlıqlar neshe túbirden tursa da qosılıp jazıladı. Birikken qospa atlıqlardıń geyparaları máni jazılıwı jaǵınan pútkilley birigip, bir túbir taqılette jazıladı: bilezik, belbew, qolǵap, shegara. Al geypara birikken qospa atlıqlar túbirlerin saqlap birigedi: Qaraózek, Uzınqayır, Bozataw, Sapargúl, suwqabaq, tasbaqa, Qoyqırılǵanqala.

Birikpegen qospa atlıqlar. Eki yamasa birneshe sózlerdiń mánilik hám jazılıwı jaǵınan tolıq birigip pitpegen túrine birikpegen qospa atlıq delinedi. Birikpegen qospa atlıq jasawshı sózler biri birinen bólek jazıladı. Birikpegen qospa atlıqlardıń birikken qospa atlıqlardan parqı, olar bir uǵım mánini ańlatsa da, sóz dizbeklerine usap biri ekinshisin anıqlap keledi. Mısalı: aq may, sarı may, awıl xojalıǵı, temir qasıq, mal ferma, tawıq ferma, tawıq qora.

Olar mánisi jaǵınan hár túrli boladı.

-Adamlardıń atı, familiyasi, laqabı, kásibi: Ayapbergen Muwsaev, Ómirbek laqqı, Aman temirshi.

-Hár qıylı geografiyalıq atamalar: Orta Aziya, Uzaq Shıǵıs, Ullı Britaniya,

-Tarıyxıy waqıya hám xalıq aralıq shólkemlerdiń atamaları: Aq qapshıq jılı, Brest kelisimi.

-ilim texnikaǵa baylanıslı atamalar: kelbetlik feyil, Nyuton nızamı.

-Hár qıylı mekeme, ataq, dáreje, gazeta, jurnal, kitap atları: Ilimler akademiyası, ilim doktori, Erkin Qaraqalpaqstan, Aqmaq patsha.

-Tuwısqanlıqqa baylanıslı sózler: kúyew bala, qayin ata, kishkene qız.

- Awdarma jasaw arqalı payda bolǵan sózler: siyasiy ekonomika, kóz-qaras, kórsetpeli qural.

Jup atlıqlar hám olardıń imlası. Eki sózdiń juplasıp aytılıwınan jasalǵan atlıqlarǵa jup atlıqlar dep ataymız. Jup atlıqlarǵa jazıwda arasına defis qoyıladı. Olardıń mánileri hár túrli bolıp keledi. Máselen: tuwısqan-tuwǵan, qazan-tabaq, mal-múlk degen jup sózler jıynaqlaw, jámlew mánisin bildirse, nan-pan, shay-pay degen sózler ulıwmalıq máni bildiredi.

Jup atlıqlar jıynaqlawshı máni ańlatadı. Olar kóp nárselerdi daralap atamastan, mánileri jaqın bolǵan eki, yamasa bir neshe sózlerdi jıynaqlap aytadı. Mısalı: Gúzde jıyın-terim baslanadı degende jıyın-terim tek paxta emes ulıwma egilip jıynalatuǵın barlıq nárseler.

Jup atlıqlardıń sıńarları mánisi boyınsha hár qıylı boladı.

Bir-birine jaqın sózlerden boladı: qazan-tabaq, qoy-eshki, kese-shaynek,

Bir-birine sinonim sózlerden boladı: ar-namıs, el-xalıq, qayǵı-uwayım.

Antonim sózlerden boladı: qız-jigit, ul-qız, dos-dushpan.

Biri mánili ekinshisi mánissiz sózlerden boladı. Mısalı: nan-pan, shay-pay, balta-salta.

Jup atlıqlardıń ekewi de mánili bolıp keledi. Mısalı: ata-ana, qurt-qumırsqa

Qısqarǵan qospa atlıqlar hám olardıń imlası. Qospa atlıqlar qısqarıp ta qollanıladı. Bunday jaǵdayda bir neshe sózlerden quralǵan qospa sózlerdiń aytılıwı hám jazılıwı ıqshamlasadı. Mısalı: Birlesken Milletler Shólkemi - BMSh.

Qısqarǵan atlıqlar tómendegishe jollar menen qısqaradı.

