Молиявий бошқарув моҳияти, ривожланиш босқичлари

     

 

 

                    Sug‘urta  tashkilotlarida  m

oliyaviy          menejment  bajaruvchi 

funksiyalar mavjud. 

            

 

Sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  menejmenti      boshqaruvchi  

tizimning  strukturaviy    shakllanishini    aks    ettiradi.  Sug‘urta  tashkilotlarining 

moliyaviy    menejmenti    funksiyalarini    2    guruhga  aratamiz:    boshqaruv    ob’ekti  

funksiyalari  va  boshqaruv  sub’ekti  funksiyalari. 

Moliyaviy menejmentning umumiy  chizmasi   

---

 

15 

 

 

 

Boshqaruv  ob’ekti  funksiyalariga  quyidagilar  kiradi:   

-pul  aylanishini  tashkil  etish;   

-moliyaviy    mablag‘lar    va    investitsion    instrumentlar    (vosita  )    bilan  

ta’minlash  moliyaviy  ishni  tashkil  etish  va  boshqalar.   

Boshqaruv    sub’ekti    funksiyasi    umumiy    faoliyat    turini    aks    ettirib,    u  

moliyaviy    ishda    va    xo‘jalik    jarayonida    odamlarning    munosabatlariga    ta’sir  

qilishni    amalga    oshirish    yo‘nalishini    ifodalaydi.    Bu    funksiyalar    boshqaruv  

faoliyatining  aniq  bir  ko‘rinishi  bo‘lib,  ular  axborotlarni  yig‘ish, bir  tizimga  

solish,  uzatish,  saqlash,  qarorni  ishlab  chiqish,  qabul  qilish  va  uni  buyruqqa  

aylantirish    kelib    chiqadi.    Gap    rejalashtirish,    prognozlashtiruv,    (bashorat  )  

tashkillashtirish,    tartibga    solish,    muvofiqlashtirish,    rag‘batlantirish,    nazorat  

kabilarda  borayapdi. 

            Rejalashtirish  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy    menejmentda    muhim 

ahamiyat  kasb  etadi.    Buyruq    berish    uchun    topshiriq    tuzish    lozim,    harakat  

dasturini    ishlab    chiqish    kerak,    buning    uchun    moliyaviy    chegara    tadbirlar,  

daromad    olish,    moliyaviy    resurslardan    samarali    foydalanish    rejalari    ishlab  

Бошыарувчи кичик тизим(субъект) 

Молия 

диррекцияси 

Молия менежери 

Бошыарилувчи кичик тизим( объект) 

Пул  

айлан

маси 

Капит

ал 

айлан

иши 

Молиявий 

ресурслар 

ва 

манбаалар 

Молиявий 

муносабатлар 

---

 

16 

chiqiladi.    Boshqaruv    funksiyasi  –  moliyaviy    rejalashtirish  –  reja    topshirig‘ini  

ishlab    chiqish    bo‘yicha    ham,    ularni    amalga    oshirish    bo‘yicha    ham    barcha  

chora    tadbirlar    majmuasini    qamrab    oladi.    YAna    moliyaviy    rejalashtirish  

odamlar    tomonidan    aniq    moliyaviy    chora  –  tadbirlar    rejasini    ishlab    chiqish  

jarayonini  o‘zida  aks  ettiradi. 

            Prognozlashtirish

  – 

(grekcha    prognoses  –  oldindan    ko‘rish  )    moliyaviy  

menejmentda  uzoq  istiqbolga  moliyaviy  holatni    o‘zgartirishni  ishlab  chiqish  

tushuniladi. 

            Prognozlashtirish    rejalashtirishdan    farqli    hamda    ishlab    chiqilgan  

prognozni    bevosita    amaliyotga    tadbiq    etish    vazifasini    oldiga    qo‘ymaydi.  

Prognozlar    tegishli    o‘zgarishlarni    oldindan    ko‘rishni    o‘zida    aks    ettiradi.  

Prognozlashtirishning    o‘ziga    xos    tomonlaridan    yana    biri    moliyaviy  

ko‘rsatkichlarni    tashkil    etishdagi    muqobillikdir.    YUqoridagi        ko‘rsatkichlar  

moliyaviy    holat    rivojlanishini    variantliligini    aniqlaydi.    Ushbu    variantlar  

ob’ektidagi    jarayonlardagi    xodisalarning    variantliligi    namoyon    bo‘layotgan  

tendensiyalar    asosida    ishlab    chiqiladi.    Prognozlashtirish    eksport    baholarini  

hisobga    olgan    holda    o‘tmishni    kelajakka    ekstraponyasiyalash    asosida    ham  

amalga  oshirilishi  mumkin.  Ushbu  o‘zgarishlar  tasodifan  yuz  berishi  mumkin. 

