Moliya va buxgalteriya xisobi

Hisob siyosatining uslubiy jihatida yoritiladigan xarajat bilan bog’liq asosiy masalalar

№	Ko’ritiladigan masalalar	Muqobil variantlar
1	Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash tartibi	Тo’g’ri chiziqli usul Ishlab chiqarish usuli Sonlar yig’indisi usuli Ikkilamchi usul
2	Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash tartibi	Тo’g’ri chiziqli usul Ishlab chiqarish usuli Sonlar yig’indisi usuli Ikkilamchi usul
3	Ishlab chiqarish zaxiralarini baholash	O’rtacha tortilgan qiymat usulida FIFO usulida
4	Asosiy vositalarni ta’mirlashni moliyalashtirish tartibi	Bevosita xarajat sifatida tan olish usuli Тa’mirlash fondi hisobidan qoplash usuli
5	Kelgusi davr xarajatlarini qoplash muddati	Har bir kelgusi davr xarajatini qoplash hisob-kitoblarga va boshqa asoslar bilan belgilanadi
6	Kelgusi davr sarflari va to’lovlari uchun zaxiralar	Har bir davr sarf va to’lovlar uchun zaxiralar alohida hisoblanadi

Amortizatsiya hisoblashning tezlashtirilgan usullarini joriy qilishdan ko’zlangan maqsad baho siyosati bilan bog’liqdir. Chunki amortizatsiya hisoblashning tezlashtirilgan usulini qo’llaganda asosiy vositalarga hisoblangan amortizatsiya summalari birinchi yillarda ko’p bo’lib, keyingi yillarda kamayib boradi. Aksincha, birinchi yillarda ta’mirlash xarajatlari kam bo’lib, keyingi yillarda ularning summasi ortib boradi. Amortizatsiya hisoblashning ushbu usuli «Sonlar yig’indisi» usuli deb ataladi va 1966 yilda AQShlik olim Т. Хadjes tomonidan taklif etilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, amortizatsiya hisoblashning ushbu usuli qator afzalliklarga ega.

