102
likvidlik riski
ликвидности tashkil qilinishi, risklarni tartibga solishda
qo‘llaniladigan usullarning takomillashma-
ganligi, ayrim olingan bank operatsiyalari yoki
ularning
guruhlari
bo‘yicha
risklar
koeffitsiyenti shkalalarini o‘rnatishda yo‘l
qo‘yilgan kamchiliklar natijasida yuzaga
keladi.
Balansdan
tashqari
operatsiyalar
risklari
Balance
transactions
risk
Операции
Баланс
риска
-
avvalo,
mijozlarning
majburiyatlari
yuzasidan berilgan kafolatlar bo‘yicha to‘lov
majburiyati yuzaga kelishi ehtimoli bilan
bog‘liq.
Umumiy risk
General risk
Общий риск
- bank riskining umumiy hajmi, uning umumiy
daromadi va likvidligi me’yorlariga asoslanib
baholanadi yoki taxmin qilinadi.
Yakka
ko‘rinishdagi
risk
Individual
forms of risk
Индивидуал
ьные формы
риска
bankningayrimoperatsiyalariyokiularningguruh
laribo‘yichariskkoeffitsiyentlarishkalasiasosida
baholanadi.
Retrospektiv
risklar
retrospective
risks
Ретроспекти
вный риск
- bank faoliyatining o‘tgan davrdagi turli
risklarga
bog‘liqligini
ifodalaydi
va joriy hamda istiqboldagi
risklarni baholashga yordam beradi.
Kredit riski
Credit risk
Кредитный
риск
- bu risk mijoz tomonidan asosiy qarz
summasini va kredit bo‘yicha foizlarni to‘lay
olmaslik ehtimoli bo‘lganda yuzaga keladi.
Ya’ni bu risk qarz oluvchi o‘z qarzini
qaytarmasligi oqibatida zarar ko‘rilishi bilan
bog‘liq bo‘lgan riskdir.
-
bu
loyihani
amalga
oshirayotgan
tashkilotning
kreditor
bankka
kredit
shartnomasi bo’yicha to’lov majburiyatlarini
to’liq yoki umuman to’lay olmaslik riski. Bu
risk
asosan
loyihani
moliyalashtirishda
loyihani kreditlovchi bankning riskidir.
Hisob-kitob
risklari
Settlement
risk
Расчетный
риск
- bu risklar bankning kelishilgan shartnoma
bo‘yicha mijozning talabiga binoan hisob-
kitoblarni o‘z vaqtida o‘tkaza olmasligi
sharoitida yuzaga keladi.
Kassa
risklari
The bill risks
Законоп-
роект риски
- burisklarbankkassasiorqalio‘tuvchinaqdpull
arnisaqlanishibilanbog‘liqxavfliholatlarnatijasi
dayuzagachiqadi.
Boshqaruv
riski
Management
risk
Управление
рисками
– bu ishlab chiqarish riskining bir turi bo’lib,
boshqaruvchi shaxsning tajriba va malakasini
etarli darajada emasligi natijasida ro’y beradi.
Ayrim hollarda, boshqaruv riski deganda,
loyiha
faoliyatining
barcha
faza
va
103
bosqichlaridagi
menejment
darajasining
pastligi va xatolari bilan bog’liq risklar
tushuniladi.
Deflyatsion
risk
Deflation risk
Дефляцион-
ный риск
- deflyatsiyaning
o’sishi holatida baho
darajasining
tushishi,
daromadlarning
pasayishi, tadbirkorlikning rivojlanishi uchun
shart-sharoitning yomonlashuvi sodir bo’ladi.
Ishlab
chiqarish
riski
Production
risk
Производств
енный риск
– bu
ishlab
chiqarish
jarayonida
kamchiliklarni yuzaga kelish riski. Bu risk
ishlab chiqarish davomiyligining buzilishida,
ob’ektning loyihaviy quvvatga erishmasligida,
qo’shimcha ishlab chiqarish harajatlarida
namoyon bo’ladi.
