Monopoliya: tushunchasi va turlari

Rossiyada monopoliyaga qarshi qonunchilik.
Iqtisodiyotni monopoliyaga qarshi tartibga solish bo'yicha birinchi qonun 1991 yilda Rossiyada paydo bo'lgan - 1991 yil 22 martdagi "Tovar bozorlarida raqobat va monopoliya faoliyatini cheklash to'g'risida" gi qonun.
1991 yildan 1999 yilgacha monopoliyalarni tartibga solishning tashkiliy-huquqiy asoslarini tashkil etuvchi ko'plab ob'ektiv zarur qonunlar kiritildi. Masalan, 1991 yil 3 iyuldagi "Rossiya Federatsiyasida davlat va kommunal korxonalarni xususiylashtirish to'g'risida", 1994 yil 13 dekabrdagi "Federal davlat ehtiyojlari uchun mahsulotlar yetkazib berish to'g'risida", "Moliyaviy va sanoat guruhlari to'g'risida" gi qonunlar. 1995 yil 30 noyabr ., 1995 yil 17 avgustdagi "Tabiiy monopoliyalar to'g'risida", 1995 yil 26 dekabrdagi "Aktsiyadorlik jamiyatlari to'g'risida", 1996 yil 12 yanvardagi "Reklama to'g'risida" 18 iyul , 1996 yil, "Tashqi savdoni amalga oshirishda Rossiya Federatsiyasining iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish chora-tadbirlari to'g'risida" 1998 yil 14 apreldagi va boshqalar, shuningdek, Rossiya Federatsiyasi Prezidenti va hukumatining normativ-huquqiy hujjatlari.
Ammo 1999 yilda, islohotlar boshlanganidan sakkiz yil o'tgach, monopoliyaga qarshi qonunchilik asosan huquqni qo'llash amaliyotini umumlashtirish asosida takomillashtirishga juda muhtoj edi. Bozor hokimiyatini suiiste'mol qilish, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar manfaatlarini buzish, yuridik va jismoniy shaxslarga, shu jumladan federal va mintaqaviy ijro etuvchi hokimiyat organlari va mahalliy o'zini o'zi boshqarish organlarining mansabdor shaxslariga nisbatan jazo choralarini qo'llashni yanada ishonchli tarzda bartaraf etish uchun barcha huquqiy bazani yangilash zarurati tug'ildi. -davlat, tovarlar va xizmatlar xavfsizligi va sifatini yaxshiroq tartibga solish.
Ushbu ehtiyoj natijasida 1999 yilda Rossiya hukumati Monopoliyaga qarshi siyosat va tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash vazirligini (MAP) tuzdi. U o'sha paytga qadar mavjud bo'lgan, menimcha, to'laqonli raqobat muhitini yaratishda sezilarli muvaffaqiyatlarga erisha olmagan Monopoliyaga qarshi siyosat davlat qo'mitasi negizida tashkil etilgan.
MAP bir nechta organlardan iborat - uning tarkibiga Rossiyaning Transportda tabiiy monopoliyalarni tartibga solish bo'yicha Federal xizmati (FSEMT), Rossiyaning aloqa sohasida tabiiy monopoliyalarni tartibga solish bo'yicha Federal xizmati (FSEMS), Rossiya Federatsiyasining aloqa sohasidagi davlat qo'mitasi kiradi. Kichik biznesni qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish (GKRP) va, ehtimol, Federal energiya komissiyasi (FEC) kiritiladi.
Lekin ko‘rilayotgan barcha chora-tadbirlarga qaramay, mamlakatimizda raqobatning rivojlanish darajasi yetarli emasligi aniq. Rossiyada, o'tish davridagi iqtisodiyotda monopoliyaga qarshi kurash vazifasi juda keskin. Iqtisodiyoti oʻtish davridagi mamlakatlarda monopoliyaning namoyon boʻlishi bir qator xususiyatlarga ega. Bu, birinchi navbatda, markazlashgan davlatning jamiyat hayotining deyarli barcha sohalarida ma'muriy monopoliyani ataylab shakllantirganligi bilan bog'liq. Rejali iqtisodiyotda bozor iqtisodiyotidan farqli o'laroq, monopoliya "yuqoridan" o'rnatildi, bu erda monopolistik birlashmalar tabiiy rivojlanish natijasida "pastdan" shakllandi. Davlat rejali iqtisodiyotda boshqaruv va iqtisodiy aloqalar hajmini cheklashga urinib, har bir mahsulot turini ishlab chiqarishni korxonalarning minimal soni doirasida jamladi. Natijada yuqori monopollashgan iqtisodiyot paydo bo'ldi. Shunday qilib, 90-yillarning boshlariga kelib, SSSRda faqat bitta korxona yoki birlashma tomonidan 1800 nomdagi mahsulot ishlab chiqarilgan, 1100 dan ortiq korxonalar mutlaq monopolistlar edi. Ko'pgina muhim mahsulot turlarini ishlab chiqarishda 2-3 ta korxona ustunlik qildi.