            Tashkil    qilish

  – 

funksiyasi  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  

menejmentda    ma’lum    bir    qoida    va    ko‘nikmalar    asosida    moliyaviy    dasturni  

birgalikda    amalga    oshiruvchi    odamlarni    birlashtirishdan    iborat.  Ularga  

boshqaruv  organlarini  tashkil  qilish,  boshqaruv  apparati  strukturasini  qurish,  

boshqaruv  bo‘linmalari  o‘rtasida  o‘zaro  aloqalarni  o‘rnatish,  me’yoriy  qoida  

va  me’yorlarini,  uslubiyotlarini  ishlab  chiqish  va  boshqalar. 

            Tartibga    solish  –  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy    menejmentda  

boshqaruv    ob’ektiga    ta’sir    qilish    bo‘lib,    u    orqali    moliyaviy    tizim  

barqarorligiga    erishiladi.    Tartibga    solish    asosan    grafiklar    chetlashishlari,  

rejalarni  olish  chora – tadbirlarini  o‘z  ichiga  oladi. 

---

 

17 

            Muvofiqlashtirish

 

–  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy    menejmentda  

boshqaruv  tizimining  barchasi,  ya’ni  boshqaruv  apparati  va  mutaxasislarning  

kelishuvini  ta’minlab  turish. 

            Rag‘batlantirish  –  sug‘urta  tashkilotlarining    moliyaviy    menejmentda  

moliyaviy    xizmatchilarning    o‘z    ish    natijalariga    qiziqishni    uyg‘otishda  

ifodalanadi.    Rag‘batlantirish    vositasida    sarf    qilingan    mehnat    miqdori    va  

sifatiga    qarab    moddiy    va    ma’naviy    qiymatlari,    boyliklarni    taqsimlashni  

boshqarish  amalga  oshiriladi. 

            Nazorat  –  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy    menejmentda    moliyaviy  

ishlarni  tashkil  qilish,  moliyaviy  rejalarni  tekshirishdan  iborat. 

            Nazorat    vositalarida  –  moliyaviy    mablag‘larni    ishlatilganligi    haqida  

ma’lumotlar    yig‘iladi,    ob’ektning    moliyaviy    xolati    tekshiriladi,    qo‘shimcha  

rezrvlar  topiladi,  imkoniyatlar  qidiriladi. 

            U    orqali    moliyaviy    dasturlarni    moliyaviy    menejment    qayta    tashkil  

(ya’ni    moliyaviy    menejment    dasturini)    qilish    zaruriyati    ko‘rib    chiqiladi.  

Nazorat  moliyaviy  natijalarni  tahlil  qilishni  ko‘zda  tutiladi. 

            Tahlil  –  moliyani    rejalashtirishning    bir    qismidir.    Demak,    moliyaviy  

nazorat  moliyaviy  rejalashtirishning  bir  qismi  deb  qaralishi  lozim  bo‘lib,  u  

moliyaviy    rejalarning    bajarilishini,    qabul    qilingan    qarorlarning    bajarilishini  

nazorat  etadi. 

            Boshqaruv    topshiriqlarini        qilishga    yondoshish    turli    tushgan    bo‘lishi  

mumkin.    SHuning    uchun  sug‘urta  tashkilotlarida  moliyaviy    menejment    ko‘p  

variantlidir.    Moliyaviy    menejmentning    ko‘p    variantliligi      va    moliyaviy  

kombinatsiyalarining    o‘xshash    bo‘lmasligi,    moslashuvchan    va    notakror  

bo‘lgan  xo‘jalik  vaziyatlarga  ta’sir  qilish  usullarini  anglatadi. 

            Sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy    menejmentida    asosiysi    maqsadni  

to‘g‘ri  qo‘yish zarur. Qo‘yilgan maqsad  boshqaruv  ob’ekti  manfaatlariga  javob  

berishi    lozim.    Moliyaviy    menejment      dinamik  xarakterga  ega.    Uning  

samaradorligi        moliyaviy    bozordagi    o‘zgarishlarga,    moliyaviy    holat    va  

ob’ektning    moliyaviy    holatiga      bog‘liq.    SHu  sababli    moliyaviy    menejment  

---

 

18 

boshqaruvning    standart    usullarini    bilishga      asoslanadi.    Bundan    tashqari  

moliyaviy    menejment        moliyaviy    vaziyatni    tezkor    va    to‘g‘ri    baholash,  

yagona  boshqa  yo‘llarni  ham  qidirib  topish larni  ham o‘z oldiga maqsad qilib 

qo‘yyadi. 