Loyiha
risklari
Project risk
Риск
проекта
- loyihani
amalga
oshirish
natijasida
ko’zlangan daromadlarning pasayishiga sabab
bo’ladigan vaziyatlar majmuasidir, shu bilan
birga loyiha riski investitsion loyihani amalga
oshirishga halaqit beradigan yoki loyiha
samaradorligini
pasaytiradigan
risklarning
yig’indisini ham anglatadi.
Loyiha
ishtirokchilar
i riski
The
participants
of the project
risk
Участники
проектного
риска
– bu ishtirokchilarning loyiha faoliyati
doirasida o’z majburiyatlarini anglagan holda
yoki majburiy tarzda bajarmaslik riski.
Loyiha smeta
qiymatining
oshish riski
The value of
project
estimates risk
Стоимость
проекта
оценивается
риск
– loyihalash
jarayonidagi
xatolar,
pudratchilarning
resurslardan
samarali
foydalanishni ta’minlay olmasligi, loyihani
amalga oshirish shartlarini o’zgarishi va
boshqalar sababli kelib chiqadigan risklar.
Mamlakat
riski
Country risk
Страховой
риск
– bu tashqi loyiha risklariga tegishli bo’lib,
uning mazmuni shundaki, loyiha amalga
oshirilayotgan mamlakatning ijtimoiy-siyosiy
jarayonlari va davlatning siyosati loyiha
faoliyati uchun jiddiy qiyinchiliklar yaratishi
va xatto loyihani barbod bo’lishiga olib kelishi
mumkin.Davlatning siyosati bilan bog’liq
mamlakat risklarini shartli ravishda ikkita
guruhga bo’lish mumkin: siyosiy va iqtisodiy
mamlakat risklari.
Ma’muriy
risklar
Administrati
ve risks
Администра
тивные
риски
– loyiha kompaniyalari va loyiha faoliyatining
boshqa ishtirokchilarini davlat nazorat va tartibga
solish
boshqarmalaridan
turli
litsenziyalar,
ruxsatlarni olishi bilan bog’liq risklardir.
Risk
Risk
Риск
- bu bashorat qilinayotgan loyihani amalga
oshirishda
haqiqiy
sharoitlardan
ozgina
104
chekinilganda daromadlarni ololmaslik yoki
zararlarning paydo bo’lib qolish ehtimolidir.
Risk kutilishi mumkin bulgan xatar bo’lib,
investitsiyadan mo’ljallangan foydani olish
jarayoniga xos bo’lgan umidsizlikdir.
- tadbirkorlikning eng asosiy elementlaridan
biri xisoblanadi.
Riskdan
qochish
To avoid the
risk
Для того,
чтобы
избежать
риска
– risk bilan bog’liq tadbirlardan voz
kechishni (demak, bunda foydadan ham voz
kechishni) bildiradi.
Riskni
ushlab qolish
Keep risk
Держите
риск
– investor zimmasiga riskni qoldirish, bunda
investor o’z kapitalini riskli tadbirlarga
yo’naltirayotganda, risklardan ko’riladigan
zararlarni qoplash uchun mablagi bo’lishi
kerak.
Riskni
uzatish
(sug’urtalash
)
Risk transfer
(insurance)
Перенос
риска
(страховани
е)
– investor risk havfini kimningdir zimmasiga
yuklaydi. Riskni sug’urtalash, mantiqan
olganda,
muayyan
risklarni
sug’urta
kompaniyalariga berishni anglatadi. Uning
mohiyati
investorning
riskdan
qutilish
maqsadida daromadning bir qismidan voz
kechish
orqali
aks
ettiriladi.
Bunda
investorning risk darajasini “nol” ga tushirish
uchun to’lovni amalga oshirishga tayyor
ekanligini tushunish mumkin. Ko’p hollarda,
sug’urta kompaniyalari moliyaviy risklarni
sug’urtalash bilan risk darajasini pasaytirishga
to’liq erishishiga xizmat qiladilar.