Sanoatning bir qator tarmoqlarida monopoliyalarning shakllanishiga yo'l qo'ymaslik mumkin emas. Kvartirada ikkita raqobatchi kompaniyaning ikkita gaz quvuri, bir nechta issiqlik uzatish liniyalari, muqobil elektr manbalari va boshqalar bo'lishi mumkin emas. Hozirgi vaqtda Rossiyada monopoliyaga qarshi tartibga solishning eng muhim vazifasi nafaqat ilgari tashkil etilgan monopoliya tizimini yo'q qilish, balki raqobatbardosh bozor muhitini yaratishdir. Rossiyaning monopoliyaga qarshi qonunchiligiga ko'ra, firmalarning mavqei faqat tegishli mahsulotdagi bozor ulushi 35% dan oshsa, dominant deb tan olinadi. O'tish iqtisodiyotida davlatning monopoliyaga qarshi siyosati ikki yo'nalishni o'z ichiga oladi:
Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish, raqobatni rivojlantirish. Rossiyada 1994 yil bahorida. Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish Davlat dasturi tasdiqlandi. Unda monopoliyadan chiqarishning ustuvor chora-tadbirlari: savdo, qurilish, aloqa, transport-yo‘l kompleksi (temir yo‘l transportidan tashqari) va mashinasozlik sohalari belgilab berildi. Biroq, ushbu dastur umumiy xususiyatga ega va raqobatni rivojlantirish bo'yicha samarali choralarni o'z ichiga olmaydi. Davlat dasturi doirasida vazirliklar va hududiy davlat hokimiyati organlari tomonidan ishlab chiqilgan tarmoq va hududiy monopoliyadan chiqarish dasturlari ko‘pincha mavjud tashkiliy tuzilmalarni saqlab qoladi, shuningdek, monopoliyaviy tarmoq tuzilmalarini o‘zgartirish chora-tadbirlarini o‘z ichiga olmaydi.
Monopol korxonalar faoliyatini tartibga solish, ya'ni monopolistik faoliyat va insofsiz raqobatning oldini olish, cheklash va bostirishni ta'minlaydi. Insofsiz raqobat deganda qonun hujjatlariga, tadbirkorlik odatlariga, halollik, oqilonalik va adolat talablariga zid bo‘lgan afzalliklarga ega bo‘lishga qaratilgan hamda raqobatchilarga yo‘qotishlar yoki ularning ishchanlik obro‘-e’tiboriga putur yetkazish (ega bo‘lishi mumkin) bo‘lgan harakatlar tushuniladi. Gap yo‘qotish yoki zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan noto‘g‘ri, noto‘g‘ri yoki buzib ko‘rsatilgan ma’lumotlarni tarqatish, iste’molchilarni mahsulotning tabiati, usuli, ishlab chiqarilgan joyi, iste’mol xususiyatlari va sifati to‘g‘risida chalg‘ituvchi, shuningdek, o‘z mahsuloti bilan noto‘g‘ri taqqoslash haqida bormoqda. raqobatchilarning o'xshash mahsulotlari. Insofsiz raqobat, shuningdek, mulkdorning roziligisiz ilmiy-texnikaviy, ishlab chiqarish, tijorat ma’lumotlarini yoki tijorat sirlarini olish, foydalanish, oshkor etishni ham o‘z ichiga oladi.
ostida monopolistik faoliyatning oldini olish monopoliyaga qarshi organ tomonidan tovar bozorining xususiyatlari (iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish, monopoliyadan chiqarish) tufayli alohida xo'jalik yurituvchi subyektlarda monopoliyaning paydo bo'lishi va bozor hokimiyatining kontsentratsiyasi imkonsiz bo'lib qoladigan iqtisodiy, tashkiliy va huquqiy sharoitlarni yaratish bo'yicha ko'riladigan chora-tadbirlar majmuini anglatadi. bozorga kirishdagi to'siqlarni bartaraf etish, tashqi savdoni liberallashtirish, bozorlarni kontsentratsiyadan chiqarish va ularning geografik chegaralarini kengaytirish).
Monopolistik faoliyatni cheklash - bozorda hukmronlik qilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning o‘z bozor hokimiyatini suiiste’mol qilishiga, raqobatni cheklashiga va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar yoki fuqarolarning manfaatlariga tajovuz qilishga yo‘l qo‘ymaydigan shart-sharoitlarni shakllantirish va amalga oshirish jarayoni. Bunga, masalan, monopoliyaga qarshi organning ma'lum bir mahsulot bozorida ulushi 35 foizdan ortiq bo'lgan xo'jalik yurituvchi sub'ektlar reestrini yuritish, iqtisodiy kontsentratsiyani monitoring qilish, monopoliyaga qarshi qonun hujjatlariga rioya etilishini tekshirish kabi funktsiyalari kiradi.