1.Hár bir sózdiń bas háribin alıw jolı menen qısqaradı. Bunday qısqarǵan sózler bas hárip penen jazıladı. Bularǵa qosılatuǵın qosımtalar sońǵı háriptiń aytılıwına qaray jalǵanadı hám sol sózge qosılıp jazıladı. Mısalı: QR da, BMSh qa.

2.Sózlerdiń bas buwının alıw jolı menen qısqaradı. Mısalı: pedfak, matfak.

3.Birinshi sózdiń bas buwını, qalǵan sózlerdiń bas háripleri alınıwı jolı menen qısqaradı: ÓzR, QazR, TashMU.

4.Birinshi sózdiń bas buwını, sońǵı sózleri tolıq alınıw jolı menen qısqaradı. Mısalı: medinstitut, pedinstitut.

Menshikli qospa atlıqlardıń imlası. Qospa atlıqlar da dara atlıqlar sıyaqlı, ǵalabalıq hám menshikli bolıp bólinedi. Ǵalabalıq atlıqlar ulıwmalıq zattı ataydı. Olar kishi hárip penen jazıladı. Mısalı: qara qoy, temir pesh, qarabaraq, awıl xojalıǵı.

Menshikli qospa atlıqlar adam yamasa bir zattıń menshikli atın bildiredi. Olar bas hárip penen jazıladı. Menshikli atlıqlardıń bas hárip penen jazılıwında óz ara ózgeshelikler bar.

Birikpegen menshikli atlıqlardıń jazılıwı. Birikpegen menshikli atlıqlardıń dáslepki háribi bas háripten baslanıp jazıladı. Birikpegen menshikli atlıqlardıń jazılıwı eki túrli boladı.

1. Mámlekettiń, respublikanıń hám onıń joqarǵı shólkemleriniń atları, joqarǵı shólkemlerdiń húrmetli ataqlarınıń hár bir sózi bas háripten baslanıp jazıladı. Mısalı: QR Joqarǵı Keńesi Prezidiumı, QR Ministrler Keńesi, Ózbekstan Qaharmanı.

2. Mámleketlik hám respublikalıq mákeme, kitap, xojalıq hám basqalarınıń menshikli atlarınıń tek birinshi sózi bas háripten baslanıp jazıladı. Mısalı: QR Mádeniyat ministrligi, QR Xalıq bilimlendiriw ministrligi. «Qaraqalpaq qızı» romanı, «Qırıq qız» dástanı.

Konkret hám abstrakt atlıqlar.

Kóz benen kóriwge, qol menen uslawǵa bolatuǵın atlıqlarǵa konkret atlıqlar dep ataladı. Ms: jay, juldız, kóshe, teatr, oyın, jurnal t.b.

Kóz benen kóriwge qol menen uslawǵa bolmaytuǵın atlıqlarǵa abstrakt atlıqlar deymiz: bilim, oy, gózzallıq, árman, shıdamlılıq, kek, ar, pikir t.b.

Universitet sabaqlıǵında atlıqtı jasawdıń joqarıdaǵı eki usıldan basqa taǵı eki usıldıń bar ekenin atap ótedi. Olar tómendegiler:

3. Basqa sóz shaqaplarınıń atlıqqa ótiwi (atlıqlasıw) yamasa (substantivlesiw)

Basqa sóz shaqaplarınıń leksika-semantikalıq usıl menen hesh qanday qosımta qosılmay mánilik jaqtan atlıqqa ótip ketiwi substantivatsiya dep ataladı. Atlıqqa ótken sózler atlıqtıń seplik, kóplik, tartim, betlik jalǵawların qabıllaydi.

Bul jaǵdayda gáptegi atlıq sózdi sıpatlap kelgen basqa sóz shaqabı atlıqtıń qosımtaların qabıl etedi, al atlıq sóz gápten túsip qaladı. Mıs: Jaqsı adamnıń úyine qonaq kóp keler - Jaqsınıń úyine qonaq kóp keler. Kóp adamnan qoyan qashıp qutılmas - Kópten qoyan qashıp qutılmas. Altı tuwısqan ala bolsa, awızdaǵını aldırar - Altaw ala bolsa awızdaǵını aldırar. t. b

Mısallar: Jaqsıǵa sóz aytsań orınlaydı. (kelbetlikten atlıqqa ótken). Birdiń kesapatı mıńǵa tiyedi. Altaw ala bolsa awzındaǵını aldırar, tórtew túwel bolsa tóbedegini túsirer ( sanlıqtan atlıqqa ótken). Bilgen bilgenin aytar, bilmegen nesin aytar (kelbetlik feyilden atlıqlasqan). Kópten qoyan qashıp qutılmas (ráwishten atlıqqa ótken).