Riskni
pasaytirish
Reduce the
risk
Уменьшить
риск
– ko’zdatutilmaganxarajatlarniqoplashuchunz
ahiramablag’larinitashkiletishyo’libilanyo’qotis
hlarhajminiqisqartirishhisoblanadi.
Bundaasosiymuammorisklarningjiddiyoqibatla
rinibaholashhisoblanadi.
Loyihaqiymatiningboshlang’ichbahosinihisobg
aolganholdazahirasummasianiqlanadi.
Sotish riski
Other risk
Другой риск
– bu loyiha mahsuloti sotish xajmining va
shu mahsulot bahosining kamayish riskidir.
Sotish
riski
bozor
kon’yunkturasining
o’zgarishi, marketing yoki baho riski deb ham
ataladi.
Sof risklar
Clean risks
Чистые
риски
– salbiynatijaniolishimkoninianglatadiva ular
ta’sirida nolga teng bo’lgan zarar(foyda)
ko’rish mumkin. Ungaekologik, siyosiy, tabiiy,
transportvatijoratrisklari
(mulkiy,
105
ishlabchiqarish,
savdorisklari)
tegishlidir.
Sofrisklarko‘pinchaob’ektivxususiyatgaegabo‘l
adivasalbiy
(«0»)
natijagaerishishehtimolinibildiradi.
Bu
risklarga tabiiy, ekologik, transport risklari,
tijorat riskining bir qismi kiradi.
Sun’iy
risklar
Risks
Риски
- subyektivxaraktergaegabo‘lib,
nafaqatsalbiy,
shubilanbirgalikdaijobiynatijagaerishishehtimol
inibildiradi.
Chayqovchili
k risklar
Speculation
risks
Риск
спекуляции
- iqtisodiy faoliyat, jumladan bank faoliyati
bilan bevosita bog‘liqdir. U ijobiy yoki salbiy
natijaga
erishish
imkoniyatida
namoyon
bo‘ladi.
Tashqi
risklar
External risks
Внешние
риски
– makromuhit darajasida yuzaga keladi. Ular
bank faoliyati bilan bevosita bog‘liq emas.
Ichki risklar
Internal risks
Внутренние
риски
– bankning faoliyati natijasida yuzaga keladi.
Risklarni ichki va tashqi hamda sof va
chayqovchilik risklariga bo‘lib tahlil qilishda
ularning o‘xshashlik tomonlarini ochib berishi
mumkin. Bu risklar bank faoliyatiga sezilarli
ta’sir qiluvchi risklar bo‘lib, ular bankning o‘z
faoliyati, uning mijoz (qarzdor)lari yoki uning
muayyan
kontragentlari
bilan
bo‘lgan
faoliyatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Spekulyativ
risklar
Speculative
risk
Спекулятив-
ный риск
– hamijobiy,
hamsalbiynatijalarniolishimkoniyatidanamoyon
bo’ladi, ,ulargamoliyaviyrisklarkiradi.
Texnologik
risk
Technolo-
gical risk
Технологи-
ческий риск
– buishlabchiqarishtexnologiyalariningsanoat
darajasidaqo’llanilmasliginatijasidama’lumtexn
ik-
iqtisodiyparametrlardanob’ektekspluatatsiyasid
agicheklanishlarriski.
Bungaekspluatatsiyaharajatlariningoshishi,ekol
ogikme’yorlarga
moskelmaslikkabilarta’siretadi.
Tizimli
risklar(investit
siya portfeli
risklari)
Systemic risk
(investment
portfolio risk)
Системный
риск
(инвестицион
ный портфель
рисков)
–
bu xatar ta’siriga ba’zi bir qimmatli qog’ozlar
emas, balki butun bozor, uni katta bir qismi risklarga
uchraydi. Bu holda iqtisodiy nobarqarorlik tufayli
yoki boshqa sabablarga ko’ra ko’pchilik emitent va
qimmatli qog’ozlar egalari zarar ko’rishlari mumkin.
