Монография. Тошкент нашриёти, 2008 йил, 318 бет

220
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1Х-боб Нутқий мулоқот тизими бирликлари ёхуд 
дискурснинг тузилиши ва унинг таҳлили
Илмий билим инсон ақлий фаолиятининг энг юқори 
босқичида ҳосил бўлади. Илмий билиш мақсади «амалий 
фаолият предметларининг бирор бир маҳсулотга айланиш 
жараёнини» (Шермуҳамедова 2007: 25) кузатишдир. Бу 
жараённинг 
кечиши 
объектларнинг 
тараққиёти 
ва 
ўзгаришини таъминловчи қонуниятларга асосланади. Шу 
сабабли илмий фаолиятнинг асосий вазифаси ушбу 
қонунуиятларни аниқлашдир. Собиқ совет тузуми даврида 
тилшунослик фани ўз тадқиқ объектини аниқлашда ва 
ушбу объектни қай йўсинда таҳлил қилишда турли 
қийинчиликларга дучор бўлганининг турли сабаблари 
бўлиб, бундай сабаблардан бири таҳлил тамойиллари 
танловининг аниқ эмаслиги эди. Уша даврда ижод қилган 
болгар 
файласуфи 
Тодор 
Павлов 
систем-структур 
таҳлилнинг асосий камчилиги унинг диалектик ва тарихий 
материализм тамойилларига ёт эканлигида деб ҳисоблайди 
(Павлов 
1969: 
127). 
Файласуфнинг 
бу 
фикрини
маъқуллаган тилшунос Ф.П.Филин илмий билишнинг (шу 
жумладан, тилшуносликнинг, лисоний таҳлилнинг ҳам) 
асосини 
фақатгина 
марксизм-ленинизм 
таълимотига 
таянган диалектик - материализм методидан излаш лозим, 
деб жар солганлиги эсимизда (Филин 1970: 24).
Айтиш жоизки, тилшунослик фанининг фалсафий 
асослари ҳақидаги адабиётларни варақлаганимизда, бирор 
бир методологик йўналишнинг батамом ҳукмронлиги 
тўгрисидаги бундай даъволарни бошқа муаллифларда ҳам 
учратиш мумкин.
Қизиқ, тилшунослик фанини ягона бир мафкуравий 
«қафас»га қамаб қўйиш, унинг таҳлил тадқиқини алоҳида 
бир фалсафий йўналиш ёки гоя билан боглаш қай даражада 
ўзини оқлар экан?! Бундай саволга шу заҳотиёқ жавоб
221
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бериш қийин, жавобга шошилсак, янги чалкашликларнинг 
пайдо бўлишига сабаб бўлишимиз мумкин.
Авваломбор, тилшунослик фанининг тадқиқ объекти 
ҳақидаги масалада бир тўхтамга келиш керакмикан?! 
Маълумки, табиий фанларда тадқиқ объекти сифатида 
«идеал объектлар» деб номланадиган мавҳум назарий 
қурилмалар 
танланиб, 
уларнинг таҳлилига 
назарий 
қонуниятлар тадбиқ қилинади. Масалан, назарий физикада 
бундай идеал объектлар қаторига моддий (материал) нуқта, 
инерция тизими, идеал газ кабилар киради. Тилшуносликда 
ҳам худди шу турдаги идеаллаштирилган объектларни 
мавҳум қурилма -моделларни топиш истаги йўқ эмас. 
Бунинг мисоли сифатида тил тизимининг турли сатҳларига 
оид ва шу сатҳларнинг асосий бирликларга бўла оладиган 
турли 
«эмик» 
бирликларни 
(«фонема», 
«морфема», 
«лексема», 
«синтаксема» 
ҳамда 
янада 
мавҳумроқ 
эшитиладиган «семема», «прагмема», «текстема» кабилар) 
келтириш мумкин. Албатта, бундай идеаллаштириш 
ҳаракатини ва ажратилган мавҳум қурилма - бирликларни 
сатҳлар тизимида маълум ҳудудларга, 
«токча»ларга 
жойлаштириш ҳаракатини (бундай истакнинг охирги 
намуналаридан бири сифатида қаранг: Мухин 2007) 
бутунлай 
инкор 
этиб 
бўлмайди. 
Бу 
ҳаракат 
тизимлаштириш истагини амалга ошириш усулларидан 
биридир. Аммо тил қурилишини қатъий чегарадаги 
қаватма-қават тузилишга эга бўлган тизим кўринишида 
тасаввур қилиш қийин. Тилнинг қаватлари ўртасидаги 
чегара ўта заиф, сатҳлар бири иккинчисига сингиб кетади 
ва бирликлар ҳам бири иккинчисига кўчиб юришади-ку, 
уларнинг тил 
умумий тизимининг 
қайси 
қисмига 
оидлигини аниқлаш катта қийинчиликлар тугдиради. 
Албатта, тилшунослар бу хилдаги «кўчманчи», «ярим 
ҳудудли» ҳодисаларни тизимга жойлаштириш йўлини ҳам 
топишган. Уларнинг фикрича, тил қурилиши таҳлилининг
222
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

маъқул услуби унга маидон назарияси нуқтаи назаридан 
ёндашувдир, чунки бундай ёндашув «сатҳларни қатъий 
чегаралашга чек қўйиб, оралиқ ҳодисаларни «қарама- 
қаршиликлар умумийлиги» ва шу йўсинда узвийлик 
асосланадиган «богловчи ҳудудлар» сифатида талқин 
қилиш имконини беради» (Павлов 1996: 110).
Лисоний таҳлилнинг фалсафий асосида, сўзсиз, 
диалектик муносабатлар туради ва лисоний белгилар 
моҳиятини, 
уларнинг тизимга доир хусусиятларини 
ўрганишда диалектиканинг умумиилик ва хусусиилик 
категориал хусусиятлари муносабатига таянмоқ лозим 
(қаранг: масалан, Шахобиддинова 2001; Набиева 2007). 
Диалектика 
категорияларининг лисоний 
фаолиятдаги 
«изи»ни топмасдан туриб, диалектиканинг тил тизимидаги 
аксини яққол кўрмасдан туриб, илмий таҳлилда объектив 
натижаларга 
эришиб 
бўлмаслиги 
аниқ.