- Monopolistik faoliyatni bostirish - Monopoliyaga qarshi organning monopoliyaga qarshi qonun hujjatlarida belgilangan taqiqlar va boshqa cheklovlar buzilishi faktlarini aniqlash bo‘yicha amaldagi huquqni muhofaza qilish faoliyati, qonunbuzarlar uchun majburiy bo‘lgan ishlarni qo‘zg‘atish va ko‘rib chiqish hamda ular yuzasidan qarorlar qabul qilish, qarorlarning ijrosini nazorat qilish; va ko'rsatmalar.
Xulosa
Dеmоkrаtik davlatni bаrpоx etishning аsоsiy shаrtlаridаn biri, nоmаrkаzlаshgаn tаrtibdа iqtisоdiy qаrоrlаrni qаbul qilish bilаn bоg’liq shаrоitlаrning mаvjudligi hisоblаnаdi.Erkin rаqоbаt - tаnlаsh erkinligi, tаdbirkоrlik erkinligi, bоzоrgа kirish erkinligi kаbi tаlаblаrning sinоnimidir, u fuqаrоlik jаmiyatidа kishilаrning ckоnstitutsiyadа bеlgilаngаn iqtisоdiy xerkinligining muhim tаrkibiy qismi hisоblаnаdi.Iqtisоdiyotdа xmоnоpоllаshuv tеndеnsiyalаri pаydо bo`lish munоsаbаti bilаn erkin rаqоbаt chеklаnаdi, shu sаbаbdаn sоg`lоm rаqоbаtchilik muhitini yarаtishdа dаvlаt hаm qаtnаshаdi. Bu xdаvlаtning аntimоnоpоl siyosаti оrqаli аmаlgа оshirilаdi. Bu siyosаt erkin rаqоbаt muhitini yangidаn yarаtishgа emаs, bаlki uni sаqlаb qоlishgа, qаytаdаne tiklаshgа, rаqоbаtning mаdаniylаshgаn usullаrini qаrоr tоptirishgа qаrаtilаdi.umumаn inkоr etuvchi dаvlаt mоnоpоliyasidаn dаvlаtlаshmаgаn, turli yхo`jаlik shаkllаrining muvоzаnаtigа аsоslаngаn vа erkin rаqоbаtni tаqоzо etuvchi bоzоr tizimigа o’tish yuz bеrmоqdа. Bu yеrdаe аvvаllо rаqоbаtchilik munоsаbаtlаrini shаkllаntirish vа shu bilаn bir qаtоrdа uni tаkоmillаshtirish vаzifаsi turibdi. Har qanday iqtisodi rivojlangan davlatni qarasak, eng avvalo ichki iqtisodiyotini rivojlantirganligiga guvoh bo`lamiz. Buning uchun esa u eng avvalo erkin raqobatni rvujudga keltirishga harakat qilgan. uBunday erkin raqobat bozorlarini yuzaga keltirish rqiyin bo`lsada, lekin iloji boricha shu bozorga yaqin raqobatlashgan tmonopol bozorni yuzaga tkeltirishimiz kerak. 
Аntimоnоpоl qоnunlаrni qаbul qilish vа hаyotgа tаtbiq qilish bоzоr munоsаbаtlаrigа o`tаyotgаn hаr bir mаmlаkаt uchun hаyotiy zаrurаtdir, chunki erkin rаqоbаtgа yo`l bеrmаy turib bоzоr iqtisоdiyotini shаkllаntirib bo`lmаydi. Iqtisodiyotda monopollashuv tamoyillarix kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi. Shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat kam qatnashadi. Bu xdavlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o’z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya'ni iqtisodiyotning monopollashuv darajasi, uning miqyosi va xarakteriga qarab, bu siyosat erkin xraqobat muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo’lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirishga xqaratiladi.Dunyo mamlakatlari tajribasi shuni ko’rsatadiki, monopoliyalarga qarshi qonunchilik asosan,quyidagi yo’nalishlar bo’yicha hisoblanadi: 1) ishlab chiqarish (tarmoq)ni boshqaruvchi qonunlar. Shux qonunlarga ko’ra, hech bir korxona (korporatsiya) biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortig’ini nazorat qilishga haqli bo’lmaydi; 2) barcha yirik korporatsiyalar ishtirokchilari boshqa xkorporatsiyalar aksiyalarining ma'lum cheklangan miqdordan ortig’iga ega bo’la olmasligi kerak; 3) baholarni bozor muvozanati belgilangan darajadan yuqori yoki past tutib turish, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarga qarshi qonunlarni joriy qilish. Milliy iqtisodiyotda davlatning xmonopoliyalarga qarshi siyosati raqobat oldidan shakllanib bo’lgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini takomillashtirish, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni yangidan shakllantirishgax qaratiladi.