Moliyaviy va boshqaruv tahlili pv doc

5.4. Tovarlar tarkibidagi strukturaviy o‘zgarishlarning 

mahsulot hajmiga ta’siri tahlili 

 

Korxona (firma)larning ixtisosligiga kiruvchi ishlab chiqarilayotgan 

mahsulotlarning tarkibi bozordagi talab va taklifning o‘zgarishiga qarab 

muntazam  takomillashib,  rivojlanib  hamda  mukammallashib  boradi. 

Ayniqsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar, qiymat o‘lchamidagi hajmi 

strukturaviy  o‘zgarishlar  ta’sirida  ortib  yoki  kamaytirilib  aniqlanishi 

mumkin.  Bunda  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  hajmi  sarflanayotgan 

---

 

170

moddiy va mehnat xarajatlarini e’tiborga olgan holda o‘rganilishi tahlil-

da erishilgan natijalarni yanada aniqroq o‘rganish imkoniyatini yaratadi.  

Korxona  uchun  ko‘proq  foyda  keltiruvchi,  kam  xarajat  tovarlarni 

ishlab chiqarish o‘ta manfaatlidir. Shuning uchun ham tovarlarni ishlab 

chiqarish  hajmini  tahlil  qilishda  strukturaviy  o‘zgarishlarni  e’tiborga 

olish  maqsadga  muvofiqdir.  Mahsulotlar  hajmida  strukturaviy  o‘zga-

rishlarni mehnat sig‘imi ko‘rsatkichlari orqali aniqlash mumkin. Mehnat 

sig‘imini  me’yor-soat,  me’yorlashtirilgan ish haqi ko‘rsatkichlari orqali 

aniqlanadi.  

Mahsulot  turlari  bo‘yicha  rejaning  bajarilishi  har  xil  darajada 

bo‘lishi  strukturani  o‘zgarishidan  dalolat  beradi.  Struktura  bo‘yicha 

mahsulot  ishlab  chiqarish  rejasining  bajarilishi  uchun  haqiqiy  ishlab 

chiqarilgan mahsulotning barcha xillari  rejalashtirilgan mahsulot tarkibi 

va  tuzilishiga  teng  kelishi  kerak.  Ishlab  chiqarilgan  mahsulot  struk-

turasining  o‘zgarishi  firmaning  barcha  iqtisodiy  ko‘rsatkichlariga  ta’sir 

etadi.  Mahsulot  ishlab  chiqarish  tarkibida  qimmatbaho  mahsulot  turlari 

ulushini  ortishi  tufayli  mahsulot  qiymat  shaklida  ortadi  va  buning  aksi 

bo‘lsa,  qiymat  shaklida  mahsulot  kamayadi.  Xuddi  shunday  yuqori 

rentabellikka  ega  bo‘lgan  mahsulot  turlarini  ortishi,  rentabelligi  past 

turlarini pasayishi tufayli umumiy foyda miqdori ortadi.  

Eng  kichik  usul  orqali  assortiment  rejasining  bajarilishi  har  bir 

mahsulot  turining  reja  va  haqiqiy  ko‘rsatkichlaridan  eng  kichigi  olinib 

ularning  yig‘indisi  reja  bo‘yicha  jami  mahsulot  hajmiga  bo‘lish  orqali 

aniqlanadi. 

;

a s

a s

p

N

K

N

=

 

bunda K

as

- mahsulot assortimentini bajarilishi koeffitsiyentda; 

N

as

 – assortimentga qabul qilingan mahsulot; 

N

p

- jami rejadagi mahsulot  qiymati. 

  Mahsulot  strukturasi  -  ayrim  mahsulot  turlarini  jami  ishlab 

chiqarishda tutgan ulushidir. 

   Mahsulot  material  sig‘imli,  mehnat  sig‘imli  va  yuqori  rentabel-

likka ega bo‘lgan mahsulot turlaridan iborat. Bu turdagi mahsulot miq-

dorlarini  belgilangan  rejadan  farqlanishi  strukturani  o‘zgarishiga  olib 

keladi. 

  Jami  ishlab  chiqarishda  yuqori  narxlardagi  mahsulot  turlari 

ulushini salmoqli bo‘lishi mahsulot hajmini qiymat shaklida ortishiga va 

buning aksi bo‘lgan hollarda mahsulot hajmini kamayishiga olib keladi. 

  Yuqori rentabellik darajasiga ega bo‘lgan mahsulot turlarini ortishi 

---

 

171

(past  rentabellik  mahsulot  turlarini  pasayishi)  tufayli  umumiy  foyda 

miqdori ortadi. 

35-jadval