Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim etish tartibi, uning maqsadi va qòllanilish sohasi. Reja

Hisob siyosati – bu korxona tomonidan moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim qilishda qabul qilingan aniq tamoyillar, negizlar, qoida va tajribalar mujmasidan iborat hujjatdir. Korxona rahbariyati moliyaviy hisobotni tayyorlashda korxona o’z faoliyatini davom ettira olish qobiliyatini baholay olishi lozim. Moliyaviy hisobot korxona o’z faoliyatni uzluksiz davom ettirishi to’g’risidagi, ya’ni rahbariyat korxonaning likvidatsiya qilinishi yoki o’z faoliyatini to’xtatishini mo’ljallamagan yoki ushbu masalani qo’rib chiqish sabablari bo’lmagan yo’l qo’yilishlarga asosan tuzilishi lozim . Agarda ushbu holatlar mavjud bo’lsa korxona hisob siyosatida ularni bayon etishi lozim bo’ladi.

Korxona moliyaviy hisobotini pul mablag’lariga doir axborotlardan tashqarisini hisoblash metodiga asosan tuzishlari lozim. Ushbu metodga asosan operatsiya va jarayonlar ular qachon yuz bergan bo’lsa (pul kelib tushushi va pul mablag’larining to’lanishi qat’iy nazar) shu paytda tan olinadi va ular talluqli bo’lgan davrlaridagi hisob registlarida qayd qilinadi va moliyaviy hisobotlarda taqdim etiladi. Xarajatlar foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotda sarflangan xarajatlar bilan ishlab topilgan daromadlarning aniq moddalri o’rtasidagi muvofiqlik kontseptsiyasiga asosan tan olinadi.

Moliyaviy hisobotlarda moddalarni taqdim qilinishi va ularning tasnifi bir davrdan ikkinchi davrda saqlanishi lozim (taqdim qilishning ketma-ketligi). Korxona moliyaviy hisobotlarni taqdim qilishda usullarning o’zgartirish kiritish kerak bo’ladi, agarda o’zgargan tarkib ehtimol to’liq saqlanilsa yoki muqobil variantda taqdim qilishdan olinadigan naf muqarrar bo’lsa. Moliyaviy hisobot salmoqli bo’lgan moddalarnigina aks ettirishi lozim. Salmoqli bo’lmagan moddalar anologik xarakterdagi moddalardagi summalar bilan birlashtirilishi va alohida taqdim etilmasligi lozim.

Hisobotlarda aktivlar va majburiyatlarning bir birini qoplagan holda aks mettirilishiga yo’l qo’yilmasligi lozim (BHXSlari talab qilgan yoki rux’sat bergan hollardan tashqari). Daromad va xarajatlarning moddalari bir-birini qoplashga agarda BHXSlarida talab etilsa yoki ruxsat etilsa hamda salmoqli bo’lmagan operatsiyalar natijasida yuzaga kelgan foyda va zararlar, qaysiki anologik opratsiyalar natijalari bilan birlashtiriladigan hollarda yo’l qo’yiladi.

Moliyaviy hisobotlarda taqdim qilinayotgan axborotlarning o’tgan davr hisobotlaridagi ma’lumotlari bilan taqqoslanuvchanligi ta’min etiladi, agarda BHXSlarida boshqacha holat ko’zda tutilmagan bo’lsa. Hisob siyosati yuqoridagi tamoyillarga tayanishi uning BHXSlariga muvofiqligini ta’min etadi.

8-son BHXSga ko’ra, hisob siyosatini o’zgartirishga – “kompaniyalar ishlab chiqqan yangi buxgalteriya hisobi siyosati amaldagi qonunchilikka va buxgalteriya hisobi standartlari tizimi talablariga muvofiq yoki o’zgartiriladigan hisob siyosati moliyaviy steytmentlar taqdim qilish halotini yaxshilashga olib kelgan hollarda”-ruxsat beriladi. Bunda hisob siyosatidagi o’zgarishlar - “(a) joriy va kelgusi moliyaviy steytmentlarda aks ettirish, ya’ni yangi hisob siyosati joriy qilingan vaqtdan e’tiboran moddalarni hisobga olishda qo’llaniladi, (b) retroaktiv, yangi hisob siyosati qo’llanilgan vaqtdan emas, balki hisobga olinadigan moddalar yuzaga kelgan vaqtdan e’tiboran qo’llaniladi, (s) Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda alohida moddalarga ta’sirini aniqlash va shu asosda hisobot davri boshidagi taqsimlanmagan foyda summasiga o’zgartirish kiritish” - orqali amalga oshirilishi ko’zda tutilgan.