Respublikamizda buxgalteriya hisobining 4-«Тovar-moddiy zaxiralar» milliy standartida ishlab chiqarish zaxiralarini baholashda ikkita, o’rtacha qiymat va FIFO usullariga ruxsat etilgan. Unga qadar ishlab chiqarish zaxiralarni faqat o’rtacha qiymat usulida baholash qo’llab kelindi.
Fikrimizcha, ishlab chiqarish zaxiralarining ishlab chiqarishga sarflangan qismini aniqlashda o’rtacha qiymat qo’llaniladigan bo’lsa, ancha murakkab hisob-kitoblar amalga oshirilishi talab qilinadi. FIFO usuli qo’llanilganda esa, kelib tushayotgan ishlab chiqarish zaxiralari ketma-ket ishlab chiqarishga sarflash uchun berilganda xarajat sifatida tan olinadi.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda asosiy vositalar alohida ahamiyatga ega. Chunki ishlab chiqarishning texnologik jarayonlari traktorlar, mashinalar va boshqa asbob-uskunalar yordamida bajariladi. Ularning uzluksiz ishlashini ta’minlashda asosiy vositalarning o’z vaqtida ta’mirlanishi alohida ahamiyatga ega. Shuning uchun asosiy vositalarni ta’mirlashni moliyalashtirish tartibini hisob siyosatida aks ettirish zarur. Amaldagi me’yoriy hujjatlarda asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini qoplashning 2-usuliga ruxsat etilgan. Ulardan biri ta’mirlash xarajatlarini bevosita ishlab chiqarish xarajatlarining tarkibida aks ettirish va ikkinchisi asosiy vositalarni ta’mirlashni moliyalashtirish uchun maxsus ta’mirlash fondini tuzish hamda ushbu fond hisobidan xarajatlarni qoplash. Ammo ta’mirlash fondini tuzish uchun kamida oxirgi uch yilda sarflangan ta’mirlash xarajatlarini tahlil qilish va ushbu ma’lumotlar asosida joriy yil uchun ta’mirlash fondining qiymati aniqlanadi. Yil davomida belgilangan normalar asosida unga ajratma qilinadi. Тa’mirlash xarajatlari sodir bo’lganda ushbu fond hisobidan qoplanadi. Yil oxirida ta’mirlash fondining foydalanilmay qolgan qismi joriy yilning foydasini oshiradi va 9390-«Boshqa operatsion daromadlar» schyotida hisobga olinadi. Demak, 2- usulda ham joriy yilning ta’mirlash xarajatlari qiymati bir xil summada bo’ladi. Faqat 1-usulda ta’mirlash xarajatlarining haqiqiy summasi ishlab chiqarish xarajatlari tarkibida hisobga olinadi. 2- usulda esa, ta’mirlash xarajatlarining me’yoriy summasi ishlab chiqarish xarajatlari sifatida tan olinadi va ta’mirlash xarajatlarining haqiqiy summasi korrektirovka qilinadi.
Kelgusi davr xarajatlarini hisobdan o’chirishda xarajatlarning vujudga kelish manbalarini o’rganish natijasida, moliyaviy natijalarga ta’siri nuqtai nazaridan ularni buxgalteriya hisobi schyotlari rejasining tegishli schyotlarida hisobga olishni hisob siyosatida ko’rsatib o’tilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi.
O’tkaziladigan xarajatlar me’yori kelgusi davr xarajatlarining qaysi muddatga tegishli ekanligiga bog’liq: ikki yil davomida foydalanishga mo’ljallangan bo’lsa, har yili qiymatining 50 % hisobidan chiqariladi; uch yilga mo’ljallangan bo’lsa, birinchi yili uning 34 %, keyingi ikki yilda esa, 33foizi hisobdan chiqariladi.
Buxgalteriya hisobining 21-«Хo’jalik yurituvchi su’yektlarning moliyaviy faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlarining rejasi va uni qo’llash bo’yicha ko’rsatma (yo’riqnoma)» milliy standartida kelgusi davr xarajatlarini ularning qaysi davrlarga tegishliligiga qarab ikkiga: joriy yilning kelgusi davr xarajatlari va kelgusi yillarning xarajatlariga bo’linadi. Ushbu milliy standartda kelgusi davr xarajatlarini bunday tartibda hisobga olinishida buxgalteriya hisobining xalqaro standartlariga asoslanilgan.
