Moliyaviy tahlil fani 1-mavzu: moliyaviy tahlil faninig nazariy asoslari buhgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit kafedrasi katta o’qituvchisi

Ko‘p omillar ta’sir miqdorini zanjirli bog‘lanish usulida hisob-kitob qilish modeli

Tartib raqami		Bir biriga ta’sir etuvchi ko‘rsatkichlar (omillar)					Umumlashtiruvchi ko‘rsatkich	Umumlashtiruvchi ko‘rsatkichning o‘zgarishi
Hisob-lashlar	Almash-tirishlar	A	B	D	C			Alohida olingan omillar ta’sirida	O‘zgarish-lar hisobi
1	–	Reja	Reja	Reja		Reja	A bazis	x	x
2	1	Haqi- qatda	Reja	Reja		Reja	A1 qayta hisoblangan	A	A1 – A
3	2	Haqi- qatda	Haqi- qatda	Reja		Reja	A2 qayta hisoblangan	B	A2 – A1
4	3	Haqi- qatda	Haqi- qatda	Haqi- qatda		Reja	A3 qayta hisoblangan	D	A3 – A2
5	4	Haqi- qatda	Haqi- qatda	Haqi- qatda		Haqi- qatda	A4 haqiqatda	C	A4 – A3

(A1–A) – (A2–A1) – (A3–A2) – (A4–A3) = A4–A.

Mahsulot hajmining o‘zgarishiga omillar ta’sirini hisoblash

Bir biriga ta’sir etuvchi omillar				Mahsulot hajmi, ming so‘m	Umumlashtiruvchi ko‘rsatkichning o‘zgarishi
Ishchi-larning o‘rtacha soni, kishi	Bir ishchi ishlagan kishi kun­la­rining o‘r­tacha soni, kishi kuni	Bir ishchiga to‘g‘ri kela­digan kun­lik o‘rtacha soat, soat	Kunlik o‘rtacha bir soatga to‘g‘ri kela­digan mahsulot hajmi, ming so‘m		Alohida olingan omillar ta’sirida	O‘zgarish-lar hisobi
100	267	6,5	2	347100	x	X
107	267	6,5	2	371397	Ishchilar soni	+24297
107	260	6,5	2	361660	Kishi kunlari	–9737
107	260	6,8	2	378352	Kunlik o‘rtacha soat	+16692
107	260	6,8	2,3	435105	Bir soatga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi	+56753
x	X	x	x	435105– 347100	Haqiqatda Reja	88005

Xulosa, Jadval ma’lumotlaridan ma’lum bo‘lmoqdaki, korxonada mah­sulot ishlab chiqarish hajmi hisobot yilida o‘tgan yilga taqqoslaganda 88005=(435105–347100) ming so‘mga ko‘paygan.
Mazkur ijobiy o‘z­garishga 88005=(+24297)+(–9737)+(+16692)+(+56753) ishchilar soni (+24297), kishi kunlari (–9737), kunlik o‘rtacha soat (+16692) hamda bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (+56753) ta’sir etgan. Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kishi kunlarining –7=(260–267) kunga ka­mayishi mahsulot hajmi o‘zgarishiga salbiy ta’sir qilgan. Qolgan boshqa omillar esa natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishini ijobiy tomonga yo‘nal­tirgan.

Mutlaq farq usuli.

• 
  Mutlaq farq usuli natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi omillar soni ikki yoki undan ortiq ta’sir birliklariga ega bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi.
  
• 
  Uning mazmunini natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi birlikning farqi qolgan omillarning reja, haqiqatdagi (uzviy ketma-ketlikda) ko‘rsatkichlarga ko‘payrilgan holda aniqlanadi.
  

  Mutloq Farqni ko’paytirish usuli:

  U=x*y	∆Ux = ∆x*y0 ∆Uy = ∆y* x1
  U=x*y*z	∆Ux = ∆x*y0*z0 ∆Uy = ∆y*x1*z0 ∆Uz = ∆ z*x1*y1
  U=x*y*z*q	∆Ux = ∆x*y0*z0*q0 ∆Uy = ∆ y*x1*z0*q0 ∆Uz = ∆ z*x1*y1*q0 ∆Uq = ∆ q*x1*y1*z1
  ∆U = ∆Ux + ∆Uy + ∆Uz + ∆Uq

  Xulosa: 1 omil: +8*1235=+9880 2-oml ta\siri: -28*152=-4256 tekshirish: 9880+(-4256)=5624

  Ko‘rsatkichlar	O‘tgan yil	Haqiqatda	Farqi (+; –)
  Ishchilar soni, kishi (IS)	144	152	+8
  Bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot, ming so‘m (BIm)	1235	1207	–28
  Mahsulot hajmi, ming so‘m (MH)	177840	183464	+5624