1-son BHMSda moliyaviy hisobotning hisobot davri 1 yanvardan 31 dekabrgacha belgilangan. Hisobotni taqdim qilish muddati esa keyingi hisobot davrining 15-fevraligacha belgilangan. Xalqaro standartlarda moliyaviy hisobot eng kamida har yili taqdim qilinishi qayd qilingan (uning sanalari ko’rsatilmagan) va taqdim qilish muddatlari ko’rsatilmagan.

Kompaniyaning buxgalteriya balansi minimum quyidagi chiziqli moddalarni o’z tarkibiga olishi shart: (a) asosiy vositalar; (b) investitsion mulk;; (s) nomoddiy aktivlar; (d). (e), (h), (i)dan tashqari moliyaviy aktivlar; (e) hissali qatnashish metodi bo’yicha hisobga olingan investitsiyalar; (f) biologik aktivlar (g) zahiralar; (h) savdo va boshqa debitorlik qarzlari; (i) pul mablag’lari va ularning ekvivalenti; (j) savdo va boshqa kreditorlik qarzlari; (k) baholanadigan majburiyatlar; (l) moliyaviy majburiyatlar ((j) va (k) bandlaridan tashqari) (m) soliq majburiyatlari va 12-son BHXS talablari, foyda solig’i; (n) muddati uzaytirilgan soliq majburiyatlari va muddati uzaytirilgan soliq aktivlari, 12-son BHXS. (o) xususiy kapital tarkibida berilgan ozchilik hissasi; va (r) joriy qilingan kapital va rezervlar (1-son BHXS, 1-son BHXSda 74-77-moddalarida kompaniyaning to’g’ridan to’g’ri buxgalteriya balansida yoki bo’lmasa hisobotlarga izohlarda aks ettirishi talab etiladigan axborotlar qatori ham keltirilgan.

“Foyda va zararlar to’g’risidagi” hisobot minimum quyidagi moddalarni o’z tarkibiga olishi lozim: (a) tushum; (b) operatsion faoliyat natijalari; (c) moliyalashtirish bo’yicha xarajatlar; (d) ishtirok etish metodi bo’yicha hisobga olinadigan assotsiatsiyalashgan va sho’’ba korxonalarning foyda va zararlaridagi hissasi; (e) soliqlar bo’yicha xarajatlar; (f) odatdagi faoliyatidan olingan foyda yoki zararlar; (g) favquloddagi holatlar; (h) ozchilikning hissasi; (i) hisobot davridagi foyda yoki zararlar (1-son BHXS, 81,82). 1-son BHXSning 86-95 moddalarida to’g’ridan-to’g’ri “foyda va zararlar to’g’risidagi” hisobotda yoki bo’lmasa hisobotlarga beriladigan izohlarda aks ettirilishi talab etiladigan moddalar qayd etilgan. Kompaniyalar “foyda va zararlar to’g’risida”gi hisobotida yoki unga berilgan izohlarida xarajatlarning xarakteri yoki ularning korxona doirasidagi funktsiyalariga asoslangan xarajatlar tasnifidan foydalangan holda xarajatlar tahlilini keltirishlari lozim. Tahlilning birinchi metodi xarajatlarning xarakteri metodi deb ataladi. Bu metodda “foyda va zararlar to’g’risida”gi hisobotda xarajatlar xarakteriga ko’ra (masalan, depresiatsiya va amortizatsiya, materiallar xaridi, transport xarajatlari, ish xaqi, reklama xarajatlari) va korxona ichida turli xil funktsional yo’nalishlar bo’yicha taqsimlanmaydi. Bu metod uncha katta bo’lmagan korxonalarda qo’llash qo’laydir. Xarajatlarning xarakteri metodi yordamida tasniflanishi quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin:

1. Tushum X

2. Boshqa operatsion daromad X

3. Tayyor mahsulotlar va tugallanmagan

ishlab chikarish zahiralaridagi o’zgarishlar X

4. Xom-ashyo va materiallardan foydalanish X

5. Ish xaqi X

6. Depresiatsiya va amortizatsiya xarajatlari X

7. Boshqa operatsion xarajatlar X

8. Jami operatsion xarajatlar (+yoki-3+4+5+6+7) X

9. Operatsion faoliyatdan olingan foyda (1+2-8) X

Ikkinchi metod xarajatlarning yoki “sotish tannarxi” funktsiyasi metodi deb atalib, bunda xarajatlar ularning funktsiyasiga ko’ra, sotish tannarxi, realizatsiya va ma’muriy faoliyatiga oid xarajatlarga tasniflanadi. Ushbu metod axborotfoydalanuvchilarga uyg’un axborotlarni ta’min etishda eng sinalgan va umum e’tirof usul hisoblanadi. Ushbu usulda xarajatlarning tasnifi foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotda quyidagi ko’rinishda aks ettirilishi mumkin:

Pul mablag’larining harakati to’g’risidagi hisobot moliyaviy hisobotning boshqa shakllari bilan bir qatorda axborot foydalanuvchilarga kompaniyaning sof aktivlari, moliyaviy tarkibi (likvidlik va to’lov qobiliyatini ham o’z ichiga olgan holda) o’zgarishini hamda o’zgaruvchan sharoitga va imkoniyatlarga moslashish uchun pul mablag’larining kelib tushushi va to’lovi hajmi va muddatiga ta’sir ko’rsatish qobiliyatini baholash imkoniyatini beradi. Moliyaviy hisobotning izohlarida foydalanuvchilarga foydali bo’lgan qo’shimcha axborotlarni o’z ichiga oladi. Moliyaviy hisobotga berilgan izohlarda quyidagi axborotlar o’z aksini topadi: (a) moliyaviy hisobotni tayyorlash asoslari to’g’risidagi axborotlar va salmoqli operatsiyalar va hodisalar uchun tanlangan va qo’llaniladigan hisob siyosati; (b) moliyaviy hisobotda aks ettirilmay qolgan, lekin BHXSlari talabi bilan taqdim qilinadigan axborotlarni ochib berish; (c) moliyaviy hisobotda aks ettirilmagan, lekin ob’ektiv tasavvur uchun zarur bo’lgan qo’shimcha axborotlarni taqdim qilish.

MHXS bo’yicha hisobotni tuzishning uslublari.

O’zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalar jalb qilish uchun muayyan sharoit yaratish, jumladan, vatanimiz iqtisodiy sub’ektlari faoliyatining shaffofligi va aniqligiga erishish zarur. Bu masalani amalga oshirish moliyaviy hisobotlarning umumqabul qilingan jahon standartlarini – moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini qo’llash bilan bog’liq. Bu “Korporativ boshqaruv tizimidagi printsip va yondashuvlarni tubda o’zgartirish, ishlab chiqarish, tashqi iqtisodiy va investitsiya jarayonlariga zamonaviy xalqaro korporativ menejment standartlarini joriy etish jiddiy e’tiborni talab qiladi”1

Mustaqilligimizning dastlabki davridan boshlab bu borada ko’plab ishlar amalga oshirildi, jumladan, 1994 yilda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, O’zbekiston Respublikasini jahon hamjamiyatiga integratsiyalash, xalqaro statistik taqqoslashlarni o’tkazish, istiqbolni belgilash - tahlil qilish ishlari darajasini oshirish va xalq xo’jaligi boshqarishning iqtisodiy uslublariga o’tish uchun ishonchli axborot bazasi bilan ta’minlash maqsadida qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasining xalqaro amaliyotida qabul qilingan hisobga olish va statistika tizimiga o’tish davlat dasturi to’g’risida”gi Vazirlar Mahkamasining Qarori asosida buxgalteriya hisobi tizimini xalqaro standartlar asosida tashkil qilish bo’yicha qator ishlar amalga oshirildi. Xususiy investitsiyalar, jumladan xorijiy investitsiyalar uchun qulay muhitni ta’minlab, bozor infratuzilmasining muhim elementi sifatida shakllanishi lozim bo’lgan bozor iqtisodiyotida buxgalteriya hisobi kontseptsiyasi O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi buxgalteriya hisobi bo’yicha metodologik kengash va Professional buxgalterlar instituti Milliy Kengashi (hozirgi Buxgalterlar va auditorlar milliy assotsiatsiyasi) tomonidan 1994 yil 29 dekabrda tasdiqlangan edi. Unda respublikamizda endigina vujudga kelayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobi tizimini qurish asoslari mustahkamlab berilgan. O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimini rivojlantirish strategiyasi, buxgalteriya hisobi va hisobotida shakllanadigan hisob axborotining sifatini oshirish hamda ushbu axborotdan manfaatdor foydalanuvchilarning kafolatli foydalana olishlarini ta’minlab berishga qaratilgan.

Buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimida amalga oshirilayotgan o’zgarishlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining moliyaviy natijalari va moliyaviy holati haqidagi manfaatdor foydalanuvchilar uchun foydali bo’lgan axborotni shakllantirishni ta’minlashga qaratildi. Buxgalteriya hisobi va hisobotini isloh qilishning asosiy instrumenti sifatida moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari asosida milliy standartlar qabul qilindi.

Buxgalteriya hisobi va hisoboti taraqqiyotida muayyan yutuqlarga erishilgan bo’lsada, shu bilan birga jiddiy muammolar ham mavjud bo’lib, ularga:

- MHXS asosida tuziladigan buxgalteriya hisobotlarining rasmiy statusi,shuningdek

MHXSni qo’llashning zaruriy infratuzilmasining mavjud emasligini;

- xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan, milliy standartlar asosida tayyorlangan buxgalteriya hisobotlarini transformatsiya qilish orqali MHXS bo’yicha jamlangan moliyaviy hisobotlar tayyorlash uchun asossiz katta xarajatlarni;

- buxgalteriya hisobotlari sifatini nazorat qilish tizimining kuchsizligi, shu jumladan, buxgalteriya hisobotlari auditi sifatining yuqori emasligini;

- kasbiy jamoat birlashmalari va boshqa manfaatdor birlashmalarning, shu bilan birga buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilarning buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish, hamda buxgalterlik va auditorlik kasbini rivojlantirishda ishtirokining etarli emasligini;

- ko’pchilik buxgalter va auditorlarni kasbiy tayyorlash darajasining past darajadaligi, shuningdek MHXS bo’yicha tayyorlangan axborotdan foydalanish ko’nikmalarining etarli emasligini kiritish mumkin. Mavjud yuzaga kelgan buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimi unda shakllangan axborotning ishonchliligi va tegishli darajadagi sifatini ta’minlab bera olmaydi, shuningdek, ushbu axborotdan foydalana olish imkoniyatlarini sezilarli darajada cheklaydi.

Bugungi kunda O’zbekistonda buxgalteriya hisobi va hisobotining kelgusi taraqqiyoti uchun qulay sharoit vujudga kelmoqda. Buxgalteriya hisobi va hisoboti ob’ektlarining aksariyat qismini o’z ichiga oluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar amalga kiritilgan, ammo ushbu hujjatlarni Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari va ularga bo’lgan talablarning o’zgarib borayotganligi nuqtai-nazaridan tubdan ko’rib chiqish lozim. Chunki ushbu me’yoriy huquqiy hujjatlar qabul qilingandan so’ng MHXSlarda kata o’zgarishlar bo’lgan. Respublikamizda 2015-2018 yillarda barcha aktsiyadorlik jamiyatlari yillik moliyaviy hisobotni nashr etishi va Xalqaro audit standartlari hamda Xalqaro moliyaviy hisob standartlariga muvofiq tashqi audit o’tkazishi belgilangan. Aktsiyadorlik jamiyatlari faoliyati samaradorligini

oshirish va korporativ tizimini takomillashtirish maqsadida aktsiyadorlik jamiyatlarining yillik moliyaviy hisobotlarini moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlarga muvofiq tayyorlash hamda nashr qilish ko’zda tutilmoqda.

1 Karimov I.A. Mamlakatimizni 2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi .//Xalq so’zi gazetasi. 2015 yil 18 yanvar

Bugungi kunda nafaqat aktsiyadorlik jamiyatlarida, balki boshqa xo’jalik jamiyatlari, “Aktsiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora tadbirlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4720-sonli Farmoni. xususiy korxonalar, oilaviy korxonalar kabi tashkiliy-huquqiy shaklga ega tadbirkorlik sub’ektlarida ham MHXSdan foydalanishga o’tishni sur’atini oshirish zarur deb hisoblaymiz. O’rta muddatli istiqbolda buxgalteriya hisobi va hisobotini rivojlantirish, buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimining o’ziga xos funktsiyalarini O’zbekiston iqtisodiyotida muvaffaqiyatli va izchil bajarilishi uchun maqbul zamin va sharoit yaratish zarur. Xususan, manfaatdar ichki va tashqi foydalanuvchilar (mulkdorlar, investorlar, kreditorlar, davlat hokimiyati organlari, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning boshqaruv xodimlari va b.) tomonidan iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun zarur bo’ladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati to’g’risidagi aniq va shaffof axborotni shakllantirish imkoniyatini yaratish lozim. Kelgusi taraqqiyotning mohiyati, samarali hisob jarayonini tuzish va zaruriy infratuzilmani yaratish yo’li bilan MHXSdan foydalanishni faollashtiris h hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi va hisobotni quyidagi asosiy yo’nalishlarda rivojlantirish zarur:

- buxgalteriya hisobi va hisobotlarda shakllanadigan axborot sifatini oshirish;

- MHXSni qo’llash infratuzilmasini yaratish;

- buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish tizimini o’zgartirish;

- buxgalteriya hisobotlari sifat nazoratini kuchaytirish;

- tashkilotlarda buxgalteriya hisobotlari auditi, buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish bilan band bo’lgan mutaxassislarning, shuningdek buxgalteriya hisobotlaridan foydalanuvchilarning malakasini sezilarli darajada oshirish. O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi, o’z ichiga statistik va operativ-texnik hisobni ham oladigan, yagona hisob va hisobot tizimining bir bo’lagi sifatida rivojlanishi zarur.

Ushbu tizimning birligini ta’minlovchi muhim omil bo’lib boshlang’ich hisob hisoblanib, u har bir hisob turi ehtiyoji, vazifalari va metodologiyasiga mos holda umumlashtirish, tizimlashtirish va kelgusi yig’ish uchun ma’lumotlar manbasi sifatida xizmat qiladi. Rivojlanish jarayonida buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimi birligi va yaxlitligini qo’llab quvvatlash uchun ushbu tizim barqarorligini ta’minlash alohida dolzarblik kasb etadi. Jahon tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, buxgalteriya hisobi va hisobotining rivojlanishi mamlakatdagi iqtisodiy jarayonlarning o’zgarishi bilan uzviy aloqadorlikda amalga oshirilishi va xo’jalik mexanizmi rivojlanish darajasi va xarakteriga javob berishi lozim . Buxgalteriya hisobi va hisobotini o’zgartirish jarayonlarini asossiz paysalga solishga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Shu bilan birga buxgalteriya hisobi va hisobotidagi o’zgarishlarni xo’jalik mexanizmidagi o’zgarishlar va bozor institutlarining real ish olib borishiga mos bo’lmagan holda jadallashtirish iqtisodiyotdagi moliyaviy axborotning sifatini pasayishiga, MHXSning obro’sizlanishiga, shuningdek moliyaviy tartib-intizomning susayishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari MHXSga o’tish, axborotni yig’ish va qayta ishlash jarayonlarining yangicha metodlarini amalda qo’llashni o’zlashtirib olish ma’lum vaqt talab qiladi. Buxgalteriya hisobi va hisobotidagi o’zgarishlar, jumladan MHXSga o’tish jarayoni jamoatchilikning kasbiy tayyorgarligi, shuningdek davlat hokimiyati organlarining ehtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olgan holda bosqichma-bosqich amalga oshirilishi lozim .

Buxgalteriya hisobi va hisobotini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining barcha tarmoq va sohalariga taalluqli. Shu bilan birgalikda buxgalteriya hisobi sohasida islohotlarni amalga oshirish iqtisodiyotning ayrim tarmoq va sohalarida (jumladan, notijorat tashkilotlari, bank tizimi) o’ziga xos xususiyatlarga ega. Buxgalteriya hisobi va hisobotini rivojlantirishning asosiy yo’nalishi – unda shakllanadigan axborot sifatini oshirish. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, axborotning foydaliligiga bevosita MHXSdan foydalanish orqali yoki ular asosida milliy buxgalteriya hisobi tizimini qurish asosi sifatida foydalanish orqali erishish mumkin. Zamonaviy buxgalteriya hisobi o’zida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan yuridik shaxs buxgalteriya hisobotlarini (individual buxgalteriya hisoboti) va jamlanma moliyaviy hisobotni tayyorlashda foydalaniladigan axborot bazasini ifodaetadi. Bundan tashqari buxgalteriya hisobotida shakllandigan axborotdan boshqaruv, soliq, statistik hisobotlar, nazorat qiluvchi organlar uchun hisobotlar tayyorlash uchun foydalaniladi. Zarurat tug’ilganda ushbu ma’lumotlar asosida boshqa shakldagi hisobotlar tayyorlanishi lozim .