            Moliyaviy    menejment    tadbirkorlik    faoliyatining    bir    shakli    sifatida 

namoyon  bo‘ladi.    Moliyaviy    faoliyatni    boshqarish    sof    qog‘ozbozlikdan,  yoki 

mamuriy aktdan  iborat  bo‘lmasligi kerak.  

            Moliyaviy    menejment    tadbirkorlik    shakli        sifatida   rejalashtirilgan   va  

boshqarishning    ilmiy    asoslaridan  foydalanadi.  Boshqarishni  amalga  oshirish 

vaqtida    yangiliklarni    joriy    qilish,    moliyaviy    tahlildan    foydalanishni    ham 

ko‘zda  tutadi. 

            Tadbirkorlikning  shakli  sifatida  moliyaviy  menejment  alohida  mustaqil  

faoliyat  turiga  ajratilishi  mumkin. 

            Tadbirkorlik  shakli  sifatida  moliyaviy  menejment    professional  

menejerlarning,  yoki    moliyaviy    institutlar    ham    bajarishi    mumkin.    Moliyaviy  

menejment    tadbirkorlik    shakli    sifatida    mohiyati    quyidagicha    ifodalanishi  

mumkin. 

            Moliyaviy  menejment  amal  qilish  sanoat  moliyaviy  bozor  hisoblanadi.  

Moliya    bozorida    moliyaviy    resurslar    va    investitsion    boyliklar    bilan    oldi  – 

sotdi  qiluvchilar  o‘rtasida  iqtisodiy  munosabatlar  namoyon  bo‘ladi.  Moliyaviy  

resurslar    harakatini,    hamda    moliyaviy    munosabatlarni    boshqarish    sohasida  

tadbirkorlik    qilishga    asos    yaratadi.  Moliyaviy    menejmentni    qo‘llash  

samaradorligi    moliyaviy    mexanizm    dasturlari    va    harakat    metodlarini    amal  

qilinganligini  mujassam,  uyg‘un  holda  qo‘llagan  holda  erishiladi. 

            Moliyaviy    menejment  –  bu    sug‘urta      tashkilotlari    faoliyatini  

moliyalashtirish    jarayonini    ratsional    boshqarish    tizimidir.    Moliyaviy  

menejment sug‘urta tashkilotini    boshqarishning  umumiy  sistemasini  bo‘linmas  

qilish  hisoblanadi.  Moliyaviy menejment tizim sifatida   2  ta  kichik tizimlardan 

tarkib topadi:  boshqaruv  ob’ekti  (boshqaruvchi  tizim  )va  boshqaruv  sub’ekti  

(boshqaruvchi  kichik tizim) .   

---

 

19 

            Moliyaviy  menejmentda  boshqaruv  asosiy  ob’ekti  sifatida  doimiy  pul  

to‘lovlari  va  tushumlari   pul  oborotini tashkil qiladi.  Pul  oborotni  boshqarish  

uning    xolatini    yaqin    va    uzoq    istiqboldagi    mulkini    xolatini    ko‘rish,    pul  

mablag‘ining  kelib  tushishi  xajmini  va  intensivligi  va  ularning  sarfini  yaqin  

sana  va  uzoq  kelajakdagi  sodir  bo‘lishini  aniqlab  bilish  demakdir. 

            Sug‘urta  tashkilotining      pul    oboroti    xajmi    va    intensivligini    aniqlash  

uchun    barcha    kapitalning    doiraviy    aylanish    jarayonini    va    pul    oborotini  

amalga    oshirish    shart  –  sharoitlari    va    tomonlarini    tahlil    qilish  talab  qilinadi.  

Tahlil    jarayoniga    moliyaviy    resurslar    harakatini,        moliyaviy    munosabatlari  

xolati  ko‘rib  chiqish  ham  talab qilinadi. 

            Boshqaruv  sub’ekti  bo‘lib   sug‘urta tashkilotlarining moliya bo‘limlarini 

rahbarlari,    hamda    moliyaviy    menejerlar    hisoblanadi.    Boshqaruvchi    tizim  

moliyaviy    menejmentning    maqsadlarini    ishlab    chiqadi    va    amalga    oshiradi.  