Tizimli risklarga quyidagilar kiradi: foiz riski; valyuta
riski; inflyatsiya riski; siyosiy risklar. Bank tizimidagi
umumiy vaziyat natijasida bankning moliyaviy ahvoli
o‘zgarishi ehtimoli sifatida ta’riflanadi
.
106
Tizimsiz
risklar
Systemic
risks
системные
риски
– hatarga ba’zi bir qimmatli qog’ozlar yoki
ularning majmuasi uchraydi, ya’ni ma’lum bir
korxonaning
qimmatli
qog’ozlari
yoki
tarmoqning
qimmatli
qog’ozlari
kiradi.
Tizimsiz
risklarga
quyidagilar
kiradi:
tadbirkorlik
riski;
moliyaviy
risklar;
nolikvidlilik riski. Bank tizimida umumiy
ahvol barqaror saqlangan holda alohida olingan
bankning moliyaviy ahvoli yomonlashish
ehtimolini bildiradi.
Fors-major
riski
Force-
majeure risk
Форс-мажор
риска
– loyiha faoliyatiga tegishli bo’lmagan tashqi
risklardan biri bo’lib, unga yer silkinishi,
yong’inlar, suv toshqini, bo’ronlar va boshqa
tabiiy hodisalar kiradi. Fors-majorga ayrim
ijtimoiy va siyosiy tabiiy hodisalar ham kiradi:
ish tashlashlar, inqiloblar, qo’zg’olonlar va
boshqalar.
Foydaning
boy berilishi
riski
Loss of
profit, risk
Потеря
прибыли,
риск
- bu risk amalga oshirilmagan tadbirlar
natijasida
kelib
chiqadigan
qo’shimcha
(bilvosita) zararlar hisoblanib, bu risk tarkibiga
quyidagilar kiradi: birjaviy risklar; selektiv
risklar; bankrotlik risklari.
Ijtimoiy-
siyosiy risk
Social-
political risk
Социально-
политичес-
кий риск
- ma’lumbirtarmoqningiqtisodiy-
moliyaviyfaoliyatidagiboshqatarmoqlarganisba
tano‘zgaribturishdarajasibilanto`g‘ridan-
to`g‘ribog‘liqdir.
IV.ILOVALAR
107
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YHATI
1. Normativ-huquqiy hujjatlar:
1.
O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. 2017-yil 6-aprel. O`zbekiston Respublikasi Qonun
hujjatlar to`plami. 14-son 213-modda.
2.
O`zbekiston Respublikasi “Budjet Kodeksi”. 2013-yil 26-dekabr.
3.
O`zbekiston Respublikasi “Soliq Kodeksi”. 2007-yil 25-dekabr. (Qo`shimcha va
o`zgartirishlar kiritilgan – 2015-yil 29-dekabr).
4.
O`zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
2016-yil
27-dekabrdagi
“O`zbekiston
Respublikasining 2017-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlari prognozi va davlat budjeti
parametrlari to`g`risida”gi 2699-sonli Qarori.
5.
2017-yil 7-fevralda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-2021-
yillarga mo`jallangan “O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi
to`g`risida”gi 4947-sonli Farmoni.
II. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma`ruzalari:
6.
Sh.M.Mirziyoyev: “Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz”. -
T: "O`zbekiston", 2017.
7.
Sh.M.Mirziyoyev: “Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo
etamiz” -T: "O`zbekiston", 2017.
8.
Sh.M.Mirziyoyev: “Tanqidiy tahlil, qat`iy tartib-intizom va shahsiy javobgarlik – har bir
rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak”. –T.: “O`zbekiston”, 2017.
9.
Sh.M.Mirziyoyev: “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash – yurt taraqqiyoti
va xalq farovonligining garovi”. –T.: “O`zbekiston”, 2017.