Shu sababdan buxgalteriya hisobi sohasida asosiy vazifa bu hisob jarayonini tashkil qilishning biror-bir hisobot shaklini tuzishga bevosita bog’lanib qolmasligini ta’minlashdan iborat. Hisob jarayonini tashkil qilishning talab va printsiplari, shuningdek buxgalteriya hisobining asosiy qoidalari MHXS talab va printsiplarini hisobga olgan holda o’rnatilishi lozim-ki, bu xo’jalik yurituvchi sub’ektlar turli xil hisobot shakllari, jumladan MHXS uchun axborotni shakllantirish imkoniga ega bo’lsin. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni ayrim toifalari buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan tartibini qo’llashlari mumkin. Buxgalteriya hisobi metodi elementi sifatida individual buxgalteriya hisoboti ikkita axborot va nazorat funktsiyalarini bajaradi. Bir tomondan u xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyatining moliyaviy natijalari va moliyaviy holatini tavsiflaydi. Boshqa tomondan esa u har bir hisob tsikli yakunida buxgalteriya hisobima’lumotlarining aniqligi va to’g’riligini tizimli nazorat qilish imkonini beradi. Bundan kelib chiqib barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar har bir hisobot davri uchun individual buxgalteriya hisobotlari tuzishlari shart.

Individual buxgalteriya hisoboti quyidagilar uchun mo’ljallangan:

- Xo’jalik yurituvchi sub’ektning yakuniy moliyaviy natijasi – sof foyda (zarar)ni aniqlash va uni mulkdorlar o’rtasida taqsimlash uchun;

- Nazorat qiluvchi organlarga taqdim qilish uchun;

- Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bankrotlik belgilarini aniqlash uchun;

- Statistik kuzatish va makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning yagona davlat bazasini shakllantirish uchun;

- Xo’jalik yurituvchi sub’ektni boshqarishda ishlatish, sud ishlarida va soliqqa tortishda foydalanish uchun.

Individual buxgalteriya hisoboti sohasida asosiy vazifa manfaatdor foydalanuvchilarni sifatli, ishonchli va xo’jalik yurituvchi sub’ekt haqida solishtirish mumkin bo’lgan, uni jonli aks ettiradigan axborotdan kafolatli foydalana olish imkoniyatini yaratib berishdan iborat. Ushbu masalani hal qilish uchun individual buxgalteriya hisobotini xalqaro standartlari (IAS, IFRS) asosida ishlab chiqiladigan buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS) bo’yicha tuzish lozim. Kelajakda tajribaning ortib borishi natijasida ayrim xo’jalik yurituvchi sub’ektlar doirasi tomonidan individual buxgalteriya hisobotini buxgalteriya hisobining milliy standartlari o’rniga MHXS (IAS, IFRS) bo’yicha tuzish imkoniyatlarini baholash maqsadga muvofiq. Ayrim hollarda BHMS buxgalteriya hisobotlarida axborotni shakllantirish va taqdim qilishga bir qancha muqobil yondashuvlarni ko’zda tutis hi mumkin. Shunday bo’lsa ham, turli xil xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning buxgalteriya hisobotlarini solishtirish imkoniyatini oshirish uchun yuqoridagi holatlar cheklanishi va kelgusida uzluksiz qisqartirib borish lozim . BHMS ayrim toifa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan tayyorlanadigan individual buxgalteriya hisobotida ochib beriladigan turli xil hajmdagi axborotni nazarda tutishi mumkin, jumladan, soddalashtirilgan buxgalteriya hisoboti tuzishni. Jamlangan moliyaviy hisobot, buxgalteriya hisobotlarining bir turi bo’lib, nazorat qilish munosabatlariga asoslangan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar guruhi faoliyatining moliyaviy natijalari va moliyaviy holatini tavsiflash uchun mo’ljallangan. Jamlangan moliyaviy hisobot faqat axborot funktsiyasini bajaradi va u manfaatdor tashqi foydalanuvchilarga taqdim qilinadi. Bunday hisobot foydalanuvchilar tomonidan iqtisodiy qaror qabul qilishda asosiy moliyaviy axborot manbalaridan biri bo’lishi lozim .

