Monopol bozor

kapitalizm. Monopol korxonalar orasida ustun mavqe Yaponiya ikkita yirik monopolistik moliyaviy ishonch - Mitsui va Mitsubishini yutib oldi.
Umumiy kapitali 1,6 milliard iyena bo'lgan 120 kompaniya Mitsuiga bo'ysundi.
Shunday qilib, Mitsui konsernining qo'lida taxminan 15 kishi to'plangan foiz Yaponiyadagi barcha kompaniyalarning kapitali.Mitsubishi konserniga shuningdek neft kompaniyalari, shisha ishlab chiqarish tashkilotlari, omborxonalar, savdo tashkilotlari, sug'urta kompaniyalari, o'simliklarni ekspluatatsiya qilish (tabiiy kauchuk yetishtirish) tashkilotlari, har bir sanoat taxminan 10 million iyeni tashkil etadi.
Dunyoning kapitalistik qismini iqtisodiy taqsimlash uchun zamonaviy kurash usullarining eng muhim xususiyati turli mamlakatlar monopoliyalarining umumiy egaligida bo'lgan va monopolistlar o'rtasidagi zamonaviy davrga xos bo'lgan dunyoning kapitalistik qismining iqtisodiy bo'linishi shakllaridan biri bo'lgan qo'shma korxonalarni tashkil etishdir.
Bunday monopolistlar orasida Belgiya elektrotexnika konserni Philips va Lyuksemburg Arbedi bor edi.
Keyinchalik hamkorlar Buyuk Britaniyada o'zlarining sho'ba korxonalarini ochdilar, Italiya, Germaniya Federativ Respublikasi, Shveytsariya va Belgiya. Shunday qilib, bu jahon raqobatdosh sheriklari bozoridagi yangi kuchli yutuq, xalqaro kapital harakatining yangi bosqichidir.
Qo'shma korxonalarni tashkil etishning yana bir mashhur namunasi 1985 yilda tashkil etilgan. Korporatsiya Westinghouse Electric ( AQSh) va bosh ofisi joylashgan "TVEC" qo'shma kompaniyasining "" yapon tashkiloti AQSh.
Ushbu turdagi zamonaviy monopolistik uyushmalar orasida mavjud shartnoma ko'plab ishtirokchilar bilan. Bunga misol qilib Marseldan Bazel va Strasburgdan Karlsruegacha olib borilishi rejalashtirilgan neft quvurini qurish to'g'risidagi kelishuvni keltirish mumkin. Ushbu alyansda turli mamlakatlarning 19 ta muammolari, shu jumladan ingliz-gollandiyalik Royal Dutch Shell, British British Petroleum, American Esso, Mobile Oil, Caltex, Frantsiya Petrofina va to'rtta G'arbiy Germaniya ishtirok etmoqda. tashvish.
Dunyoning kapitalistik industrializatsiyasi Rossiya Federatsiyasi iqtisodiyotining rivojlanishida katta rol o'ynadi. Bu o'z sanoat korxonalarini rivojlanishiga turtki bo'ldi.
Umuman olganda, monopolistlar keltiradigan har qanday ijtimoiy imtiyozlar haqida gapirish qiyin. Biroq, monopolistlarsiz to'liq amalga oshirish mumkin emas - tabiiy monopolist deyarli o'rnini bosa olmaydi, chunki ular foydalanadigan ishlab chiqarish omillarining o'ziga xos xususiyatlari bittadan ko'proq mulkdorning bo'lishiga imkon bermaydi yoki cheklangan resurslar o'z egalarining korxonalarini birlashtirishga olib keladi. Ammo bu holda ham, raqobatning etishmasligi uzoq vaqt davomida rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. Raqobat bozorida ham, monopol bozorlarda ham kamchiliklar mavjud bo'lsa-da, odatda, raqobat bozori uzoq muddatda tegishli sohani rivojlantirishda yuqori natijalarga erishmoqda.
Iqtisodiyotning monopoliyasi bozor rivojlanishiga jiddiy to'siq bo'lib, monopolistik raqobat ko'proq xarakterlidir. Bu monopolistik va raqobat aralashmasini o'z ichiga oladi. Monopolistik raqobat shunday bozor holatikichik miqdordagi kichik ishlab chiqaruvchilar o'xshash, ammo o'xshash bo'lmagan mahsulotlarni taklif qilganda. Har bir kompaniyaning bozordagi ulushi kam, shuning uchun u bozor narxlari ustidan cheklangan nazoratga ega. Ko'p sonli korxonalarning mavjudligi ishlab chiqarishni cheklash va narxlarni oshirish bo'yicha korxonalarning fitna, kelishilgan harakatlari deyarli mumkin emasligini ta'minlaydi.
Monopolistlar bozorda monopol mavqega ega bo'lganligi sababli ishlab chiqarishni cheklab qo'ydi va yuqori narxlarni belgilab qo'ydi, bu resurslarning maqsadsiz taqsimlanishiga olib keladi va daromadlar tengsizligining oshishiga olib keladi. Monopoliya aholining turmush darajasini pasaytiradi. Monopol firmalar har doim ham o'z imkoniyatlaridan to'liq foydalanmaydilar (ilmiy-texnik taraqqiyot) Monopolistlar samarasini oshirish uchun etarli rag'batlarga ega emaslar ilmiy-texnik taraqqiyotchunki raqobat yo'q.
Monopoliya samarasizlikka olib keladi, agar mumkin bo'lgan minimal qiymatni ishlab chiqarish o'rniga, rag'batlantirish yo'qligi sababli, monopoliya raqobatdosh tashkilotning ta'siridan ko'ra yomonroq harakat qila boshlaydi.