Moliyaviy    menejmentning    asosiy    yakuniy    maqsadi    bo‘lib    sug‘urta 

tashkilotining  raqobatbardoshligini  oshirishdan  iborat.   

            Samaradorlikni    oshirish    maqsadida    moliyaviy    menejment    moliyaviy  

resurslar  va  kapital  harakatiga  boshqaruv  ta’sirini  o‘tkazadi. 

            Moliyaviy  menejmentning  maqsadlari    boshqaruv  ob’ekti  va  sub’ekti  

funksiyalari  orqali  amalga  oshiriladi.   

            Boshqaruv  ob’ektining  asosiy  funksiyalari  quyidagilardan iborat: 

            1)  qayta  tiklash  funksiyasi.  Kapitalni    qayta    tiklanishini  ta’minlaydi. 

Kapitalning  qayta  tiklanishi    sug‘urta  tashkilotlarining    tijorat  faoliyatini  

moliyalashtirishga imkon beradi.   

            Moliyaviy    menejmentning    qayta  tiklash  funksiyasining    samaradorligini  

quyidagi  ko‘rsatkichlar asosida baholash  mumkin: 

-o‘ziga  tegishli  kapitalning  o‘sishi; 

-Foydaning  kapitallashuvi  darajasi; 

-Daromadlililikning  ortishi  (rentabellik); 

- Aylanma  kapitalning  aylanma  tezligining  ortishi. 

---

 

20 

            2)Sug‘urta tashkilotining aktivlarini  joylashtirishni  tartibga  solish,  zarur  

pul  fondlarini shakllantirish  va  joriy  faoliyatini  moliyalashtirish  imkoniyatini 

(manbasini)  yaratish. 

            Ushbu funksiyaning  samaradorligini  baholash  quyidagicha  ko‘rsatkichlar  

asosida  amalga  oshiriladi: 



 

Kapital  strukturasi; 



 

Balans  foydasini  taqsimlash  strukturasi; 



 

Mahsulot  tannarxi  darajasi  va  dinamika  hamda  1  birlik  mahsulotga  

qilingan  xarajatlar; 



 

Bir  birlik  mahsulotga  qilingan  sarf  darajasi  va  dinamikasi; 



 

Mehnatga  xaq  to‘lash  fondi  darajasi  va  dinamikasi. 

            3) nazorat funksiyasi. Moliyaviy  resurslarni  foydalanish  ustidan nazorat.  

Har  bir  xo‘jalik  operatsiyasi  yakuniy  maqsadlar  kelib  chiqqan  xolda,  sug‘urta 

tashkilotlari  manfaatiga  mos  bo‘lishi  lozim.  SHuning uchun  operatsiyalarning  

maqsadga    muvofiqligi    ustun    nazorat    beto‘xtov    amalga    oshirilishi    kerak.  

Nazoratga    sotilgan  mahsulot  uchun  kelib  tushgan  tushumgacha  davom  etishi  

lozim. 

            Moliyaviy    menejmentning    boshqaruv    sub’ekti    funksiyalariga   

quyidagilar  kiradi: 



 

Moliyaviy  xolat(vaziyat)ni uzoq muddatga  prognozlashtirish; 



 

Moliyaviy  faoliyatni  rejalashtirish; 



 

Tartibga  solish.  Moliyaviy  tizimning  barqarorligini  ta’minlash 

bo‘yicha moliyaviy faoliyatni tartibga solish; 



 

Boshqaruv tizimining barcha zvenolarini koordinatsiya qilish: 



 

Moliya tizimining  ishchilarini rag‘batlantirish; 



 

Sug‘urta  tashkilotining  moliya  rejasini  bajarilishi  ustidan  nazorat 

o‘rnatish. 

Moliyaviy  menejmentning asosiy tamoyillariga quyidagilar kiradi: 

1.sug‘urta tashkilotining umumiy tizimi bilan o‘zaro aloqadorligi; 

2. boshqaruv qarorini qabul qilishning kompleks xarakterga egaligi; 

---

 

21 

3.boshqaruvning yuqori dinamizmligi; 

4.boshqaruv qarorlarining ko‘p variantligi; 

6. sug‘urta tashkilotining strategik maqsadiga xizmat qilishi.  

