Молиявий ҳисоб

1.1-жадвалнинг давоми
Балансда йил 
охирига 
захираларни 
баҳолаш 
Баҳолаш усуллари: 
Индивидуал 
харажатларни 
идентификациялаш, 
ўртача 
таннарх, FIFO, муқобил усул - LIFO 
Ахборотларн
и очиб бериш 
Иқтисодиётни ривожлантириш учун етарли даражада батафсил 
очиб берилади. 
Молиявий ҳисоботда қуйидагилар очиб берилиши лозим: 
а) товар-моддий захиралар қийматини аниқланиши чоғида қабул қилинган ҳисоб сиёсати, шу жумладан товар-
моддий захиралар қийматини баҳолашнинг қўлланадиган усуллари; 
б) товар-моддий захираларнинг якуний баланс суммаси ва баланс суммаси ташкилотга мувофиқ келадиган 
таснифда; 
в) сабабларини баён этган ҳолда, товар-моддий захираларни сотишнинг соф қийматига қадар жиддий 
ҳисобдан чиқариш; 
г) ҳар қандай қисман ҳисобдан чиқарилган суммани ошириш суммаси; 
д) хўжалик фаолиятининг ҳисобдан чиқарилган товар-моддий захираларни тиклашга олиб келган ҳолатлари 
ёки воқеалари; 
е) мажбуриятлар учун кафолат сифатида гаровга қўйлган товар-моддий захиралрнинг баланс қиймати; 
ж) ҳисобот даврида чиқиб кетадиган товар-моддий захиралар таннархи. 
Сотишнинг 
соф қиймати 
Сотиш мумкин бўлган соф қиймат – бу нормал шароитда 
кутилаётган сотиш баҳоси (сотиладиган ҳолатга келтириш ва 
сотиш харажатлари чегириб ташланган ҳлода). 
Товар-моддий захиралар, агар сотишнинг соф қиймати уларнинг таннархидан паст бўлса, сотишнинг соф 
қиймати бўйича акс эттирилади. Сотишнинг соф қиймати товар-моддий захираларнинг ҳар бир бирлиги (тури) 
бўйича белгиланади. 

---

149 

---

Товар–моддий захиралар ташқи мол етказиб берувчилар ва ишлаб 
чиқариш истеъмолчилари ўртасидаги боғловчи халқа бўлганлиги сабабли 
захира даражаси: ишлаб чиқаришнинг тавсифи ва ҳажми, ишлаб 
чиқариладиган маҳсулот турлари (хусусиятлари), барқарор таъминлаш ва 
келгусидаги реализация имкониятлари, сотиб олиш харажатлари билан 
белгиланади. 
Товар–моддий 
захираларни 
ҳисобга 
олиш 
бўйича 
хориж 
тажрибасини 
ўрганиш 
ҳамда 
бухгалтерия 
ҳисобининг 
халқаро 
стандартлари (2–IAS) ва №4–«Товар–моддий захиралар» номли 
бухгалтерия ҳисоби миллий стандарти (№4- БҲМС) тамойилларини 
қиёсий таҳлил қилиш асосида қуйидаги хулосалар шакллантирилди: 
Xалқаро стандартларнинг асосий қоидалари №4–«Товар–моддий 
захиралар» номли БҲМСда ўз аксини топган ва товар–моддий 
қийматликлар 
кирими 
ва 
чиқими 
(ишлатишини)ни 
баҳолашда 
ўхшашлигидан далолат беради. Бу эса ҳисоботларни халқаро стандартлар 
талабларига мувофиқ тузиш учун муҳим аҳамиятга эга. 
Лекин умумий қоидалар ва тамойилларнинг ўхшашлиги билан бир 
қаторда ушбу ҳужжатлар мазмунида фарқлар яққол намоён бўлмоқда. 
Қишлоқ хўжалик корхоналарида товар–моддий захираларни ҳисобга 
олиш қоидалари ва амалларининг консервативлиги сақланиб қолмоқда. 
Товар–моддий захиралар янги қиймат яратиш жараёнида иштирок 
этадиган маблағлар доиравий айланишининг барча босқичларини қамраб 
олади. Шу муносабат билан товар–моддий захираларнинг барча турлари, 
тугалланмаган ишлаб чиқаришни қўшган ҳолда, ҳаракатланиши, ўзгариши 
ва қоидаларини ҳисобга олган ҳолда сотиш ҳажми, сотилган 
маҳсулотларнинг таннархи ва ялпи фойда билан таққосланиши лозим. 
Материаллар ҳар қандай хўжалик жараёнини амалга оширишнинг 
шарти бўлсада, улар ҳисобини тартибга солувчи ҳужжатларда, хусусан
№4–БXМСда материалларга иқтисодий категория сифатида таъриф 
берилмаган. 
Муаммони 
чуқур 
ўрганиш 
асосида 
товар–моддий 
захираларнинг мазкур таркибий қисмини, унинг иқтисодий моҳиятини акс 
эттирадиган қуйидаги таърифини таклиф қиламиз. 
Материаллар – товар-моддий захираларининг бир қисми бўлиб, 
қуйидагилар учун мўлжалланган: кейинчалик сотилиши мўлжалланган 
маҳсулотни ишлаб чиқариш, тайёрлаш учун ишлатиш; сотиш учун 
мўлжалланган ишларни бажариш ва хизмат кўрсатиш; бошқарув 
эҳтиёжлари учун корхонанинг ичида ишлатилиши; корхонанинг оддий 
тижорат фаолиятида сотиш кабилар. 
Шундай қилиб, ўтказилган таҳлил натижалари №4-«Товар-моддий 
захиралар» номли БҲМСда акс эттирилган, товар-моддий захиралар 
тўғрисидаги ҳисоб ахборотларини шакллантириш услубияти бозор 
шароитига, молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари ва жаҳон 
амалиётига кўп жиҳатдан фақат шаклангина мос келади деб таъкидлашга 
тўлиқ асос беради. Амалиётда эса товар-моддий захираларни ҳисобга 
олишнинг тамойиллари, қоидалари ва амаллари аввалгидек қолмоқда, яъни 

---

давлат назорат, хусусан солиқ органларининг талабларини қондиришга 
қаратилган, қатъий ўрнатилган тартиб сақланиб қолмоқда. Бу вазият эса 
қишлоқ хўжалик корхоналарида инвестицион муҳит ва бутун аграр 
секторда бозор инфратузилмалари элементларининг ривожланишига 
тўсқинлик қилади.