99
Buxgalteriya balansida mablag‘lar, ularni manbalarining joylashishi
va hosil bo‘lish manbalariga qarab ifodalanadi.
Statistik hisob va hisobot ma’lumotlari tahlil uchun asosiy manba
bo‘lib hisoblanadi. Bu hisobotda hodisa va jarayonlarning jami
ko‘rsatiladi, ularni miqdor jihatdan xarakterlaydigan muayyan iqtisodiy
qonunlarni aniqlaydigan tarzda aks ettiriladi.
Operativ hisob va hisobot ma’lumotlari buxgalteriya hisobi va
hisoboti ma’lumotlariga va statistik hisobot ma’lumotlariga nisbatan
zarur informatsiyani bir muncha tezroq olishga imkon beradi.
Iqtisodiy tahlilni yanada chuqurroq amalga oshirish uchun hisob
ma’lumotlariga taalluqli bo‘lmagan, ya’ni qo‘shimcha ma’lumotlardan
foydalanish lozim bo‘ladi. Bunday ma’lumotlar tarkibiga bank, moliya,
soliq inspektorlari tomonidan tuzilgan dalolatnoma, inspektorlarni
taqdim etgan ma’lumotlari, auditor xulosalari, radio va televideniya
ma’lumotlari, ommaviy axborot vositalari manbalari, ishchi va xizmat-
chilar bilan bo‘lgan muloqot natijalari kiradi. Odatda, tahlil ma’lumotlari
va ularni natijalari uni kim va nima maqsadda o‘tkazilganligiga qarab
turli shaklda umumlashtirilishi mumkin. Korxona va tashkilotlarni
xo‘jalik faoliyati tahlilining natijalari analitik mavzular yoki xo‘jalikni
yillik hisobotiga ilova qilinadigan bayonnoma ko‘rinishida ifoda etiladi.
Tahlil natijalarini umumlashtirish va yakunlash qaysi turdagi
tahlilni o‘tkazganligimizga qarab bajariladi. Masalan, korxonalarning
yillik hisoboti asosida o‘tkazilgan joriy tahlilning yakuni, umumiy
xulosalar yozish va yuqori tashkilotlarga tushuntirish xati tuzish orqali
yakunlanadi. Ayrim turdagi boshqa tahlil turlarining natijalari esa muta-
xassislarni ma’ruzasi, korxona rahbarining buyrug‘i, jamoaning majlis
bayoni, taftish komissiyasining dalolatnomalari orqali umumlashtirilishi
mumkin. Tahlil natijalarini umumlashtirganda, albatta erishilgan
natijalar, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar hamda yutuqlar aniq raqamlarda
faktlar bilan ko‘rsatilgan bo‘lishi talab etiladi, shuningdek, yo‘l
qo‘yilgan kamchiliklarni tuzatish chora-tadbirlari, ya’ni takliflar ham
ko‘rsatiladi.
Iqtisodiy tahlil natijalarini rasmiylashtirish va umumlashtirishda
korxonaning umummajlis materiallari, turli xil diagramma, jadval va
grafiklar tuzib ko‘rsatma sifatida osib qo‘yish, gazeta va jurnallar
sahifalarida ma’lumotlarni chop etish, axborot doskalaridagi ko‘rsat-
kichlarni e’lon qilib borish ham muhim hisoblanadi.
Analitik yozuv korxona va tashkilotlarni xo‘jalik faoliyati yakunlari
100
bo‘yicha yillik yoki choraklik hisobotiga tushuntirish xatlari, yuqori
tashkilotlarni ularga bo‘ysinuvchi tashkilotlar xulosalari kabi bo‘ladi.
Tushuntirish xati rejani bajarilishi haqidagi umumiy xarakteris-
tikada va ko‘rsatkichlarni avvalgi davrlarga nisbatan o‘zgarganlik
ma’lumotlaridan boshlanadi, so‘ngra natijaning rejadan tafovuti sabab-
lari, ayrim omillarning o‘zaro bog‘lanishi va ularning xo‘jalik faoliyati
ko‘rsatkichlari ifodalanadi. Analitik hisob – kitoblar analitik jadvallar
ko‘rinishida rasmiylashtiriladi. Ularni har biriga xulosalar va ko‘rsat-
kichlarning o‘zaro bog‘liqligini yechib beruvchi matnli ilovalar beriladi.
Bayonnomani xotima qismida xulosalar, aniqlangan kamchiliklarni
tuzatish yo‘l-yo‘riqlari, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga doir
rezervlardan foydalanish yuzasidan konkret (aniq) takliflar bayon
qilinadi. Bayonnoma tushunarli, ilmiy asoslangan, ixcham, analitik
jadvallar bilan bog‘langan bo‘lishi kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
bunday tahlil korxona rahbarining xaridorlarni umumiy yig‘ilishidagi
ma’ruzasi uchun zarur bo‘ladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni moliyaviy va boshqaruv tahlil
qilishdan olinadigan natija uni axborot va metodik qo‘llanmalar bilan
ta’minlanganlik darajasiga bog‘liq. Tahlilni axborot bilan ta’minlashda
bosh rolni buxgalteriya hisobi va hisoboti egallaydi, sababi bu
manbalarda xo‘jalik faoliyati va uning natijalari o‘z aksini topgan.
Birlamchi va jamlangan hisob registoridagi ma’lumotlarni o‘z vaqtida va
to‘la-to‘kis tahlil qilish rejani bajarilishiga, xo‘jalik faoliyatini yaxshi-
lashga qaratiladi. Ayniqsa, yillik moliyaviy hisobot ma’lumotlarini
mazmunan tekshirish tahlil ishlarini samarali o‘tishini ta’minlashda
muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu jarayonda ma’lumotlarni tahlil
qilishdan oldin ularning to‘g‘riligi tekshirib olinadi. Ma’lumotlarning
to‘g‘riligiga ishonch hosil qilish uchun esa ayrim ko‘rsatkichlarni
ma’lum bir hisobot ma’lumotlari bilan taqqoslab ularning bir-biriga
mosligi o‘rganiladi. Agar bir xil ko‘rsatkichlar turli manbalarda bir xil
tartibda aks ettirilgan bo‘lsa, u holda ushbu ma’lumotlar to‘g‘ri deb tan
olinishi mumkin.
Moliyaviy hisobotning turli shakllaridagi ma’lumotlarni bir - biriga
mosligini o‘rganish quyidagi jadvalda keltirilgan (22-jadval).
Shunday tartibda debitorlik va kreditorlik qarzlarini, pul mablag‘lar
harakatini va boshqa ma’lumotlarni ham mazmunan, miqdoran
to‘g‘riligini tekshirish mumkin.