4. Sóz qosılıw hám qosımta qosılıw.

Bul usıl arqali belgili bir sóz dizbegi sóz jasawshi qosimtaniń járdeminde qospa sózge aylanadı. Házirgi qaraqalpaq tilinde tómendegi qosimtalar sóz dizbeklerinen qospa sózler jasaydi.

-lıq,-lik: bes jıllıq, on kúnlik, ózi boladılıq, úshmúyeshlik,

-ǵısh, -gish: Xatiyra esiktegi qol juwǵıshqa qolın juwıp ishke kirip ketti. Radıo qabıllaǵısh, tok ótkizgish, h.t.b.

-shı, -shi: jer bawırlawshılar, h.t.b.

Kóp mánili atlıqlar

Atlıq sózler eki, úsh yamasa onnan da kóp mánili bolip keledi. Atlıq sózlerdiń kóp mánililigi ol dáslepki negizgi mániniń tiykarında payda boladı. Máselen «ayaq» degen sózdiń eń dáslepki negizgi mánisinde adamniń dene múshesi túsiniledi. Ayaǵı úlken siyǵanin klyedi (tuwra máni). Japtiń ayaǵı biziń awıldan alista (awıspali máni). Gez kelgen atlıq sóz kóp mánili bola bermeydi. Omonimlik mánidegi sózler kóp mánililikti bildirmeydi, sebebi olarda mánilik jaqınlıq sezilmeydi. Atlıq sózlerdiń kóp mánililigi kontekst arqali belgili boladı.

Sinonim atlıqlar

Bir biri menen mániles yamasa óz ara jaqın mánide aytilǵan atlıqlarǵa sinonim atlıqlar delinedi. Sinonim atlıqlardiń sirtqı kórinisi, seslik dúzilisi hár túrli boladı. Mısalı: awqat-tamaq, kómekshi-járdemshi, qurǵaqlıq-shólistanlıq.

Antonim atlıqlar

Mánileri óz-ara qarama-qarsi bolǵan atlıqlarǵa antonim atlıqlar delinedi. Antonim atlıqlar adamlar arasindaǵı qatnas, turmis talaplarına baylanisli qollanıladı., Mısalı: dos-dushpan, ádeplilik-ádepsizlik usaǵan sózler adamǵa, oniń kúndelikli turmisina qatnasli uǵımlardi bildiredi.

Atlıqtiń stillik qollaniliwi

Atlıq sózler baylanisli sóylewde gápte bayanlanǵan pikirdiń ıǵbalina qaray oniń tińlawshıǵa tásirlillgin, anıqlilıǵın ańlatiw xızmetinde túrlishe stillik ózgeshelikleri menen qollaniliwi múmkin. Máselen, shańaraǵımda eki ul, tórt qızim bar degen gápte shańaraq atlıq sózi úyimde, xojalıǵımda degen mánilerdi ańlatadı, keyingileri menen salistirǵanda shańaraq sózi ańlatqan uǵım dál hám anıq seziledi, mánilik jaqtan sol uǵımdi tolıq bildiredi. Sonlıqtan da shańaraq sózi sol gápte stillik jaqtan oǵada úylesimli hám anıq. Bunday jaǵdaylar kópshilik atlıq sózlerge tán. Aytayıq, qonaq hám miyman sózleri mánileri jaǵınan sinonim atlıqlardan ibarat, solay da biriniń ornına ekinshisi barlıq waqıtta qollanıla bermeydi, máselen, qonaq keldi, miyman keldi deymiz de, al naqıl-maqallarda qonaq qoydan juwas turinde aytilǵani menen miyman qoydan juwas dep qollanılmaydi, óytkeni ádebiy tilde qáliplesiwinshe olardiń stillik ózgeshelikleri, úylesimi usılayinsha uliwma xalıqlıq ólshem sıpatında qabıl etilgen. Bul olardiń stillik qollaniliw kórinisi bolıp tabıladı.