Jamlangan moliyaviy hisobotlar sohasida asosiy vazifa manfaatdor foydalanuvchilarni xo’jalik yurituvchi sub’ektlar guruhi haqida sifatli, ishonchli va solishtirish mumkin bo’lgan axborotdan kafolatli foydalana olish imkonini yaratishdan iborat. Ushbu vazifani hal qilish uchun jamlangan moliyaviy hisobotni MHXS bo’yicha tuzishni hamda majburiy audit va hisobotlarni chop qilishni majburiy qilib belgilash lozim. Boshqaruv hisoboti xo’jalik yurituvchi sub’ektni boshqarishda (rahbariyat, boshqa boshqaruv xodimlari) foydalanish uchun mo’ljallangan. Shuning uchun ushbu hisobotning tarkibi, davriyligi, muddati, shakli va uni tuzish tartibini xo’jalik yurituvchi sub’ekt mustaqil belgilaydi. Shu bilan birga boshqaruvning ilg’or amaliyoti shuni ko’rsatmoqdaki, boshqaruv hisobotlarini tuzish tartibi va tarkibi, individual buxgalteriya hisobotlari va jamlanma moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda foydalaniladigan printsiplar asosida ishlab chiqilsa, bunday tayyorlangan boshqaruv hisobotlari yanada foydali va samarali bo’ladi. Boshqaruv hisoboti sohasida asosiy vazifa bo’lib, boshqaruv hisobini tashkil qilishdagi ilg’or tajribalarni, hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni boshqarishda boshqaruv hisobidan foydalanish tajribalarini keng ommalashtirish hisoblanadi. Soliq hisobotlarini (soliq deklaratsiyalari) tuzish soliq qonunchiligi bilan belgilangan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun majburiy hisoblanib, fiskal (xazina) maqsadlari uchun mo’ljallangan. Soliq hisobotlari buxgalteriya hisobida shakllanadigan axborot asosida ularni soliq qonunchiligi qoidalari bo’yicha tuzatish yo’li bilan tuzilishi shart. Soliq hisoboti sohasida asosiy vazifa – soliq hisobi qoidalarini buxgalteriya hisobi qoidalariga yanada yaqinlashtirish yo’li bilan uni tuzish xarajatlarini kamaytirishdan iborat. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida MHXSlarini keng joriy qilishning zaruriy sharti bevosita xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solishda ushbu standartlardan foydalanish imkonini beradigan infrastrukturani yaratishdan iborat.

Asosiy elementlar:

- O’zbekistonda MHXSlarni qonunan e’tirof etish;

- MHXSni qo’llash tajribasini ommalashtirish va umumlashtirish mexanizmi;

- MHXS bo’yicha tayyorlangan buxgalteriya hisobotlari sifatini nazorat qilish, shu jumladan audit;

- MHXSni o’qitish.

O’zbekiston Respublikasida MHXSni keng qo’llash uchun uning qonunan e’tirof qilinishi muhim ahamiyatga ega. Jumladan, MHXS bo’yicha tayyorlangan jamlanma moliyaviy hisobot rasmiy hisobotlarning bir shakli sifatida e’tirof qilinishi lozim. Har bir MHXSni (shu jumladan sharhlarni ham) ma’qullash jarayonining maqsadi – ularni O’zbekiston Respublikasi me’yoriy huquqiy hujjatlari tizimiga kiritish. Bunday tartib(jarayon) professional jamoatchilik ekspertizasi va har bir standartni amalga kiritishni o’z ichiga olishi lozim. Ushbu jarayon:

- MHXSni O’zbekiston Respublikasi hududida qonuniy kuchga kiritishni;

- MHXSdan chetga chiqishga yo’l qo’ymaslikni;

- O’zbekiston Respulikasidagi iqtisodiy jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olishni;

- moliyaviy axborotning iqtisodiyotga mos kelishini ta’ minlashi lozim.

Favqulodda holatlarda O’zbekiston Respublikasida vujudga kelgan iqtisodiy vaziyatni hisobga olgan holda muayayyan bir MHXSni ma’qullashni ma’lum muddatga to’xtatib turish (rad qilish) mumkin. Shu bilan birga biron-bir standartning bir qismini ma’qullash ham mumkin emas.

MHXSni qo’llash tajribasini ommalashtirish va umumlashtirish mexanizmi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan standartlarni bir xil va navbati bilan qo’llash va ular haqida mos moliyaviy axborot berish uchun muhim. Bunday mexanizm MHXSni qo’llash bo’yicha turli xil axborot-metodik materiallar bo’lishini nazarda tutib, ular faqat tavsiyaviy xarakterga ega. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish tizimini rivojlantirish shunday modelni yaratishga qaratilishi lozimki, u barcha manfaatdor tomonlar qiziqishlarini hisobga olib, xarajatlarni kamaytirib va tartibga solish samaradorligini oshirishi lozim. Ushbu model asosida davlat hokimiyati organlari va kasbiy birlashmalarning (O’zbekiston Respublikasi buxgalterlar va auditorlar milliy assotsiatsiyasi, O’zbekiston Auditorlar Palatasi, O’zbekiston buxgalterlar federatsiyasi va boshqa manfaatdar jamoat tashkilotlari) oqilona birligi yotadi.

