Монография. Тошкент нашриёти, 2008 йил, 318 бет

Замон дейксиси. Воқеликда кечаётган ҳодисалар 
баёнида ва улар ҳақида ахборот узатишда унинг кечиш 
даври, пайтини кўрсатиш муҳимдир. Бундай кўрсатиш 
вазифасини замон (вақт) дейксиси воситалари бажаради. 
Замон ёки темпорал дейксисни ифодаловчи воситалар 
воқеа содир бўлаётган ҳеч қандай пайтни кўрсатмасдан, 
балки бирор бир нутқий акт ижросидан олдинги ёки 
кейинги даврга ишора қилади (Уфимцева 1974: 184). 
Ҳақиқатдан ҳам замон дейксиси ибораларининг баъзилари 
айрим вазиятларда ўтган даврга ишора қилса, бошқа 
вазиятларда 
қўлланганда 
келаси 
замон 
мазмунини 
ифодалайди:
1) Май ойининг биринчи ҳафтасидами? Мен 
ушанда Японияда эдим.
2) Тўй гианба куними? Яхши, ушанда кўришамиз.
191
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ушбу турдаги нутқий тузилмалар мазмунини тўгри 
англаш учун уларнинг айтилган (битилган пайтини) 
фаҳмлашимиз лозим. Агарда биз идора эшигидаги «Икки 
соатдан сўнг ҳайтаман» ёзувини қачон осилганини 
билмасак, ходимни қанча муддатга кетганини била 
олмаймиз.
Замон дейксиси ҳам (худди макон дейксисидек) 
макон ва замон тушунчаларининг нодейктик воқеланиши 
(концептуал ва лисоний босқичларда) билан боглиқ 
ҳодисадир. Бу боглиқлик замон ва макон майдонларининг 
семантик таркибида ўз аксини топади. Барча тил ва 
маданиятларда замон майдонига оид тушунчалар кун ва 
тун, ой, мавсум, йил кабиларнинг алмашинуви билан 
меъёрланадиган ўлчовга эгадирлар. Бу ўлчов, ўз навбатида, 
тацвимли 
кўринишда юзага келиши мумкин. Замон 
тушунчаларининг тақвимли воқеланишида Ч.Филлмор ўша 
машҳур «Санта Круз маърузаси»да айтганидек, «воқеалар 
бирор бир мутлақ оп§о (лат. «манба», «бошлангич нуқта») 
билан богланган «мутлақ» давр (замон)дан жой олади» 
(ҒШтоге 1975). Масалан, бугун, эрта, кеча кабилар 
дейктик ўлчовли дейктик бирликлар қаторига кирадилар ва 
улар бир кунлик вақт оралиги меъёри билан фарқланади.
Тақвимли белгилар вақг оралигини аниқ ўлчовига 
ишора 
қилмайдилар. 
Бинобарин, 
«Душаиба 
куни 
кўригиамиз» гапининг мазмунини тўлиқ англаш, қайси 
душанба назарда тутилаётганини билиш учун ушбу ваъда 
қачон (қайси куни) берилаётганлигини билиш зарур (бу 
ваъда якшанба ва сешанба куни айтилишига нисбатан вақт 
ўлчови бир кундан етти кунгача фарқ қилади). Шунинг 
учун ҳам тақвимли темпорал бирликлар аниқ дейктик 
мазмун олишларида аниқловчилар ёрдамига муҳтожлик 
сезадилар: ўтгаи якшаиба, келгуси жума, жорий йилнинг 
декабри, шу кеча кабилар.
192
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Замон дейксисининг темпорал мазмун ифодасининг 
асосий манбаларидан бўлган замон категорияси билан 
боглиқлиги масаласи муаммо бўлиб қолмоқда. Ушбу 
категорияни 
дейксис 
ҳодисасини 
шакллантирувчи 
манбалар қаторига киритиш учун барча гаплар нутқий 
фаоллашганда замон мазмунини ифодалайдилар, деган 
фикрни эътироф этишга мажбурмиз. Аммо «Уч ҳарра уч 
тўцциз», «Пилла цурти тут баргини ейди» каби гаплар 
қайси замонга 
(мантиқан) 
оид 
эканлигини 
билиш 
қийиндир.
Замон 
категориясининг 
мундарижаси, 
унинг 
семантик ва шаклий -грамматик хусусиятлари ҳақида бу 
рисола саҳифаларида 
батафсилроқ баён беришнинг 
албатта имкони йўқ. Айтмоқчи бўлганим, ҳақиқатдан ҳам 
бу категориал мазмуннинг дейксис майдонида тутган ўрни 
алоҳидадир. Аммо бажарилаётган турли иш-ҳаракат, 
фаолиятларнинг замон майдонида ўрин олиши турлича 
кечади. 