Raqobat — mustaqil tovar ishlab chiqaruvchi (korxona)lar oʻrtasida tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda oʻz mavqeini mustahkamlash uchun kurash. P. koʻp qirrali iqtisodiy hodisa boʻlib, u bozorning barcha subʼyektlari oʻrtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Resurslarnn yetkazib beruvchilar oʻrtasidagi R. oʻzlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer, ishchi kuchi) yuqori nd/shshrda sotish uchun amalga oshiriladi. Ishlab chiqaruvchilar va resurelarni yetkazib beruvchilar oʻrtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot toʻliq erkinlashgan sharoitda yaqqol namoyon boʻladi.
Raqobat isteʼmolchilar oʻrtasida ham yuz berib, tovarlarni qulay va arzon baholarda sotib olishga qaratiladi, yaʼni haridor har bir sarflangan pul birligi evaziga koʻproq naflilikka ega boʻlishga harakat qiladi, arzon va sifatli tovarni tezroq sotib olish uchun kurashadi. Raqobatda ishlab chiqaruvchilar oʻrtasida sarflangan harajatlarga koʻproq foyda olish, shu foyda orqasidan quvish natijasida tovarlarni sotish doiralari, yaʼni qulay bozorlar, arzon xom ashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari uchun kurash boradi. Raqobat asosida ishlab chiqaruvchilarning mulk egasi sifatida alohidalashuvi va mustaqil boʻlishi, manfaatlar toʻqnashuvi yotadi. Chunki har bir mulk egasining oʻz manfaati boʻlib, ular shu manfaatga erishish uchun intiladi. Mulk egasining tovar ishlab chiqarish va boshqa barcha sohalardagi faoliyati shu manfaatga boʻysundirilgan boʻladi. Raqobat mavjud boʻlishining yana bir sharti — bu tovarpul munosabatlarining , maʼlum darajada rivojlangan bozor tizimining boʻlishidir. Shu sababli raqobatning asosiy sohasi bozor hisoblanadi.
Yangi texnologiya joriy qilish, talabga javoban tovar turlarini tez oʻzlashtirish, malakali ishchi kuchiga ega boʻlish va zamonaviy marketing xizmatidan foydalanish kabilar raqobat kurashidan gʻolib chiqish shartiga aylanadi. Monopoliya raqobatga zid, chunki u tovar ishlab chiqaruvchiga tanho hukmronlikni taʼminlab, oʻzaro bellashuv uchun sharoit qoldirmaydi. Raqobat kurash yoʻlini tanlash jihatdan ham halol va gʻirrom raqobatga boʻlinadi. Halol raqobat bozordagi kurashda qabul qilingan, hammaga maqbul usullar bilan olib boriladi, bozor qoidalariga asoslanadi.
Davlatning raqobatga nisbatan siyosati uning maʼrifatli, madaniy koʻrinishlari va qoidalarini taʼminlashga yoʻnaltiriladi. Bunday siyosat ishlab chiqarishni takomillashtirish, mahsulotlarni samarali taqsimlashga, texnika va iktisodiy taraqqiyotga yordam beradi, isteʼmolchilarning manfaatlarini ximoya qilishga xizmat qiladi.
Oʻzbekistonda bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida xukumat tomonidan iktisodiyotda raqobat muhitini yaratish masalasiga alohida eʼtibor berildi. Jahondagi barcha rivojlangan davlatlarda boʻlgani kabi Oʻzbekistonda ham raqobat boʻyicha davlat siyosati amalga oshiriladi. Keyinchalik, u mustaqil davlat qoʻmitasiga aylantirildi. Oʻzbekistonda Raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda narx bilan raqobatlashuv usuli tanlandi va narxlar erkin qoʻyib yuborildi.
Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib koʻrsatish mumkin:

• 
  tartibga solish vazifasi;
  
• 
  resurslarni joylashtirish vazifasi;
  
• 
  innovatsion vazifa;
  
• 
  moslashtirish vazifasi;
  
• 
  taqsimlash vazifasi;
  
• 
  nazorat qilish vazifasi.
  

Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (isteʼmol)ga muvofiqlashtirish maqsadida taklifga taʼsir oʻtkazishdan iborat. Aynan shu vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, yaʼni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi.
Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular eng koʻp samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini beradi. Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti subʼektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi turli koʻrinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi. Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yoʻnaltirilgan boʻlib, ularning shunchaki oʻzini-oʻzi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xoʻjalik faoliyati sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga oʻtishini bildiradi. Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan neʼmatlar yalpi hajmi (yalpi ichki mahsulot)ning isteʼmolchilar oʻrtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita taʼsir oʻtkazadi. Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi baʼzi ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik oʻrnatishiga yoʻl qoʻymaslikka yoʻnaltiriladi. Raqobat kurashining mazmuni toʻgʻrisida toʻlaroq tushunchaga ega boʻlish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini koʻrib chiqish zarur. Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning toʻrtta shakli alohida ajratilib koʻrsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat, monopoliya va oligopoliyadir.