Sepliklerdiń sintaksislik xızmeti.
Atlıq yamasa atlıqlasqan sózler.			Tartımlanıwı
		1-bet		2-bet	3-bet	Gáp aǵzaları
seplik	sorawları
Ataw	kim? ne? bala	kim-im? ne-m? balam		kim-iń? ne-ń? balań	kim-i? ne-si? balası	baslawısh (atawısh bayanlawısh)
iyelik	kim-niń? ne-niń? bala-nıń qayerdiń?	kim-im-niń? ne-m-niń? balam-nıń		kim-iń-niń? ne-ń-niń? balań-nıń	kim-i-niń? nes-i-niń? balası-nıń	anıqlawısh
Tabıs	kimdi? neni? Bala-nı	kim-im-di? ne-m-di? Balam-dı		kim-iń-di? ne-ń-di? Balań-dı	kim-in? nes-in? balası-n	tolıqlawısh
Barıs	kim-ge? ne-ge? Bala-ǵa	kim-im-e? ne-m-e? bala-ma		Kim-iń-e? ne-ń-e? bala-ńa	kim-i-ne? nes-i-ne? balası-na	tolıqlawısh
	qayaqqa? qáyerge?					pısıqlawısh
Shıǵıs	kim-nen? ne-den? Bala-dan	kim-im-nen? ne-m-nen? Balam-nan		kim-iń-nen? ne-ń-nen? Balań-nan	kim-i-nen? ne-si-nen? Balası-nan	tolıqlawısh
	qayaqtan? nelikten? qaydan? qashan?					pısıqlawısh
Orin	kim-de? ne-de? Bala-da	kim-im-de? ne-m-de? Balam-da		kim-iń-de? ne-ń-de? Balań-da	kim-i-nde? nes-i-nde? Balası-nda	Tolıqlawısh
	qayda? qáyerde?					pısıqlawısh
Atlıqtıń betleniwi		1-bet men, biz,bizler		2-bet sen, siz, sizler	3-bet ol, olar	baslawısh
Sóz		oqıwshiman (miz)		Oqıwshisań (siz)	Oqıwshı (-lar)	bayanlawısh

Seplikler hám seplik jalǵawlı sózlerdiń gáptegi xızmeti

Ataw sepligi

Ataw sepligindegi atlıq sózler zattı atap kórsetedi. kim? ne? kimleri? neleri? degen sorawlarǵa juwap beredi. Tómendegidey gáp aǵzaları xızmetinde qollanıladı:

Gápte is-hárekettiń iyesin bildirip, kim? ne? kimleri? neleri sorawlarına juwap berip, kópshiliginde baslawısh boladı. Mısalı: Atamurat (kim?) mektepte oqıydı. Gúl (ne?) ashıldı.

Ataw sepligindegi atlıq sózler kim? ne? sorawlarına juwap berip, gáptiń aqırında kelse, bayanlawısh boladı. Mısalı: Bul - mektep (ne?). Berdaq - shayır (kim?). Men - oqıwshı (kim?).

Eki atlıq sóz qatar kelip, birinshisi qanday? qaysi? sorawlarına juwap berip, ekinshi atlıq sózdiń sin-sımbatın, túr-túsin bildirip anıqlawısh xızmetinde qollanıladı. Mısalı: Altın (qanday?) saat sıylıqqa berildi. Polat (qanday?) oraǵı qolında (Kúnxoja).

Ataw sepligindegi atlıq sózler qaratpa sóz xızmetinde keledi. Mısalı: Oqıwshılar! Atalar wásiyatına Sadıq bolıńız!

Iyelik sepligi

Iyelik sepligindegi atlıq sóz ańlatatuǵın zattıń kimge tiyisli ekenin bildirip, kimniń? neniń? qayerdiń? qayaqtıń? sorawlarına juwap beredi. Mısalı: Meńlimurattıń (kimniń?) kitabı. Búlbúldiń (neniń?) sayrawı. Bul Nokistiń (qayerdiń?) adamı. Iyelik sepligindegi atlıq sózler gápte anıqlawısh xızmetinde qollanıladı. Mısalı: Bizler Ámiwdáryaniń suwın ishemiz. Báhárdiń jaǵımlı samalı esip tur. Bunda Ámiwdáryanıń, báhárdiń sózleri neniń? sorawına juwap berip, anıqlawısh aǵza bolıp tur.

Iyelik sepligindegi atlıq sóz tartim jalǵawli sóz benen dizbeklesip kelgende, iyelik sepliginiń jalǵawı ashıq hám jasırın túrinde de jalǵanadı. Mısalı: Xojalıqtıń jeri-xojalıq jeri. Berdaqtıń shıǵarması-Berdaq shıǵarması. Mekteptiń jayi-mektep jayi.

Barıs sepligi

Barıs sepligindegi atlıq sózler tiykarınan zattıń, is-hárekettiń baǵdarlanǵan jerin (adamdi, orındi, zatti) bildiredi. Barıs sepligindegi atlıq sózler kimge? nege? sorawlarına juwap berse gápte tolıqlawısh aǵza boladı. Mısalı: Elmuratqa (kimge?) ayttım. Muǵallim oqıwshıǵa (kimge?) túsindirdi. Sonday-aq, barıs sepligindegi atlıqlar qayda? qayaqqa? degen sorawlarǵa juwap berse pısıqlawısh xızmetinde keledi. Mısalı: Bizler qalaǵa (qayda?) bardıq. Olar awılǵa (qayaqqa?) ketti.

Tabıs sepligi

Tabıs sepligindegi atlıq sózler is-hárekettiń islengen ornın bildiredi. Kimdi? Neni? kimin? nesin? sorawlarına juwap beredi, gápte tolıqlawısh aǵza boladı. Mısalı:Olar Cúlsaranı (kimdi?) izledi. Qoydi (neni?) baqti. Pishendi (neni?) ordı.

Eger zat sóyiewshige de, tińlawshıǵa da anıq bolsa, sol zatti ańlatıwshı tabıs sepligi atlıq sózlerge jalǵanadı. Mısalı: Sen ol kitaptı maǵan ber. Bul súwretti men saldım. Qıyın esaptı sen shıǵardıń.

Eger zat sóyiewshige de, tińlawshıǵa da anıq bolmay ulıwma aytılsa, onda tabıs sepliginiń jalǵawı jasırınıp jalǵanadı. Mısalı: Jurnal oqıdım. Ertek tıńladım.

Shıǵıs sepligi

Shıǵıs sepligindegi atlıq sózler kimnen? neden?, qaydan? degen sorawlarǵa juwap beredi. Zattıń, is-hárekettiń shıqqan ornın bildiredi. Shıǵıs sepligindegi sózler zattıń shıqqan ornın bildirse tolıqlawısh aǵza boladı. Mısalı: Azattan (kimnen?) esitkenlerimdi aytip otirman. Aǵashtan (neden?) islengen zatlar kóp.

Eger shıǵıs sepligindegi atlıq sózler is-hárekettiń shıqqan ornın bildirse (qaydan?) degen sorawǵa juwap berip, gápte pısıqlawısh xızmetin atqaradı. Mısalı: Men qaladan (qaydan?) keldim.

Orın sepligi

Orin sepligindegi atlıq sózler kimde? nede? qayda? qayjerde? degen sorawlarǵa juwap beredi. Mánisi boyinsha zattıń, is-hárekettiń ornın bildiredi. Mısalı: Úyde (qayda?) kitap oqıdim. Ayparshada (kimde?) shirayli súwret kórdim. Gazetada (nede?) maqalam shıqti.

Orın sepligindegi atlıq sózler kimde? nede? sorawlarına juwap berse tolıqlawısh aǵza boladı. Mısalı: Sarada (kimde?) qızıqlı kitaplar bar. Almada (nede?) qurt joq.

Eger orin sepligindegi atlıq sózler qayda? qay jerde? degen sorawlarǵa juwap berse pısıqlawısh xızmetinde qollanıladı. Mısalı: Bizler sayaxatta (qayda?) boldıq. Olar awılda (qay jerde?) jasaydi.