Moliyaviy oqimlar

5. Moliyaviy tizim yordamida hisob-kitob-to‘lovlarni amalga oshirish 
Moliyaviy tizim kliring operatsiyalarini amalga oshirish hamda tovarlar, 
xizmatlar va aktivlar almashinuvini rag‘batlantiruvchi usullar bilan to‘lovlarni 
amalga oshirishga imkon (yordam) beradi.
Moliyaviy tizimning eng muhim funksiyalaridan biri odamlar va firmalarni 
tovar va xizmatlarni sotib olish jarayonida to‘lovlarni amalga oshirishning 
samarali usuli bilan ta’minlanishini o‘z ichiga oladi. Faraz qilaylik, Siz AQShda 
yashaysiz. Dunyo bo‘ylab turistik sayohatni reja-lashtiryapsiz va bunda 5000 
dollar barcha turistik xarajatlarni qoplash uchun yetarli bo‘ladi, deb 
hisoblayapsiz. Pulni o‘zingiz bilan qaysi shaklda olishingiz lozim? Siz boshqa 
mamlakatlarda tovarlar va xizmatlarga to‘lovni qay tarzda amalga oshirasiz?
Ko‘pgina xorijiy mehmonxonalar, yoshlar yotoqxonalari va restoranlar, 
lekin hammasi ham emas, to‘lov vositasi sifatida AQSh dollarini qabul qiladilar. 
Bu o‘rinda, albatta, kredit kartochkasidan foydalanish mumkin. Biroq, jahondagi 
Siz borib ko‘rgingiz kelgan ayrim mamlakatlarda ularni qabul qilishmaydi. Sizga 
yo‘l cheklarini sotib olish kerakmi? Agar kerak bo‘lsa, unda qaysi valyutada? 
Ushbu barcha savollarga javob berishga uringan holda, Siz balki, barcha 
mamlakatlardagi hamma sotuvchilar bir xil to‘lov vositalaridan foydalanganlarida 
juda qulay bo‘lishini qayta-qayta o‘ylashingiz (istashingiz), tabiiy. 

---

351 
Endi yuqorida tasvirlangan vaziyatning o‘rniga quyidagilarni tasav-vur 
qiling: Siz hukumati o‘zining fuqarolariga xorijiy valyuta operatsiya-larini 
cheklab qo‘yuvchi davlatda yashovchi boy odamsiz va Siz ham dunyo bo‘ylab 
sayohat qilishga qaror qildingiz. Bunda Siz o‘z mamlakatingizda milliy 
valyutadan foydalangan holda xohlagan narsangizni sotib oli-shingiz mumkin. 
Biroq uning tashqarisida uni (Sizning milliy valyu-tangizni) to‘lov vositasi 
sifatida hech kim qabul qilmaydi. Sizning davlatingizdagi xorijiy valyutaning 
defitsitli ekanligi hukumatni o‘zining fuqarolariga xorijiy valyutani sotib olish 
yoki xorijdan qarz olishini ta’qiqlab qo‘yishiga majbur qiladi. Bunday vaziyatda 
Siz nima qilgan bo‘lardingiz? 
Bunday vaziyatda qo‘llanilishi lozim bo‘lgan imkoniyatlardan biri, u 
qanchalik noqulay bo‘lmasin, quyidagicha: vataningizda qimmatbaho va 
tashishga qulay bo‘lgan tovarlar sotib oling. Ularni o‘rab-chirmab, o‘zingiz bilan 
olib chiqib keting va xorijda ovqat sotib olish va yashash uchun ishlatishga 
harakat qiling. Boshqacha qilib aytganda, 
barter,
ya’ni pul mablag‘laridan 
foydalanmagan holda tovar ayirboshlashdan foydalaning. Bu o‘rinda dunyoni 
ko‘rish uchun bu eng qulay usul emasligini aytishning hojati ham yo‘q. Zero, Siz 
o‘zingiz bilan katta bagaj olib yurishga hamda bor vaqtingiz va kuchingizni 
muzey va teatrlarni tomosha qilishga emas, balki mehmonxona yoki tushlik uchun 
to‘lov sifatida Siz tomoningizdan taqdim etiladigan ayrim qimmatbaho narsalarni 
qabul qilishga rozi bo‘ladigan restoran yoki mehmonxonani qidirishga 
sarflashingiz aniq.
Ushbu misoldan ko‘rinib turibdiki, moliyaviy tizimning muhim 
funksiyalaridan biri uy xo‘jaligi va firmalarga u yoki bu tovar va xizmatlarni sotib 
olishga ortiqcha ko‘p vaqt sarflashga yo‘l qo‘ymaydigan samarali to‘lov tizimi 
faoliyatini ta’minlash hisoblanadi. To‘lov vositasi bo‘lgan oltinni qog‘oz pullarga 
almashtirish to‘lov tizimi samaradorligini oshirish misollaridan biri bo‘lib xizmat 
qilishi mumkin. Bizning davrda oltin tibbiyotda va zargarlik ishlarida 
foydalaniladigan defitsit resurs bo‘lib, qog‘oz pullar esa asosiy to‘lov vositasi 
hisoblanadi. Oltinga nisbatan qog‘oz pulning haqiqiyligini tekshirish oson (ularni 
soxta-lashtirish qiyinroq) va ulardan turmushda foydalanish, masalan, cho‘ntakda 
olib yurish ancha qulay. Bundan tashqari, pulni bosmadan chiqarish (nashr etish) 
– bu qazib olish, qayta eritish va oltin tangani zarb qilishdan anchagina arzon 
jarayon. To‘lovlarni amalga oshirishning alternativ
94
vositalari: cheklar, kredit 
yoki plastik kartochkalari va elektron to‘lov tizimlari paydo bo‘lishi natijasida 
hisob-kitobni amalga oshirishning samaradorligi yanada oshdi.
94
“Alternativ” – mumkin bo‘lgan ikki yoki bir necha imkoniyatdan birini tanlashga asoslangan; muqobil. 
“Alternativa” fransuzcha “alternative”, lotincha “alter” – ikkitadan bittasi. 1. Bir-birini inkor etuvchi 
imkoniyatlardan birini tanlash; muqobillik. 2. Shu imkoniyatlardan biri. Qarang: o‘sha manba. J.I. – B.75. 

---

352