III. Asosiy adabiyotlar:
1. Sh.Z.Abdullayeva: “Bank risklari va kreditlash”.– T.: “Moliya”, 2005.
2. А.С.Шапкин, В.А.Шапкин: “Экономические и финансовые риски”. –М.: “Дашков
и К”, 2012.
3. И.А.Бланк: “Управление финансовыми рисками”. – Киев: “Ника – Центр”, 2005.
4. A.M.Malz: “Financial Risk Management (Models, History, and Institutions)”, 2011.
5. A.M.Lo`f: “Risk Theory”, 2011.
6. J.P.Bouchaud, M.Potters: “Theory of Financial Risk and Derivative Pricing (From
Statistical Physics to Risk Management)”, 2003.
7. S.L.Allen:“Financial Risk Management: A Practitioner's Guide to Managing Market
and Credit Risk”, 2nd Edition, 2012.
8. J.C.Hull:“Risk Management and Financial Institutions (Wiley Finance)”, 4th Edition,
2015.
108
9. Л.Н.Тэпман:“Риски в экономике”. - М: “ЮНИТИ-ДАНА”, 2002.
10. Е.В.Цветкова: “Риски в экономической деятельности”. - СПб.: “ИВЭСПЭ”, 2002.
11. Зайнутдинов Ш.: “Риск менеджмента”, Учебное пособие. - Т.: "Iqtisod-Moliya",
2007.
IV. Qo’shimcha adabiyotlar:
1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli
Farmoni.
2. Sh.M.Mirziyoyev: “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2017.
3. K.A.Horcher.: “Essentials of Financial Risk Management”, 2005.
4. P.Christoffersen: “Elements of Financial Risk Management”, 2011.
5. H.U.Gerber, R.D.Irwin: “An Introduction to Mathematical Risk Theory”, Homewood,
1979.
6. R.Kaas, M.Goovaerts, J.Dhaene, M.Denuit: “Modern actuarial risk theory”, Kluwer,
Boston, 2001.
7. F.I.Mirzayev: “Moliyaviy risklarning turlari, tasnifi, boshqarish va baholash usullari”. -
T.: “Moliya”. 2006.
8. Э.А.Уткин: “Риск – менеджмент”. - М: “Ассоциация авторов и издателей”.
ТАНДЕМ. Изд-воЭКМОС., 1998.
9. K.U.Sharifxodjayeva:
“Risklarnikichikbizneskorxonalarifoydasigata`sirinibaxolashvakamaytirish”, Avtoreferat. - T.:
Bank-moliyaakademiyasi, 2010.
Internet saytlari
1.
www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumat portali.
2.
www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma`lumotlari milliy bazasi.
3.
www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti.
4.
www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti.
5.
www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo’mitasining rasmiy sayti.
109
Testlar
1. “Risk nazariyasi” fani necha davrga ega?
A) 4
B) 2
C) 3
D) 5
2. “Daromad yoki kutilayotgan daromad davlat qimmatli qog`ozlarni foiz ko`rsatkichlari
bilan aniqlanishi zarur, bu jarayon risk darajasi bilan bog`langan bo`lib, kutlayotgan riskni
darajasi qanchalik katta ekanligini aniqlab beradi” bu fikrni kimlar bildirgan?
A) Mill DJ, A. Smit
B) M. Fridman, A. Smit
C) T. Veblen, D. Shek
D) Marshall, B. Klark
3. “Risk” so`zining ispancha- portugalcha ma’nosini toping?
A) Suv ostidagi qoya
B) Muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisadan umid
C) Xavf, zarar yoki talofat ko`rish ehtimoli
D) Bu hol, bir ishlab chiqaruvchining situativ holati
4. “Risk” so`zining rus tilidagi ma’nosini toping?
A) B,C,D
B) Bu hol, bir ishlab chiqaruvchining situativ holati
C) Muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisadan umid
D) Xavf, zarar yoki talofat ko`rish ehtimoli
5. “ Risk – bu “salbiy, yomon: mahsulot bo`lib, uni sotish yoki sotib olish mumkin ” - bu
fikrni kim bildirgan?