Tahlilda natijaviy ko‘rsatkichlar o‘zgarishiga omillar ta’si­rini alohida aniqlash uchun ko‘p turdagi usullar qo‘llaniladi. Shulardan biri mutlaq farqlar usulidir.
Yuqoridagi jadvalda qayd etilgan misolni (zanjirli bog’lanish 4 omilli) mutlaq farqlar usulida hal etish tartibi quyidagicha bo‘ladi.
ΔYaMIS=ΔIS*KK0*KS0*BS0=((107–100)=7)*267*6,5*2=24297
ΔYaMKK=IS1*ΔKK*KS0*BS0= 107*((260–267)=–7)*6,5*2= –9737
ΔYaMKS=IS1*KK1*ΔKS*BS0= 107*260*((6,8–6,5)=0,3)*2 =16692
ΔYaMBS=IS1*KK1*KS1*ΔBS=107*260*6,8*((2,3–2,0)=0,3)=56753
Bu yerda: YaM – yalpi mahsulot; IS – ishchilarning o‘rtacha soni; KK – bir ishchi ishlagan kishi kunlarining o‘rtacha soni; KS – bir ish­chiga to‘g‘ri keladigan kunlik o‘rtacha soat; BS – kunlik o‘rtacha bir soat­ga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi.
24297+(–9737)+16692+56753 = 88005.

Mahsulot hajmining o‘zgarishiga omillar ta’sirini hisoblash

Nisbiy farq usuli.

• 
  Tahlilda ushbu usulni qo‘llash orqali mutlaq ko‘rsatkichlardan tashqari nisbiy ko‘rsatkichlar orqali ham sabab-oqibat bog‘lanishlarini, omillarning natijaviy ko‘rsatkichga ta’sirini hisob-kitob qilish imkoniyatini beradi. Ushbu usul ham mutlaq ifodalarga tayangan holda omillar ta’sirini foizli birliklarda, natijani o‘zgartirishini uzviy ketma- ketlikda hisob-kitob qilishni talab etadi
  

  Nisbiy farq usuli:

  U=x*y	∆Ux = U0* ∆x/x0 ∆Uy = (U0+∆Ux)* ∆y/ y0
  U=x*y*z	∆Uz = (U0+∆Ux+∆Uy) * ∆z/ z0
  U=x*y*z*q	∆Uq = (U0+∆Ux+∆Uy+∆Uz) * ∆q/ q0
  ∆U = ∆Ux + ∆Uy + ∆Uz + ∆Uq

  Nisbiy

  Hisoblash tartibi

  1. ΔYaMIS=YaM0*(ΔIS/IS0)

  2. ΔYaMKK=(YaM0+ΔYaMIS)*(ΔKK/KK0)

  3. ΔYaMKS=(YaM0+ΔYaMIS+ΔYaMKK)*ΔKS/KS0)

  4.ΔYaMBS=(YaM0+ΔYaMIS+ΔYaMKK+ΔYaMKS)* *(ΔKB/KB0)

Nisbiy farq usuli:
Bu yerda: YaM – yalpi mahsulot; IS – ishchilarning o‘rtacha soni; KK – bir ishchi ishlagan kishi kunlarining o‘rtacha soni; KS – bir ish­chiga to‘g‘ri keladigan kunlik o‘rtacha soat; BS – kunlik o‘rtacha bir soat­ga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi.

Integral usul

• 
  . Multiplikativ, karrali va karrali-additiv ko‘rinishli aralash modellari tarkiblanadi.
  
• 
  Integral usul zanjirli usul, mutloq va nisbiy farq usullariga nisbatan omillar ta’sirini hisoblashda aniqroq natijalar olishga imkon beradi.
  

  Integral usul modellari

  Modellar	Omillar ta’sirini aniqlash
  f=xy	∆fx+∆fy=∆f
  X omili ta’siri	∆fx = ∆xy0 +1/2∆x∆y, yoki ∆fx = 1/2∆x(y0 +y1)
  Y omil ta’siri	∆fy = ∆yx0 +1/2∆x∆y, yoki ∆fy = 1/2∆y(x0 +x1)
  f=xyz.	∆fx+∆fy+∆fz =∆f
  X omili ta’siri	∆fx = 1/2∆x (y0z1+y1z0)+1/3∆x∆y∆z;
  Y omili ta’siri	∆fy = 1/2∆y (x0z1+x1z0)+1/3∆x∆y∆z;
  Z omili ta’siri	∆fz = 1/2∆z (x0y1+x1y0)+1/3∆x∆y∆z.