Kelgusi davr xarajatlarini hisobot davrining xarajatlari sifatida tan olishda muddatlarini belgilashga qarab, ularni ikki quyidagi guruhga ajratish mumkin:
-birinchi guruhga kiruvchi kelgusi davr xarajatlarining xarajat sifatida tan olish muddatlari aniq. Shuning uchun ham bunday xarajatlarni tan olish muddati aniq bo’lgan kelgusi davr xarajatlari, deb atash mumkin. Bunday kelgusi davr xarajatlariga: kelgusi yil uchun ilmiy-texnika adabiyotlariga, jurnal va gazetalarga yozilish; oldindan to’langan ijara haqlari; oldindan to’langan kafolatlangan xizmat haqlari va boshqa shunga o’xshash xarajat sifatida tan olish muddatlari aniq bo’lgan kelgusi davr xarajatlarini olib borish mumkin;
-ikkinchi guruhga kiruvchi kelgusi davr xarajatlarini xarajat sifatida tan olish muddatini aniq belgilash imkoniyati mavjud emas. Ushbu xarajatlarni xarajat sifatida tan olish muddatlari aniq bo’lmagan kelgusi davr xarajatlari deb atash mumkin. Shuning uchun ham kelgusi davr xarajatlarini xarajat sifatida tan olish usullarini hisob siyosatining uslubiy jihatida aks ettirish alohida ahamiyatga ega. Chunki ushbu xarajatlarni yillar va davrlar bo’yicha asossiz taqsimlash ularning moliyaviy natijalariga bevosita ta’sir qiladi, ya’ni asossiz ravishda foyda summasi hisobotda ortadi yoki kamayadi. Shuning uchun ham hisob siyosatining uslubiy jihatida ushbu masalalarning yechimini to’g’ri belgilash buxgalteriya hisobini tashkil qilishga bevosita ta’sir qiladi.
Ma’lumki, mamlakatimizda 1998-yil 1-yanvardan boshlab daromadlarni tan olishda Hisoblash tamoyili amal qilmoqda. Hisoblash tamoyilining o’zida daromadlarni tan olishning quyidagi usullari mavjud:
-berish payti (sotish paytida)da tan olingan daromad;
-berish paytidan keyin tan olingan daromad;
-berish paytigacha tan olingan daromad.
Daromadlar- korxonaning odatdagi faoliyati natijasida iqtisodiy resurslarning yoxud aktivlarning kelishi yoki o’sishi orqali yoxud majburiyatlarning qisqarishi orqali o’sishidir³⁴.
Asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromadlarni hisobga olishdagi asosiy masala ularni tan olish paytini aniqlash hisoblanadi. Buxgalteriya hisobining milliy standartida tan olishni moddaning korxona moliyaviy hisobotlariga kiritilishi jarayoni deb ta’riflaydi. Тan olish ko’rsatilgan summani hisobotning yakuniy ko’rsatkichlarida aks ettirishdan iboratdir.
O’zbekiston Respublikasining 2-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standartida daromad va xarajat moddalarini tan olish mezonlari ko’rsatilgan bo’lib, ular quyidagilardan iborat:
a) modda o’lchash uchun tegishli asosga ega va ishlatilgan summani oqilona baholashni amalga oshirish imkoni mavjud;
b) kelgusi iqtisodiy manfaatlarning olinishi yoki chiqib ketishiga, ishlatilgan moddalar uchun bunday manfaatlar olinishi yoki berilishi ehtimolining mavjudligidir.
Shunday qilib, daromadlar, odatda, shartnomaning bajarilishi amalga oshirilganda va tushumni o’lchash hamda olish imkoni mavjudligi to’g’risida qat’iy ishonch hosil bo’lganda tan olinadi.
Buxgalteriya hisobotlarini tuzish jarayonining muvaffaqiyatli bo’lishi ko’p jihatdan hisob siyosatining uslubiy jihatlariga bog’liq. Chunki uslubiy jihatdan hisobotlarning asosiy ko’rsatkichlarini shakllantirish masalasi hal qilinadi. Masalan, uzoq muddatli aktivlarning qoldiq qiymatining aniqlanishi yoki moliyaviy natijalarning shakllanishiga uslubiy jihatdan qabul qilingan amortizatsiya hisoblash usullariga bog’liq va hokazo.
Xulosa va takliflar


Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS)ga o‘tishni jadallashtirish orqali xorijiy investorlarni zarur axborot muhiti bilan ta’minlash va xalqaro moliya bozorlariga kirish imkoniyatlarini kengaytirish, shuningdek, hisob va audit sohalari mutaxassislarini xalqaro standartlar bo‘yicha tayyorlash tizimini takomillashtirishga e’tibor qaratilgan. An’anaviy qo‘llanib kelingan milliy hisobchilik tizimining bugungi holati va MHXSga o‘tishning zarurligi. Insoniyat hamjamiyatida jadal kechayotgan o‘zgarishlar va taraqqiyot jarayoni, barcha sohalar, shu jumladan, buxgalteriya sohasida ham tub islohotlarning yangi bosqichi boshlanganligini anglatadi. U ham bo‘lsa, bizning nazarimizga ko‘ra, mohiyatan milliy qobiqda qamralib qolgan, bugungi kun talabi nuqtai-nazaridan birmuncha biqiq milliy hisobchilikning an’anaviy tizimdan bosqichma-bosqich voz kechish, mazmunan tub yangi MHXSga o‘tishning zarurligi xorijiy investorlarni zarur axborot bilan ta’minlash va xalqaro moliya bozorlariga kirish imkoniyatlarini kengaytirish, shuningdek hisob va audit sohalari mutaxassislarini xalqaro standartlar bo‘yicha tayyorlash hayotiy zarurat ekanligi bilan izohlanadi. An’anaviy qo‘llanib kelingan milliy hisobchilik tizimining bugungi holatiga to‘xtaladigan bo‘lsak, bu jarayonda O‘zbekiston Respublikasining 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi 279-I-son Qonunini muhim ahamiyat kasb etganligini ta’kidlash o‘rinlidir. Mamlakatimiz miqyosida buxgalteriya hisobida yangi schetlar rejasiga o‘tilishi, buxgalteriya hisobining muhim ob’ekti bo‘lgan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomning 1999 yilda qabul qilinishi orqali yangi tartibning belgilanishi, buxgalteriya hisobining xalqaro standarartlaridagi normalarning buxgalteriya MHXS(MHXS)ni va mazkur sohada kadrlarni tayyorlashning zamonaviy usullarini bosqichma-bosqich joriy etish Kadrlarni tayyorlash va oliy ta’limning buxgalteriya hisobi va audit ta’lim yo‘nalishlari sifatini oshirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar MHXSni joriy etish jarayonini tizimlashtirish va uning natijadorligini oshirish MHXS bo‘yicha buxgalterlarni xalqaro sertifikatlash doirasida mutaxassislarni o‘qitishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy jurnali. № 4, avgust, 2020 yil. ISSN: 2181-1016 3 hisobining milliy standartlari, auditorlik faoliyatining qator qoida(standart)lari boshqa bir qator normativ hujjatlarning qabul qilinishi bilan milliy hisobchilikda yangi bir davr boshlanishiga zamin yaratdi. Ammo ushbu o‘zgarishlarga qaramasdan biznes sub’ektlari boshqaruvi, bir tomondan, faoliyatni rivojlantirish va moliyalashtirishda yig‘ilib qolgan muammolarni hal etishdagi funksionalligi o‘z qobig‘idan nariga o‘ta olinmaganliklari bilan izohlansa, boshqa tomondan esa taassufki, sezilarli xarajatlar hisobiga aniqlangan ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalariga daxldor ma’lumotlar bazasi tashqi qiziquvchilar talablariga ham shaklan, ham mazmunan mos emasligi sababli ularning e’tiboridan chet qolishiga omil bo‘lib keganligini alohida qayd etib o‘tish zarur. Ushbu axborotlarning aniqligi va shaffofligida dunyo tan olgan mezonlardan ancha ortda qolinganligi, amaldagi tartiblarda asosan soliqlar, to‘lovlar va ijtimoiy muammoli vaziyatlarni hal qilishdagi jihatlarga ustunlik berilishi, rasmiy va chop etiladigan manbalarda faqat davlat organlari tomonidan belgilab bergan tartiblarga rioya qilinishi, korxona va tashkilotlarni moliyalashtirishda eng muhim ishtirokchilar bo‘lgan investorlar, qarz beruvchi va kreditorlarning ikkinchi o‘ringa qo‘yilganligi rivojlanishda turg‘unlik va muvaffaqiyatsizliklarga sabab bo‘lib keldi. Bugungi kunda, iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlaridagi korxona va tashkilotlarda buxgaletriya hisobi yuritilib, hisobdorlik amal qilib kelmoqda. Biroq, bir xildagi iqtisodiyotning qonun-qoidalari asosida ishlayotgan ikki dunyo (milliy va xalqaro) hisob tizimini taqqoslashdagi oraliq masofa borgan sari kengayib ketmoqda. Bu borada, mustaqillikning o‘tgan yillarida amalga oshirilgan ishlarning qadr-qimatini e’tirof qilgan holda qayd etish lozimki, iqtisodiyotdagi yopiqlik, erishilgan natijadorlik xalqaro maydonda namoyon etilmaganligi, ya’ni, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim etishning amaldagi an’anaviy tartibida xalqaro maydonda rasmiy tan olingan talablar emas, balki ko‘proq milliy iqtisodiyotning ustivorligi talablari yuqori qo‘yilganligi bilan izohlanadi. Bugun esa muhit tubdan o‘zgardi. O‘zbekiston tashqi dunyoga to‘liq ochildi. Bugungi globallashuv davrida eskicha qolipdagi hisobchilik tizimi iqtisodiy taraqqiyotning yuqori marralariga chiqishga imkon bermayapti. To‘g‘ri, buxgalteriya hisobi muayyan bir davlat tizimi va tartiboti uchun ahamiyatli bo‘lgan vazifalarni hal qilish va ular ijrosi kat’iy bajarilishini ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi. Bu jarayon, albatta, nafaqat O‘zbekiston, balki dunyoning qator davlatlari uchun ham tom ma’noda ahamiyatli sanaladi. Biroq, xalqaro, xususan, iqtisodiy munosabatlarda kuzatilayotgan muammoning yechimi qator davlatlarda kapital harakati va boshqaruvida o‘ta muhim hisoblangan mezonlarga, shuningdek o‘zaro hisob-kitoblarning yagona tartibiga amal etilmayotganligidadir. Bugungi kunda bizning oldimizga, birinchi navbatda, buxgalteriya va “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy jurnali. № 4, avgust, 2020 yil. ISSN: 2181-1016 4 audit sohasi mutaxassislari oldiga, hisobdorlikni yangi dunyo munosabatlari tizimiga mos bo‘lgan holda yo‘lga qo‘yish vazifasi qo‘yilmoqda. Bu borada, MHXSga o‘tish va biznesda (qaysidir jihatdan moslashtirilgan shaklda emas) to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalanishni talab etmoqda. Bu esa, oddiy harakatlar bilan yechim topadigan masala emas.


Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida banklarda buxgalteriya hisobi. O‘quv qo‘llanma. Hammuallif – T.: “MOLIYa”, 2010 – 272 b.
2. M.Bonham.Generally accepted accounting practice under IFRS. Ernst & Young. USA, 2010.
3. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. Tarjima. A. Rizaqulov, B.Xasanov, A.Usanov, Z.Mamatov. T.: - 2004.
4. Jalolova D. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari - T.: Moliya instituti, 2004. - 25 b.
5. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. I tom. - Tashkent, 2000.
6. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. II tom. - Tashkent, 2000.
Internet saytlari:
www.lex.uz
www.tsue.uz
www.mf.uz
www.gov.uz
www.oecd.org/gov/budget/database

1^ Каримов И.А. Эришилган юту=ларни мустащкамлаб, янги марралар сари изчил щаракат =илишимиз лозим. «Хал= сызи» газетаси. 29 (3828)-сон.11.02.2006.

2^ Каримов А.А. ва бошқалар. Бухгалтерия ҳисоби.-Т.: Шарқ 2004,-45 б.

3^ Қодирхонов С.Б. Саноат корхоналарида бухгалтерия ҳисоби.-Т.: Ўзбекистон, 193.-334 б.

4^ Бобожонов О., Жуманиёзов К. Молиявий ҳисоб. Т.: Молия, 2000. -608 б.

5^ Каримов А.А. ва бошқалар Бухгалтерия ҳисоби. Т: Шарқ 2004. -45 б.

6^ Энтони Р., Дж. Рис Учёт, ситуации и примеры. -М.: Финансы и статистика 1993, 29 стр.

7^ Нидлз Б. и другие Принципы бухгалтерского учёта. -М.: Финансы и статистика, 2003, 119 стр.

8^ Международые стандарты финансовый отчетности.. -издание на руском языке АСКЕРИ –АССА, 1998. с. 62.

9^ Ибрагимов А. Жаҳон ҳисоб стандартларини ¤злаштириш. //. И¢тисод ва ¦исобот. 1993. 5-сон.

10^ Пардаев А Учетной политика.//Ж. Экономика и статистика. 1997. № 5.

11^ Холбеков Р. Корхона ¦исоб сиёсатига таъсир этувчи омиллар.//Ж. Бозор, пул ва кредит. 2002, 4-сон.

12^ Орти¢ов А.Х. Яна корхоналар xисоб тартиби муаммолари ¦а¢ида. //Ж. £збекистон и¢тисодий ахборотномаси. 1999, 3-сон.

13^ Бакаев А.С., Шнайдман Л.З. Учетная политика предприятия. //Ж. «Бухгалтерский учет». 1994. с. 7.

14^ Там же. с. 8.

15^ Селезнова А.Н., Скобелова И.П. Учетная политика-95. Специальная литература. Спб. 1995. с.8.

16^Ержанов М.С., Ержанова С.М. Учетная политика на Казахстанском предприятии. И.Д. «БИКО» 1997. с. 5.

17^ Николаева С.А. Доходы и расходы организации: практика, теория, перспективы.-М.: «Аналитика-Пресс», 2000.

18^ Ефремова А.А. Учетная политика предприятия.- М.: Книжний мир, 2000.

19^ Алборов Р.А. Выбор учетной политика предприятия. -М.: АО «ДИС»., 1995.

20^.Бакаев А.С, Шнайдман Л.З. Учетная политика предприятия. //Ж. «Бухгалтерский учет». 1994.

21^ Селезнова Н.Н., Скобелова И.П.. Учетная политика –95. СПб -М.: «Специальная литература». 1995.

22^ Дубровина Т.А., Сухов В.А., Шеремет А.Д. Аудиторская деятельность в страховании -М.: Инфра-М., 1997.

23^ Хабарова Л.П. Учетная политика фирмы при проведении коммерческих операций -М.: АО «Бизнес-школа». «Ител-Синтез», 1993.

24^ Николаева С.А. Учетная политика предприятия. -М.: «Инфра-М»., 1995.

25^ Ефремова А.А. Учетная политика предприятия. -М.: Книжный мир., 2000.

26^ Симирнова Л.Р. Банковский учет. -М.: «Финансы и статистика». 2000.

27^ Кутер М.И. Теория и принципы бухгалтерского учета -М.: «Финансы и статистика», 2000.

28^ Иткин Ю.М и Егорычева И.Ф. Учетная политика предприятия в Узбекистане -Т.: Ассоциация бухгалтеров и аудиторов Узбекистан. 2000.

29^ Ержанов М.С.,.Ержанова С.М Учетная политика на Казахстанском предприятии. Алматы. «БИКО». 1997.

30^ Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет: Учебное пособие. -М.: ИНФРА-М. 1996. 513 с.

31^ Кирьянова З.В. Теория бухгалтерского учета. -М.: «Финансы и статистика», 2000.

32^ Селезнева Н.И., Скоблева И.П. Учетная политика-95. Специальная литература. -М.: СП. 1995. с. 47.

33^ А.С Бакаев, Шнейдман А.З. Учетная политика предприятия. Бухгалтерский учет 1994. с. 8.

34^ Тулаходжаева М.М. ва бош¢алар. Молиявий ¦исоб. £¢ув ¢¤лланма–Т: 2000. Корана Корпорацияси. 29 б.