Moliyaviy  menejerning  funksional  ma’suliyati  quyidagilardir: 



 

Sug‘urta  tashkilotlarining    moliyaviy    resurslari    va    kapitali    bilan  

bo‘ladigan    operatsiyalarning    huquqiy    jixatdan    qonuniyligi    va  

himoyalanganligini  ta’minlaydi; 



 

Tijorat  operatsiyalarining  barcha  ishtirokchilari  bilan  yaxshi  moliyaviy  

aloqalarni  yo‘lga  qo‘yish; 



 

Kapital    qo‘yilmalar    prognozi    va    rejasini    ishlab    chiqish    va    ular  

samaradorligini  baholash; 



 

Sug‘urta tashkilotlarining  kredit  va  valyuta  siyosatini  tanlash  va  asoslab  

berish; 



 

Sug‘urta  tashkilotlari    va    uning    tashkilotlarining    daromadliligini  

oshirishga    yo‘naltirilgan    investitsion    loyihalarni    ishlab    chiqish    va  

amlga  oshirish; 



 

Moliyaviy    operatsiya    va    kapitalni    moliyaviy    risk    (tavakkalchilik)    va  

yo‘qotishlarni  sug‘urtalash; 



 

Sug‘urta tashkilotlari  va  uning  raqobatchilari  reytingini  aniqlash; 



 

Xo‘jalik  faoliyatining  beto‘xtov  moliyalanish  resurslari  bilan  ta’minlash  

va  ulardan  foydalanish  samaradorligi  ustidan  nazorat  olib  borish; 



 

Sug‘urta  tashkilotlari    moliyaviy    xolati    va    moliyaviy    natijalarni    tahlil  

qilish. 

           Moliyaviy    ko‘rsatkichlar  va  ularni    shakllantirish    tizimi      moliyaviy  

boshqaruvda   va iqtisoliy  sub’ektlarning  faoliyatini  baholashda,  rejalashtirishda  

muhim  vositasi  bo‘lib  xizmat qiladi 

            Ushbu    iqtisodiy    ko‘rsatkichlar  hisoblash      asosida  moliyaviy-xo‘jalik 

faoliyatining  texnik  tashkiliy  darajasi  yotadi.  Bularga  sug‘urta mahsuloti  va  

foydalanilayotgan    texnik  vositalarining    sifati,    texnologik    jarayonlarning  

takomillashuvchanligi,    texnik    va    energetik    qurollanganlik,    iqtisoslashuv,  

---

 

22 

kooperatsiyalash,    ishlab    chiqarish    siklining    davomiyligi    hamda    xizmat 

ko‘rsatishning    takroriyligi,    xizmat  ko‘rsatish    va    boshqaruvning    tashkiliy  

darajasi  kiradi. 

            Xizmat  ko‘rsatishning    texnik    tarafi    bevosita    iqtisodiy    tahlilning  

predmeti  emas.  Biroq  iqtisodiy  ko‘rsatkichlar  xizmat ko‘rsatishning  texnik  va  

texnologiyasi  bilan  o‘zaro  yaqin  ta’sirida  o‘rganiladi.   

            Asosiy    ishlab    chiqarish    vositalarining    fond    qaytimi,        mehnat  

unumdorligi muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. 

            Ishlab  chiqarish  resurslaridan  foydalanish  samaradorligi  o‘z  navbatida  

uch  o‘lchovda  namoyon  bo‘ladi: 

1.

 

ishlab    chiqarilgan  sug‘urta  mahsulolti    va    sotilgan    mahsulot    xajmi  va  

sifati;   

2.

 

 ishlab  chiqarishda sarflangan  resurslar  sarfi,  ya’ni  mahsulot  tannarxi; 

3.

 

foydalanilgan resurslar  xajmi,  ya’ni  xo‘jalik  faoliyati  uchun  qo‘yilgan  

asosiy  va  aylanma  mablag‘lar. 

Sug‘urta  tashkilotining  moliyaviy  boshqaruviga ichki va  tashqi omillar ta’sir 

qiladi.  

Tashqi omillarga quyidagilar kiradij 

-mamlakatdagi umumiy iqtisodiy faollik darajasi; 

- soliq tizimi: 

-qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanganlik darajasi va faolligi; 

-inflyasiya darajasi. 

Ichki omillarga quyidagilar kiradi: 

-moliyaviy menejmentning ishlash samaradorligi; 

-buxgalteriya hisobining olib borilish darajasi: 

-moliyaviy hisobotlarning  haqqoniyligi: 

-moliyaviy tahlilning  tizimli olib borilishi. 

 

 

---

 

23