Монография. Тошкент нашриёти, 2008 йил, 318 бет

сураяпман (сендан)»; «Дарс ҳилмайсанми? Буии сеидаи 
талаб циламан» (ўқитувчининг сўзи); «Дарс цилмайсанми? 
Сени огоҳлантиряпман»; 
«Дарс цилмайсанми? 
(кел, 
биргаликда цилишга таклиф циляпман)».
Иллокутив феълларнинг маъно таркибида талаффуз 
этилаётган нутқий бирликнинг (гап ёки матннинг) 
прагматик-коммуникатив мазмунини ифодаловчи сема 
асосий ўринни эгаллайди. Масалан, «Фан номзоди 
Р.Сувоновага доцентлик уивоии берилишига розиман»; 
«Фан номзоди Р.Сувоновага доцентлик унвони берилишига
86
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

царшимаи»; «Фаи иомзоди Р.Сувоиовага доцеитлик уивоии 
берилишиии талаб қиламаи» каби тузилмалар бир хил 
пропозицияга эга, уларнинг фарқи фақатгина прагматик 
мазмунда, яъни турли нутқий ҳаракатлар ифодаланишида 
ва коммуникатив мақсадларнинг ҳар хил бўлишига турли 
иллокутив феъллар (рози бўлмоқ, қарши бўлмоқ, талаб 
қилмоқ) қўлланиши восита хизматини ўтамоқда. Ж.Сёрл 
прагматик мазмунининг бу аснода намоён бўлишини 
«ифодаланиш тамойили» (!Ье рппс1р1е оҒ ехргеззЛПйу) 
фаоллашуви натижаси деб ҳисоблайди. Бироқ, ушбу 
тамойил нутқий мулоқот матнларида ҳар доим ҳам бир 
йўсинда намоён бўлавермайди. Бинобарин, буюрмоц, 
огоҳлаитирмоц, маслаҳат бермоц, тацицламоц, таклиф 
цилмоц каби бирликлар нутқий тузилма таркибидан жой 
олиб, унинг мазмунини ойдинлаштириш учун хизмат қила 
олиши маълум. Лекин, «Меи мацтаиа олмаимаи, сеидаи 
ацллироцмаи» қабилида мақганиш нутқий ҳаракатининг 
қўлланиши эҳтимолдан анча йироқ. Балки, ушбу ҳаракатни 
бажараётган шахснинг мақтанишга ҳаққи бордир. У ўз 
суҳбатдошига нисбатан ақллилиги ҳақиқатдир, лекин 
нутқий мулоқот одоби бунга йўл қўймайди.
Умуман олганда, нутқий акт ва унинг мазмунини 
ифодаловчи воситалар ўртасида функционал ва мазмуний 
номутаносиблик пайдо бўлишининг сабаблари турлича. 
Булардан бири, албатта, айрим иллокутив феълларнинг 
маъно структурасида сўзловчи ўзи билдираётган фикрнинг 
ҳақиқат эканлигига ишонмаётганлигига ишора қилувчи 
сема, бўлак мавжудлигидир. Масалан, таҳдид цилмоц, игво 
цилмо, 
сукмоц, 
ҳацорат 
цилмоц, 
камситмоц 
каби 
бирликларни биринчи шахсда қўллаш ва шу йўсинда 
нутқий ҳаракат мазмунини очиқ баён қилиш мумкин эмас. 
Чунки «Меи сеига таҳдид цилаяпмаи, улдираман» туридаги 
тузилма нутқий мулоқот маъносига хилоф, бундай 
бирликлар 
фақатгина учинчи шахс, 
яъни 
мулоқот
87
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

жараёнини кузатувчи томонидан қўлланиши мумкин: 
« Ўлдираман, деб унга таҳдид цилди».
Прагматик мақсад ва мазмуннинг экплицит, яъни 
очиқ ифода этилишида диққат ахборот алмашинувидан 
ушбу 
ахборотни 
узатиш 
мақсадига 
кўчади 
ва 
коммуникация 
мақсади 
узатилаётган 
ахборотнинг 
предметига айланади. Нутқий ҳаракат мақсадининг очиқ 
баёни турли кўринишдаги лисоний бирликлар воситасида 
бажарилади ва булардан энг асосийси прагматикада 
перформатив формула (қолип) атамасини олган.
Ж.Остиннинг қайдича, ҳар бир нутқий тузилма 
иллокутив ҳаракатни бажариш учун хизмат қилади ва 
модал кўрсаткичлар (майл шакли, сўз тартиби, оҳанг ва 
бошқалар) сўзловчига у қандай иллокутив мақсадни 
ифодалаш ниятида бўлганлигини билдириш имконини 
беради. Бундан ташқари, шундай тузилмалар мавжудки, 
уларнинг прагматик мазмуни доимий, қарийб барча 
шароитларда бир хил иллокутив кучга эга бўлади ва 
одатда, бундай тузилмалар таркибида иллокутив феъллар 
қўлланилади: «Ииши бажаришингни талаб циламан»;