Davlat hokimiyati organlari va kasbiy birlashmalar o’rtasida funktsiyalarning taqsimlanishi quyidagicha bo’lishi lozim . Buxgalteriya hisobi va hisoboti iqtisodiyot va tadbirkorlik faoliyati sohasida axborotga bo’lgan konstitutsion huquqni ta’minlagan holda O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy makon va bozor birligining kafolatidan biri hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti yagonaligini va ushbu tizimni rivojlantirishning maqsadga muvofiqligini ta’minlab berishi, ko’plab manfaatdor foydalanuvchilar qiziqishlarini hisobga olishi hamda izchillikni ta’minlashi lozim. Ushbu jarayonda Davlat hokimiyati organlari va Kasbiy birlashmalar zimmasiga yuklatiladigan vazifalarni quyidagi chizmalardan ko’rish mumkin. Buxgalteriya hisobi va hisoboti standartlarining jamiya t uchun ahamiyatini e’tiborga olgan holda, birinchi navbatda standartlarning adekvatligi va sifatiga qat’iy ishonch hamda ularga to’liq ishonish mumkinligiga asoslangan holda ularni har taraflama e’tirof etish. Standartlarni tan olish (e’tirof etish) uchun ularni qabul qilish jarayoniga kasbiy hamjamiyatni jalb qilish lozim. Ular milliy standartlar loyihalarini tayyorlashadi va (yoki) standartlarning kasbiy jamoatchilik ekspertizasini o’tkazishadi.

O’z navbatida davlat hokimiyati organlari milliy standartlarni ishlab chiqishni tashkil qiladi, standartlarni tasdiqlashga tayyorlaydi va ularni tasdiqlaydi, yuridik jihatdan rasmiylashtirish, ro’yxatdan o’tkazish va standartlar reestriga kiritish ishlarini amalga oshiradi. Kasbiy hamjamiyatning standartlarni qabul qilish jarayonida, buxgalteriya hisobotlaridan foydalanuvchilardan hamda kasbiy hamjamiyatning yuqori malakali, mashhur va obro’li vakillaridan iborat bo’lgan maxsus organi orqali qatnashishlari maqsadga muvofiq.

Xulosa

Bugungi kunda iqtisodiyotimizga bozor elementlari va xalqaro tajribalarning tadbiq etilib borishi barcha xo‘jalik mexanizmini hamda oliy ta’lim tizimini takomillashtirishni va uni axborot ta’minotining asosi bo‘lgan moliyaviy hisob va tahlil sohasida tub islohotlarni o‘tkazish zaruriyati yuzaga keldi. Ma’lumki, yaqin yillargacha hisob tizimi faqatgina xo‘jalik muomalalarini qayd qilish va hisob hujjatlarini saqlash vositasi bo‘libgina xizmat qilardi. Bozor munosabatlariga o‘tish esa buxgalteriya hisobining haqiqiy vazifalarining naqadar serqirra ekanligini yanada kengroq ochib berdi. Birinchidan, buxgalteriya hisobi xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini boshqarishning ajralmas bo‘lagiga aylandi. Ikkinchidan, turli xil foydalanuvchilarni buxgalteriya axborotlari bilan ta’minlash markaziy masalalardan biriga aylandi. Va, nihoyat, zamonaviy buxgalter faqatgina hisob is hlarini yuritibgina qolmay, balki buxgalteriya ma’lumotlarini tahlil qilish, korxona iqtisodiy holatini tavsiflovchi turli xil koeffitsiyentlarni hisoblash, xo‘jalik jarayonlariga baho berish, korxona istiqbolini belgilay olishi kerak. Bundan tashqari malakali zamonaviy buxgalter auditorlik faoliyati bilan shug‘ullana olishi kerak.Shunga ko‘ra, iqtisodiyotda faoliyat yuritadigan buxgalter kadrlarga alohida talablar qo‘yildi. Moliyaviy hisob fani asosiy ixtisoslik fani hisoblanib, iqtisodiyot bo‘g‘inining ajralmas qismi hisoblangan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga kadrlar etkazib berishda muhim rol o‘ynaydi