|
5. Mulkiy egaligiga qarab:
- o‘ziga tegishli asosiy vositalar;
- ijaraga olingan asosiy vositalar.
Bundan tashqari asosiy vositalarning yana boshqa bir xususiyatlari
bo‘yicha ham tasniflash mumkin.
Hozirgi sharoitda korxonalarda asosiy vositalarning barcha turlarini
kerakli nisbatda va tarkibda bo‘lishini ta’minlash maqsadga muvofiq.
Ya’ni sanoat ishlab chiqarishi, yordamchi tarmoqlar yoki ijtimoiy-
maishiy sohalarda bo‘lmasin, barcha asosiy vositalar kerakli xizmatni
bajaradi.
Tahlil asosiy vositalarning tarkibi, tuzilishi va dinamikasini o‘rga-
nishdan boshlanadi. Yil davomida asosiy vositalar tarkibida o‘zgarishlar
ro‘y beradi. Shu bois ular tarkibidagi strukturaviy o‘zgarishlarni atrof-
licha tahlil etish lozim.
Asosiy vositalar har bir turining jami asosiy vositalarda tutgan
ulushi uning strukturasini ifodalaydi. Struktura ishlab chiqarishning
xususiyati, xarakteri, ixtisoslashuv darajasi, texnologiyasiga bog‘liq.
Strukturani tahlil etishda asosiy vositalarni aktiv va passiv qismlari
nisbatiga e’tibor qaratiladi. Ishlab chiqarish hajmi asosiy vositalarning
aktiv qismiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Ularning passiv qismi esa, faqat
ishlab chiqarish uchun sharoit yaratadi xolos.
Iqtisodiyotga oid adabiyotlarda asosiy vositalarning aktiv qismi
to‘g‘risida aniq bir to‘xtamga kelinmagan. Bir guruh iqtisodchilar bino
va inshootlardan tashqari jami asosiy vositalarni, ikkinchi guruhdagilar
mashina va uskunalar, transport vositalarini aktiv qismga kiritadilar.
Bino va inshootlar asosiy vositalarning passiv qismiga kirsa ham, ammo
elektr quvvati, neftni qayta ishlash, gaz va boshqa sohalarda inshootlar
aktiv qism tarkibiga kiradi. Demak, asosiy vositalarning aktiv qismiga
mashina va uskunalar, kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi,
transport vositalarini kiritish mumkin. Aktiv qismining yuqori bo‘lishi
fond progressivligini ifodalaydi.
Bugungi kunda mehnat qurollarini jalb etishning yangi shakllari,
masalan, lizing va ijaraning boshqa shakllaridan keng foydalanilmoqda.
443
O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolik kodeksi»ning 587-moddasi lizing
shartnomasini quyidagicha sharhlaydi: «Lizing shartnomasi bo‘yicha bir
taraf – lizing beruvchi (ijaraga beruvchi) boshqa taraf – lizing oluvchi
(ijarachi)ning topshirig‘i bo‘yicha uchunchi taraf – sotuvchi bilan undan
lizing oluvchi uchun mol-mulkni xarid qilish uchun bitimga kirishish
majburiyatini o‘z zimmasiga oladi, lizing oluvchi esa buning uchun
lizing beruvchiga lizing to‘lovlarini to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga
oladi».
Asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi hisobot (3-sonli shakl)da
konservatsiya qilingan asosiy vositalar, uzoq muddatli ijara (lizing)ga
olingan asosiy vositalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarning ifodalinishi asosiy
vositalarni kompleks iqtisodiy tahlil etish obyektini yanada kengaytiradi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt va firmalarda asosiy vositalar hisobini
yuritishni soddalashtirish maqsadida ular muayyan tasnif ko‘rsatkichlari
orqali guruhlarga bo‘linadi. Asosiy vositalarni guruhlarga bo‘lishning
tasnif belgilari quyidagilardir:
– bajaradigan vazifasiga ko‘ra;
– obyektlarda foydalanish darajasiga ko‘ra;
– natural-moddiy tarkibiga ko‘ra.
Obyektlardan foydalanish darajasiga ko‘ra asosiy
vositalarning turkumlanishi
Zahirada
turgan asosiy
vositalar
Foydalanilayotgan
asosiy
vositalar
Ishlamayotgan
asosiy
vositalar
33-chizma. Foydalanilishiga ko‘ra asosiy vositalarning turkumlanishi.
Asosiy vositalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish asosiy
vositalari bevosita moddiy ne’matlarni yaratishda ishtirok etadigan
vositalar. Noishlab chiqarish asosiy vositalari guruhiga uy-joy hamda
kommunal-xo‘jalik, maishiy xizmat, sog‘liqni saqlash, ta’lim va
boshqalarning asosiy vositalari kiritiladi.
444
Ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatida asosiy vositalar obyektlardan
foydalanish darajasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
Asosiy vositalarning bunday guruhlanishi ulardan foydalanish
samaradorligini baholash, eskirgan vositalarni almashtirish, keraksiz
asosiy vositalarni boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektga berish yoki
sotish to‘g‘risida qaror qabul qilish, shuningdek, ularning eskirishini
to‘g‘ri hisob-kitob qilish uchun zarur.
Asosiy vositalar natural-moddiy tarkibiga ko‘ra quyidagi guruhlarga
bo‘linadi (-chizma).
Asosiy vositalar
Yer
Uzatuvchi
moslamalar
Ishlab chiqarish
va xo‘jalik
inventarlari
Mashina va
jihozlar
Ishchi va
mahsuldor
hayvonlar
Yerni obodon-
lashtirish uchun
kapital sarflar
Transport
vositalari
Ko‘p yillik
daraxtlar
Binolar
Asbob-
uskunalar
Boshqa asosiy
vositalar
Inshootlar
Do'stlaringiz bilan baham: | 