A) I.S.Menshikov
B) V.V.Shaxov
C) V.N.Salin
D) A. Blank
6. Biznes Oksford lug`atida riskga qanday ta’rif berilgan?
A) Risk bu xavf – xatar, yo`qotish yoki zarar ko`rish
B) Risk bu sug`urta bilan bog`langan holda, biror bir axborot bilan aniqlanib, yuzaga
kelishi mumkin bo`lganhodisalardan o`zini halok qilishni talab qiluvchi tushunchadir
C) Yo`qotishni bir necha turlari bilan bog`liq bo`lgan xabarlar to`plamidir
D) A, B, C
7. Noaniqlik qanday omillar harakati tufayli yuzaga keladi?
A) B, C, D
B) Vaqtinchalik noaniqlik
C) Bozor konyukturasidagi noaniqlik
D) Har xil mojaroli holatlardagi noaniqlik
8. Quyi
dagi fikrni kim bildirgan? “Risk
– bu moliyaviy yo`qotishni darajasini belgilaydi”
A) V.V. Koralyov
B) V.N. Salin
C) V.V. Shaxov
D) I.S. Menshikov
110
9. Risk qanday moliyaviy yo`qotishni darajalarini belgilaydi?
A) B, C, D
B) Qo`yilgan maqsadga yetib bormaslik
C) Noaniqlik holatda natijani belgilash
D) Subyektiv holatda belgilangan natijani baholash
10. Riskni nimalar bilan bog`langan holda qarash lozim?
A) Imkoniyat, yo`qotishlar
B) Aniqlik, noaniqlik
C) Bevosita, bilvosita
D) Barchasi to`gri
11. Investitsion faoliyatda risk – bu…….
A) investitsiyalarni to`liq yo`qotish, kutilgan daromaddan kamroq foyda olish va loyihada
ko`zlangan maqsadlarga erisha olmaslik xataridir;
B) investitsiyalarni qisman yo`qotish, kutilgan daromaddan kamroq foyda olish va
loyihada ko`zlangan maqsadlarga erisha olmaslik xataridir;
C) investitsiyalarni qisman yoki to`liq yo`qotish va loyihada ko`zlangan maqsadlarga
erisha olmaslik xataridir;
D) investitsiyalarni qisman yoki to`liq yo`qotish, kutilgan daromaddan kamroq foyda olish
va loyihada ko`zlangan maqsadlarga erisha olmaslik xataridir.
12. Moliyaviy bozorda risklar qanday guruhlarga bo`linadi?
A) oddiy va murakkab risklar;
B) tizimli va tizimsiz risklar;
C) moliyaviy va siyosiy risklar;
D) spekulyativ va sof risklar.
13. Konsturksion risk - ………..
A) investitsiya fazasidayoq loyihaning texnik amalga oshmaslik riski;
B) pudratchilar majburiyatini bajarmaslik riski;
C) narxlarni oshish riski;
D) qurilishni o`z vaqtida bajarilmaslik riski.
14. Investitsiya faoliyatida moliyaviy riskning qanday turlari mavjud?
A) Ishlab chiqarish va soliq riski;
B) qimmatli qog`ozlar va birja selektiv risklari;
C) kredit riski, valyuta riski, foiz stavkalarining o`zgarish riski, qayta moliyalashtirish
riski;
D) marketing riski, dividendlarning o`zgarish riski.
15. Investitsiya faoliyatidan olingan daromadning kutilayotgan miqdoridan farqlanish ehtimolligi
qanday risk hisoblanadi?
A) investitsion risk;
B) ekologik risk;
C) ijtimoiy risk;
D) siyosiy risk.
16. Risklarni qanday ko`rsatkichlar bo`yicha baholash mumkin?
A) sifat va miqdor;
B) risklarni tasniflash;
C) risklarni sifatli baholash;
D) risklarni miqdoriy baholash.
Do'stlaringiz bilan baham: |