Monopoliya va uning mazmun mohiyati Monopoliya tartibi va turlari

Davlatning antitrest faoliyatining maqsadi quyidagilardan iborat:

• 
  bozorni mahsulotlar va xizmatlar bilan to'ldirish, tanqislikni bartaraf etish;
  
• 
  raqobatni rivojlantirish, adolatsiz raqobatni bostirish va shu orqali tsivilizatsiyalashgan bozor munosabatlarini shakllantirish;
  
• 
  mavjud monopoliyalar faoliyatini cheklash va tugatish, yangilarini shakllantirishning oldini olish;
  
• 
  oddiy bozorning rivojlanishiga to'sqinlik qiluvchi qonun buzilishlariga qarshi kurash, shu jumladan korruptsiyaga qarshi kurashish;
  
• 
  yangi va, avvalambor, nodavlat iqtisodiy tuzilmalarni qo'llab-quvvatlash;
  
• 
  iste'molchilar huquqlarini himoya qilish.
  

Tabiiy monopoliya - tovar bozorining holati, bunda, birinchidan, ushbu bozorda talabni qondirish ishlab chiqarishning texnologik xususiyatlari tufayli raqobat yo'qligida samaraliroq bo'ladi; ikkinchidan, tabiiy monopoliya sub'ektlari tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlarni boshqa tovarlar bilan almashtirish mumkin emas, shuning uchun ushbu mahsulot bozoridagi tabiiy monopoliya sub'ektlari tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlarga talab ushbu mahsulot narxining o'zgarishiga talabga nisbatan kamroq bog'liqdir. boshqa tovar turlari bo'yicha.
Davlat tomonidan tartibga solish. Tabiiy monopoliyalarning faoliyatiga quyidagilar kiradi:
- maqsadli tartibga solish (shu jumladan elektr va issiqlik energiyasining tariflari); - majburiy xizmat uchun iste'molchilarni aniqlash.
Har bir mamlakatda monopoliyaga qarshi qonun hujjatlari o'ziga xos xususiyatlarga ega, ammo hamma uchun umumiy qoidalar mavjud:
- kompaniyalarning qo'shilishi ustidan nazorat;
- shartnomalarni taqiqlash va tadbirkorlarning (kartellarning) so'zlashuvi;
-adolatsiz raqobatni bostirish.
Monopoliyaning mamlakat iqtisodiyotiga ta'siri har doim mavjud bo'lgan. Bundan tashqari, ta'sir ijobiy va salbiy bo'lishi mumkin. Menejment sohasiga tegishli qonun hujjatlari nomukammalligini hisobga olgan holda, monopoliyalarni o'rganish har doim dolzarbdir.
Iqtisodiyotdagi monopoliyalar - bu bir yoki bir necha turdagi tovarlarni ishlab chiqarish va sotishni boshqaruvchi yirik kompaniyalar. Ularning mavjudligi raqobatlashishni istisno qiladi. Iqtisodiyotdagi monopoliya sharoitlari boshqa korxonalarga kirishga to'sqinlik qiladi.


Yopiq monopoliyalar
Yopiq monopoliyalarga raqobat darajasi amaldagi qonun hujjatlari bilan cheklangan bozorlar kiradi. Tegishli segmentlarga kirish uchun korxonalar ko'pincha qimmat va murakkab litsenziyalar, patentlar, ruxsatnomalarni olishlari kerak. Ba'zi bir iqtisodchilar zamonaviy iqtisodiyot uchun bunday monopoliyani zarur deb bilishadi, chunki ular orqali milliy iqtisodiy tizimlar uchun muhim segmentlarni himoya qilish mumkin. Masalan, pochta xizmati yoki gaz sanoati.