Кўпчилик 
ҳолатларда 
кечаётган 
фаолият, 
ҳодисанинг вақт оралигида оладиган ўрни ва даври аниқ ва 
равшан бўлса ҳам, бошқа ҳолатларда бу ўрин ва давр 
ноаниқ бўлиб қолаверади. Санкт-Петербурглик тилшунос 
Александр Владимирович Бондарко «даврий маконга эга 
бўлган ва даврий маконсиз ҳаракат, фаолият вазиятларини» 
фарқлашни таклиф қилади (Бондарко 1987: 210). Ушбу 
номувофиқликни 
ўз 
пайтида 
сезган 
поляк 
олими 
Э.Кошмидер ҳам «Уч каррауч тўцциз», «Кўл цўлни ювади» 
қабилидаги «умумий ҳақиқат»ни ёки мавҳум фактларни 
ифодаловчи тузилмаларни вақг оралиги қаторидан ўрин 
олмаганлигини қайд этади. Унингча, «вақт оралигида 
жойлашиш» ва бундай ўринга эга бўлмаслик ўртасидаги 
фарқ грамматик шаклларда ўз ифодасини топади» 
(Кошмидер 1962: 131).
Менимча, юқорида кўрсатилаётган фарқ асосан 
формал-семантик хусусиятга эга. Бу ҳодиса прагматик
193
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

таҳлил нуқтаи назардан олиб қаралганда эса улар 
ўртасидаги номувофиқликнинг кескин эмаслиги маълум 
бўлади. Бунинг исботини кўрсатилган гапларнинг матн 
таркибида фаоллашуви мисолларида изоҳлаш мумкин.
Умуман, воқеа содир бўлиш, иш-ҳаракат кечиши 
даврига оид мазмуннинг ғрамматик шакл мазмунига мос 
келиши доимий талаб эмас. Бинобарин, «Тешабой 
Болтабойни урди» гапи кечки пайтда айтилаётганида, 
«Тешабой Болтабойни эрталаб урди» мазмунини берса, бу 
гап эрталабки пайтда айтилганида эса воқеа кеча содир 
бўлганлиги ҳақида маълумот берилади. Шунингдек, инглиз
тилидаги //7 Иаё а с а г......... «Агарда машинам бўлганида,
(тезда етиб келар эдим)», I / I  ит/л псЪ ...... «Агар бой
бўлганимда (эди), саёҳатга чиццан бўлар эдим» каби 
тузилмаларда темпорал мазмун грамматик шакл билан 
боглиқ эмас. Бошқача айтганда, бу тузилмалардаги ўтган 
замон 
шакли 
воқеанинг 
ўтган 
ёки 
нутқий 
акт 
бажарилишидан 
олдинги 
даврда 
содир 
бўлишидан 
маълумот бермайди. Аксинча, изҳор қилинаётган истак, 
хоҳишнинг ижросини ҳозир ёки келажакда кутиш мумкин. 
Шакл ва мазмун ўртасидаги бундай номувофиқлик доим 
кузатилиб туриладиган ҳолатдир. Шунинг учун ҳам замон 
категорияси ўз формал 
ифодасини топмаган тиллар 
(масалан, хитой тили) темпорал дейксис мазмуни ифодаси 
имкониятидан маҳрум, деб қаралмаслиги лозим. Нутқий 
ҳаракат бажарилиши 
вақт даврийлиги доирасидан 
ташқарида ҳеч қачон юзага келмайди. Ҳар қандай мулоқот 
маълум даврда кечади, нутқий ҳаракат аниқ бир вақг 
оралигида ижро этилади. Демак, замон дейксиси нутқий 
ҳаракат мазмуни ва мундарижасини белгилашда асосий 
ўринни эгаллайди. Г.Юл айтганидек, «дейктик иборалар, 
чегараланган миқдорда бўлишларига қарамасдан, кенг 
кўламда қўлланиладилар ва улар ҳар бир алоҳида 
қўлланишига нисбатан кўпроқ коммуникатив мазмун
194
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ифодалайдилар» (Уи1е 1996: 16). Замон дейксиси ҳам 
бундан мустасно эмас, бу турдаги дейктик белгиларнинг 
прагматик мундарижаси контекст ва сўзловчи (ёзувчи)нинг 
коммуникатив 
мақсади, 
мулоқот 
интенцияси 
билан 
богликдир.
Бундан ташқари, дейксис ҳодисаси мулоқот тизимида 
ягона бир майдонни ташкил қилишини ва ушбу майдонда 
марказий 
(ядровий), 
оралиқ 
ҳамда 
чет 
қисмлар 
мавжудлигини унутмаслик керак. Энг асосийси, ушбу 
қисмларнинг сарҳаддошлиги, ўзаро муносабати қаерда ва 
қачон юзага келишини аниқлашдир. Замон ва макон 
дейксислари бошқа дейктик мазмун ифодаловчилари 
учрашадиган, ўзаро қоришадиган ҳудуд эканлигига ҳеч 
кимнинг гумони бўлмаса керак, деб ўйлайман. Бундай 
сарҳаддошлар қаторига одатда социал (ижтимоий), дискурс 
ва модаллик дейксислари киритилади.