Moliyaviy tahlil

1-chizma. Iqtisodiy tahlil fanining vujudga kelishi va tarixiy taraqiyot jarayonida atalgan nomlari

Iqtisodiy tahlilning vujudga kelish tarixini ko’z oldimizga yaqqolroq keltirish uchun Shu sohaga bag’ishlangan adabiyotlarni xronologik jihatdan ko’rib chiqish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz.

Kishilik jamiyati rivojlanishi davomida bir qancha tuzimlarni o’z boshidan o’tkazdi. Jumladan, jamiyat taraqiyotida sosialistik tuzum vujudga kelgandan so’ng tahlil fani rejali iqtisodiyotga asoslangan ko’rsatkichlarni va buxgalteriya balansidagi moddalarni batafsilroq o’rganishga kirishdi. Bu esa tahlil fanining ahamiyatini oshirmadi.
O’tgan asrning 1920 yillarga kelib, ittifoq iqtisodchi olimlaridan P.N.Xudyakov «Analiz balansa» va «Populyarnie ocherki balansovedeniya» asarlarini, N.A. Kiparisov «Osnovi balansovedeniya» va «Postroenie balansov i analiz» asarlarini chop ettirdi. Bu kitoblarda asosan iqtisodiy tahlil bir yoqlama bo’lib, faqat buxgalteriya balansi moddalarini tahlil qilish usullari to’g’risida fikr yuritilgan.
30-yillarga kelib tahlilning ko’lami kengaya bordi. Tahlil qilish uchun faqat buxgalteriya balansi moddalari emas, balki xo’jalik faoliyatining boshqa ko’rsatkichlari ham tahlil etila boshlandi. Natijada tematik tahlil vujudga keldi va ba’zi mavzularga bag’ishlangan adabiyotlar nashrdan chiqa boshladi. Bunga misol qilib N.E.Kolosovning «Osnovi ekonomicheskogo analiza sebestoimosti v predpriyatiyax» (1931 y), A.P.Aleksandrovskiyning «Kalkulyasiya i analiz raboti predpriyatiy» (1932 y), A.F.Masanovning «Balans i analiz xozyaystvennoy deyatelnosti predpriyatiy» (1934 y), A.A.Afanasevning «Analiz otcheta promishlennix predpriyatiy» (1938 y) kitoblarini keltirishimiz mumkin.
1940-yillarga kelib «Xo’jalik faoliyatini tahlil qilish» fani fan sifatida to’liq shakllandi. Bu davrga kelib ushbu fan bo’yicha darsliklar yaratildi va oliy o’quv yurtlarida mustaqil fan sifatida o’tila boshlandi.
1950-yillarga kelib tahlil fanining rivojlanishida asosiy bosqich bo’ldi. Bu davrga kelib mamlakatda sanoat korxonalarida tahlil qilish fani yanada rivojlandi. Buni biz iqtisodchi olimlar I.I.Poklodning «Ekonomicheskiy analiz proizvodstvenno-finansovoy deyatelnosti promishlennix predpriyatiy» va G.G.Broning «Analiz balansa promishlennogo predpriyatiya» kitoblari orqali ham ko’rishimiz mumkin.
60-70 yillardan boshlab esa iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha tahlil fani ixtisoslashib bordi va tahlil fanining bir qancha turlari vujudga keldi. Keyingi yillarda esa iqtisodiy tahlil fanining nazariyasi ustida ko’p ishlar olib borildi va tahlil nazariyasi fan sifatida shakllandi.
80-yillarning xususiyati Shundaki, bu davrda iqtisodiy tahlil fanining nazariyasini yaratish bo’yicha hududiy maktablar vujudga keldi. Jumladan, Moskvada M.I.Bakanov va A.D.Sheremet rahbarligidagi maktab. Bular «Teoriya ekonomicheskogo analiza» kitobini 1987, 1990, 1995 va 1997 yillarda qayta nashrdan chiqardilar. Minsk olimlaridan V.V.Osmolovskiy, V.I.Strajev, L.I.Kravchenko, N.A.Rusak hamkorlikda 1989 yilda «Teoriya analiza xozyaystvennoy deyatelnosti» darsligini yaratdi. Kievlik olimlardan I.I.Karakoz va V.I.Samborskiy hamkorligida 1989 yilda «Teoriya ekonomicheskogo analiza» degan darslik yaratdilar. O’zbekistonlik olimlardan I.T.Abdukarimov, M.M.Pardaev, M.M.To’laxo’jaeva, A.T.Ibragimov, A.Shoalimovlar hamkorlikda tahlil fanining o’zbek maktabini yaratilishiga asos soldilar. Endilikda barcha MDH davlatlarida «Iqtisodiy tahlil nazariyasi» mustaqil fan sifatida oliy o’quv yurtlarida o’qitilib kelinmoqda. Bu albatta korxonalar faoliyatini boshqarishda, uning moliyaviy barqarorligini va raqobatbardoshliligini ta’minlashda eng muhim tadbirlardan biri bo’lib hisoblanadi.
Hozirgi bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida, iqtisodiy tahlil ham yangilanish davrini boshdan kechirmoqda. Uning mazmuni rejaning bajarilishini tahlil qilishdan jahon andozalari talablariga javob beradigan ko’rsatkichlarni o’rganishga qaratilmoqda. Bu borada ijtimoiy mahsulotdan yalpi ichki mahsulot va Shundan kelib chivadigan ko’rsatkichlar tizimiga o’tish ko’zda tutilmoqda.