Tabiiy monopoliyalar
Ularning paydo bo'lishi asosan bozorning tabiiy rivojlanishi bilan bog'liq bo'lib, unda kompaniya katta moliyaviy yoki infratuzilma resurslariga ega bo'lgan yakka yoki juda katta o'yinchi maqomiga ega bo'lgan taqdirdagina foydali biznesni amalga oshirish mumkin. Shu bilan birga, kichik o'yinchilar samarali biznes modellari doirasida ishlay olmaydilar. Natijada, ular o'z faoliyatini to'xtatadi yoki asosiy vositalarini monopol maqomga ega bo'lgan korxonalarga qo'shilib, ularga qo'shilib ketadi.
Ochiq monopoliyalar
Ular yangi korporatsiyalarning bozor segmentiga kirishida qonuniy to'siqlar yo'qligi, shuningdek, ko'pgina potentsial o'yinchilar uchun etarli rentabellikka erishish istiqbollari bilan tavsiflanadi.
Ma'muriy monopoliyalar
Davlatning bozorga to'g'ridan-to'g'ri ta'siri tufayli yoki, agar ko'proq mahalliy bozorlar, munitsipal hokimiyatlar haqida gapiradigan bo'lsak, paydo bo'lishi bilan tavsiflanadi. Ba'zi ekspertlarning fikriga ko'ra, ular yopiq monopoliyalarning bir shakli, chunki tegishli siyosiy institutlar yangi kompaniyalarning bozorga kirishiga ma'muriy to'siqlar yaratishi mumkin.

Shu bilan birga, davlat organlari bozorni shakllantirishlari mumkin, bunda bir emas, balki bir nechta o'yinchi borligiga imkon beradi. Bundan tashqari, ular orasidagi raqobat ma'qullanishi mumkin, amalda, ba'zi tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, bu erkin bozorga qaraganda ancha shiddatli bo'lishi mumkin, chunki bu bozorga mavhum talabga ega bozorga kirish haqida emas, balki davlat uchun kurash haqida gapirib beradi. "kafolatlangan buyurtmalar va foyda bilan.

Iqtisodiy monopoliyalar
Ularning paydo bo'lishi, o'z navbatida, iqtisodiy omil bilan bog'liq. Ba'zi ekspertlar "iqtisodiy" va "tabiiy monopoliya" atamalarini aniqlaydilar, boshqalari esa birinchi hodisa ikkinchisiga nisbatan ancha sig'imli deb hisoblashadi. Mutaxassislarning yondashuvidagi farqni biz ko'rib chiqayotgan monopoliyalar turlari va ularning tasnifi iqtisodiy fanlarda qabul qilingan farqlovchi xususiyatlarga ega emasligi bilan izohlash mumkin.

Bugungi kunda O’zbеkistonda ham uyushmalar, kontsеrnlar, korporatsiyalar, kompaniyalar shaklidagi monopoliyalar saqlanib qolgan bo’lib, ular ko’pincha tarmoq vazirliklari mavqе va vazifalariga ega bo’ladilar. Mahsulot va xomashyolarning alohida turlarini limit va fond ko’rinishida taqsimlashning eskicha tizimi, shuningdеk, biznеsni amalga oshirish uchun ruxsat, litsеnziya, sеrtifikatlar bеrish, kеlishish kabi mavjud ma’muriy to’siqlar monopolistik tеndеntsiyalarga ko’proq imkon yaratadi.

Ushbu muammolarga mamlakatimiz birinchi Prеzidеnti I.Karimov o’zining 2007-yil yakunlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasidagi yig’ilishda so’zlagan ma’ruzasida yana bir bor e’tibor qaratib, quyidagilarni ta’kidlab o’tgan edi: «Ma’lumki, iqtisodiyot rivojining bugungi bosqichida monopolizm ko’rinishlariga qarshi kurash va amalda raqobat muhitini shakllantirish masalalari g’oyat muhim ahamiyatga ega.
…Shu bilan birga, ayrim tarmoqlarda iqtisodiyotning monopollashuvi asossiz ravishda yuqori darajada saqlanib qolayotgani ishlab chiqarish hajmining o’sishiga, mahsulot sifati va raqobatbardoshligining ortishiga, narxlarning pasayishiga hamon to’sqinlik qilmoqda.
Jumladan, shular qatorida sеmеnt, shifеr, polietilеn, yengil va yog’-moy sanoati mahsulotlari va boshqa bir qator tovarlarga bo’lgan ehtiyojni qondirish imkoniyati nisbatan chеklangan holda saqlanib qolmokda.
Bu esa ana shu mahsulotlarga kon’yunktura talablari oshib kеtgan paytda monopolist korxonalarga o’z mahsulotining narxini asossiz ravishda oshirish uchun qo’l kеlmoqda».
Shunga ko’ra, O’zbеkistonda samarali raqobat muhitini yaratish uchun quyidagilar bo’yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi taqozo etiladi: